BLOK WYKŁADÓW Z PSYCHOLOGII
PODSTAWOWE WIADOMOŚCI Z PSYCHOLOGII OGÓLNEJ
CZYM JEST PSYCHOLOGIA?
Słowo „psychologia” pochodzi z języka greckiego, „psyche” oznacza „umysł” lub „duszę”, „logos” zaś „badanie” lub „dziedzinę wiedzy”, cała nazwa oznacza „badanie umysłu”.
Według najpowszechniej przyjętej definicji psychologia jest naukowym studium zachowania i doświadczenia.
Oznacza to, że psychologowie zmierzają do wyjaśnienia, w jaki sposób istoty ludzkie i niektóre zwierzęta zachowują się i jak w ich doświadczeniu przedstawiają im się cechy otaczającego świata.
KIERUNKI PSYCHOLOGII
KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE WYJAŚNIAJĄCE FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA.
Wyróżnia się 6 głównych podejść w psychologii.
1.Podejście fizjologiczne.
Nasze zachowanie, a także to co myślimy i czujemy wyznaczane jest przez nasze stany fizjologiczne.
Podejście to bada wzajemne oddziaływanie układu nerwowego, hormonalnego i ich wpływ na czynności umysłowe.
Psychologia fizjologiczna stara się udzielić odpowiedzi na pytania: Co dzieje się w komórkach nerwowych (neuronach) mózgu i narządów zmysłowych, gdy spostrzegamy kształty lub barwy? W jakim stopniu mózg działa jako całość, w jakim stopniu zaś jest on zbiorem „części”, z których każda ma swoje zadania (pojawia się tu pytanie o mózgową lokalizację funkcji psychicznych)? Co dzieje się w mózgu podczas tak różnych stanów, jak czuwanie, sen, letarg? Jakie są związki pomiędzy układem hormonalnym i procesami emocjonalnymi lub agresją a odmiennymi dla każdej płci zachowaniami seksualnymi? Jakie mechanizmy fizjologiczne kryją się za motywami i potrzebami? Co i jak zmienia się w systemie nerwowym podczas zapamiętywania czy uczenia się?
Innym wątkiem badań w ramach podejścia biologicznego jest rola dziedziczności w zachowaniu. Stosunkowo niedługo po tym, jak Darwin odkrył, że różnice indywidualne osobników w obrębie jednego gatunku mogą być przekazane i spotęgowane w następnych pokoleniach, zgromadzono obszerną wiedzę na temat dziedziczności. Ustalono na przykład, że cechy przekazywane dziedzicznie zapisane są w chemicznym kodzie naszych genów. I chociaż doskonale wiadomo, jak przekazywane są cechy fizyczne, możliwość dziedziczenia inteligencji i osobowości jest znacznie mniej oczywista. Wiąże się z tym zagadnienie wpływu dziedziczności i środowiska na rozwój psychiki.
Ocena podejścia fizjologicznego.
Podejście fizjologiczne jest próbą zrozumienia i wyjaśnienia biologicznych podstaw zachowania. Tylko w podejściu fizjologicznym usiłuje się ustalić związki pomiędzy zachowaniem a genetycznym wyposażeniem organizmu.
2. Podejście psychoanalityczne
Podejście to wyrasta z teorii nieświadomości przedstawionej przez Freuda.
Wyróżnił on trzy rodzaje struktur osobowości:
Pierwsza to niedostępne świadomości id , będące zbiorem sił popędowych, wśród których popęd seksualny odgrywa istotną rolę. Id ma charakter nieświadomy, nie liczy się z realiami związanymi z zaspokojeniem danego popędu, domaga się jedynie natychmiastowej gratyfikacji. Dążenia id napotykają liczne przeszkody, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne. Istnieje konieczność regulacji tych sił popędowych.
Funkcje regulujące realizowane są przez drugą strukturę osobowości - racjonalne ego. Ego w odróżnieniu od id rządzi się zasadą realizmu. Reguluje zachowanie człowieka, uwzględniając realne możliwości zewnętrzne, stan popędów, także wymagania stawiane przez trzecią strukturę osobowości- superego. Ego doprowadza do kompromisu między konfliktowymi naciskami id z jednej strony a czynnikami środowiskowymi, kulturowymi, moralno-etycznymi z drugiej strony. Regulacyjna funkcja ego może być spełniona dzięki poznaniu rzeczywistości. Ego zawdzięczamy spostrzeganie świata zewnętrznego, analizowanie tych spostrzeżeń, zapamiętywanie, wyciąganie wniosków.
Trzecia struktura osobowości- superego to rodzaj sumienia -zbiór norm, wzorów kulturowych, które w procesie wychowania, uległy przyswojeniu.
Ocena podejścia psychoanalitycznego.
Świadomość i nieświadomość stanowią główne warstwy psychiki człowieka. Ludzie rodzą się z pewną liczbą instynktownych popędów, które sterują ich zachowaniem i motywacjami. Najważniejszy wpływ na rozwój osobowości mają przeżycia z wczesnego dzieciństwa. Struktura osobowości zawiera stany: id - obejmuje pierwotne popędy biologiczne, których człowiek sobie nie uświadamia (np. libido - popęd seksualny), ego - obejmuje czynności świadome; dba o to, aby popędy zaspokajane były w realistyczny i akceptowany społecznie sposób, superego - sumienie, obraz siebie.
Psychoanalitycy zakładają, że obszarem konfliktów psychologicznych jest nieświadoma część naszej osobowości.
3. Podejście behawiorystyczne.
Behawioryści badają uwarunkowania środowiskowe, pomijają to wszystko, co dzieje się wewnątrz organizmu. Starają się raczej odpowiedzieć na pytania: W jakich warunkach pojawia się określone zachowanie? Jak określone bodźce wpływają na zachowanie? Jak konsekwencje zachowania wpływają na to zachowanie? Zagadnienia te są istotne z punktu widzenia behawiorystów, zakładających, że człowiek kształtowany jest poprzez swe interakcje z otoczeniem. Mówiąc inaczej, uczenie się i doświadczenie determinują zdaniem behawiorystów to, jakimi ludźmi się stajemy.
Niektóre praktyczne zastosowania podejścia behawiorystycznego.
W wielu sytuacjach i dziedzinach życia, takich jak psychoterapia czy nauczanie, można podać przykłady praktycznego zastosowania podejścia behawiorystycznego, koncentrującego się na modyfikacjach zachowania za pomocą systemu kar i nagród.
Uczenie programowane.
Skinner zastosował zasady warunkowania sprawczego w sytuacjach edukacyjnych. Wypracował system zwany „uczeniem programowanym”. Materiał, jaki ma być przyswojony podzielony jest na wiele małych porcji lub ramek, które uczący się przyswajają kolejno, udzielając odpowiedzi na pytania kontrolne po zakończeniu uczenia się materiału zawartego w określonej ramce. Prawidłowe odpowiedzi są wzmacniane przez bezpośrednie sprzężenie zwrotne (informacje o prawidłowości udzielonej lub wybranej odpowiedzi) i możliwość przejścia do następnego etapu. W ten sposób kształtowane jest zachowanie uczącego się.
Modyfikacja zachowania.
Technika używana w celu zmiany lub usunięcia niepożądanego zachowania. Opiera się ona na zasadzie płynącej z warunkowania sprawczego, że zachowanie mające pozytywne następstwa, czyli wzmocnienie pozytywne, będzie się najprawdopodobniej powtarzać, podczas gdy zachowanie, które nie jest wzmacniane, będzie zanikać. W tej technice dzielimy preferowaną formę zachowania na niewielkie etapy. Każdy z nich jest bezpośrednio wzmacniany w taki sposób, że uczący się musi przejść przez coraz większą liczbę etapów, zanim uzyska wzmocnienie. Ten proces nazywa się kształtowaniem zachowania metodą kolejnych przybliżeń.
Ocena podejścia behawiorystycznego.
Człowiek kształtowany jest przez swe interakcje z otoczeniem (uczenie i doświadczenie determinują to, jakimi ludźmi się stajemy). Celem badań jest zachowanie, które może być opisywane, przewidywane, wyjaśniane i kontrolowane.
4.Podejście poznawcze.
Podejście poznawcze silnie kontrastuje zarówno z podejściem psychoanalitycznym podkreślającym wagę nieświadomej części psychiki, jak i z podejściem behawiorystycznym, które koncentruje się na związkach pomiędzy zewnętrznymi zdarzeniami a zachowaniem. Psychologowie poznawczy sądzą, że aby w pełni zrozumieć zachowanie człowieka, należy zbadać to, co dzieje się w jego wnętrzu. Te wewnętrzne procesy są nazywane procesami pośredniczącymi, jako że pośredniczą one między bodźcem i zachowaniem. Składają się na nie: percepcja, myślenie, rozwiązywanie problemów, procesy językowe i pamięć.
Psychologia poznawcza stawia pytania typu: Jak pamiętamy? Dlaczego zapominamy? Jakich strategii używamy, rozwiązując problemy? Jakie są stosunki między językiem i myśleniem? Jak tworzymy pojęcia?
Sądzi się ogólnie, że procesy poznawcze nie funkcjonują oddzielnie i przypadkowo lecz są zorganizowane. Dlatego umysł ludzki porównywalny jest do komputera, a ludzie widziani są jako jednostki przetwarzające informację, urządzenia pobierające informację z zewnątrz, kodujące ją i interpretujące, a następnie magazynujące i wykorzystujące dane.
E. F. Loftus badała pamięć naocznych świadków. Sprawdzała hipotezę, że pamiętanie jest rodzajem rekonstrukcji, z czego wynika, iż pamięć wydarzeń nie zawsze jest dokładna, gdyż rekonstruujemy przeszłość według tego, w co wierzymy, że mogło lub powinno było się wydarzyć. Według Loftus zjawisko to występuje w sytuacjach zeznawania w procesie sądowym, a przypomniane przez świadka wydarzenia zależą od sposobu zadawania mu pytań.
Ocena podejścia poznawczego.
Człowiek przyjmuje postawę poznawczą, której celem jest obserwacja świata, stawianie hipotez, eksperymentowanie, wnioskowanie, nadawanie światu sensu.
Podejście poznawcze podkreśla wagę procesów pośredniczących, takich jak percepcja i myślenie, przebiegających pomiędzy bodźcem a reakcją. Zajmuje się takimi praktycznymi problemami jak poprawienie efektywności pamięci czy doskonalenie umiejętności rozwiązywania problemów.
5. Podejście humanistyczne (lub fenomenologiczne).
Przedstawia wizję człowieka wolnego, bogatego w możliwości rozwoju i samorealizacji. Podkreśla wyjątkowość człowieka i jego wolność w wyborze własnej drogi życiowej. Głównym celem psychologii powinna być pomoc człowiekowi w wykorzystaniu potencjału jego psychicznego rozwoju.
Psychologię humanistyczną charakteryzuje optymizm. Widzi ona ludzi jako walczących o wykorzystanie swoich możliwości - starających się o to, by pomimo ograniczeń indywidualnych osiągnąć maksimum osobistego rozwoju.
Carl Rogers zaobserwował, że wiele psychicznych problemów wypływa z czegoś, co nazwał on dylematem mógłbym - powinienem. Oznacza to konflikt pomiędzy tym, co ludzie uważają, że powinni uczynić, a tym, co w ich odczuciu jest dla nich najlepsze. Na przykład jakaś osoba widzi, że chciałaby kontynuować swoją ważną pracę w biurze, ale jednocześnie powinna spędzać więcej czasu ze swoją rodziną. Ten dylemat mógłbym - powinienem rodzi lęk.
Rogersowska teoria osobowości zakłada, że ludzie są w istocie dobrzy. Każda osoba jest czymś niepowtarzalnym i jej podstawową potrzebą jest potrzeba uznania, czyli szacunku i podziwu ze strony innych. Ludzie rodzą się z dążeniem do aktualizacji, czyli potrzebą rozwoju i wzrostu, stania się dojrzałą i zdrową istotą ludzką.
Centralnym pojęciem jego teorii jest pojęcie „ja” (self). Składają się nań, zdobywane w wyniku doświadczenia, informacje o własnych cechach, wartościach i postawach. Taki obraz ja determinuje zarówno spostrzeganie świata, jak i własnego zachowania podmiotu. Innym aspektem „ja” jest ja idealne, czyli podmiotowa wizja tego, jaki powinien on być lub chciałby być. Gdy spostrzegane przez podmiot „ja” i „ja idealne” zgadzają się ze sobą, osoba jest zdrowa psychicznie. Problemy psychologiczne pojawiają się w przypadku poważnych rozbieżności pomiędzy obydwoma „ja” oraz pomiędzy „ja” i światem realnym.
Maslow sądził, iż istnieją dwa rodzaje motywacji: (a) motywy obrony, czyli potrzeby redukcji fizjologicznych napięć, takich jak głód czy pragnienie, co można traktować jako proces uzupełniania pewnych braków; (b) motywy wzrostu, związane z zaspokojeniem takich potrzeb, jak potrzeba bycia kochanym i podziwianym; potrzeby wzrostu działają zgodnie z zasadą, iż wtedy, gdy nie występują braki, ludzie odczuwają potrzebę rozwijania się i wykraczania poza swój stan aktualny.
Ocena podejścia humanistycznego.
Człowiek jest jednostką wolną, bogatą w możliwości rozwoju i samorealizacji. Celem jest pomoc człowiekowi w wykorzystywaniu potencjału jego psychicznego rozwoju. Samoświadomość i zdolność do samoakceptacji są niezbędnymi składnikami dobrego funkcjonowania.
6.Podejście ewolucyjne.
Głównym zadaniem, jakie stawia przed sobą psychologia ewolucyjna jest odkrywanie tego, co można by uznać za ewolucyjną specjalizację. Dotyczy to zarówno kwestii pochodzenia i znaczenia adaptacyjnego obecnego zachowania, jak i poszczególnych dyspozycji i cech psychologicznych człowieka. Można stwierdzić, że mechanizmy wytwarzające stany umysłu zostały ukształtowane przez dobór naturalny podobnie jak układ trawienny, czy oddechowy, gdyż dawały ich posiadaczowi pewną przewagę w konkurencji z innymi przedstawicielami tego samego gatunku.
Psychologowie ewolucyjni szczególną wagę przywiązują do znaczenia takich pojęć jak adaptacja i funkcjonalność. Z ewolucyjnego punktu widzenia, adaptacja jest właściwością, umożliwiającą jednostce użycie odpowiednich struktur anatomicznych, procesów fizjologicznych oraz wzorców behawioralnych (zachowania), przyczyniających się do uzyskania przewagi w walce o przetrwanie.
Analiza zjawisk psychologicznych w ramach adaptacjonizmu wiążę się z rozpatrywaniem pewnych charakterystyk ludzkiego zachowania w kategoriach określonych funkcji, służących przetrwaniu i reprodukcji w środowisku, w którym rodzaj ludzki ewoluował.
Ocena podejścia ewolucyjnego.
Zasadnicze reguły psychologii ewolucyjnej zostały zaczerpnięte z ogólnej teorii ewolucji, zgodnie z którą wiele właściwości umysłowych (począwszy od podstawowych wzorców zachowania na zdolnościach uczenia skończywszy) zostało wyselekcjonowanych w ewolucyjnej przeszłości naszych przodków, zdeterminowanej walką o przetrwanie i sukces reprodukcyjny. Jej istnieniu przyświeca przesłanie Darwinizmu, zgodnie z którym analiza ewolucji zdolności umysłowych oraz wyjaśnienie adaptacyjnych mechanizmów zachowania jest decydującym wkładem w kształtowanie zintegrowanego obrazu nas samych.
PODSUMOWANIE
Nie istnieje jedyne, najlepsze podejście mówiące o psychologicznym funkcjonowaniu człowieka. Każde z nich koncentruje się na innych aspektach zachowania lub doświadczenia, dlatego są one bardziej komplementarne niż konkurencyjne. W obliczu wielu praktycznych problemów można swobodnie wybierać z tych ujęć to, co zdaje się być najbardziej użyteczne w danej sytuacji.
FUNKCJE UKŁADU NERWOWEGO CZŁOWIEKA
Układ nerwowy składa się z dwóch podsystemów:
· ośrodkowego układu nerwowego (mózg i rdzeń kręgowy)
· obwodowego układu nerwowego, składającego się z sieci nerwów, które łączą różne narządy organizmu i inne układy ciała z centralnym układem nerwowym.
Ogólna budowa mózgu.
Mózg składa się z trzech głównych części: półkul mózgowych, pnia mózgu
i móżdżku.
Półkule mózgu.
Parzyste półkule mózgowe wyglądają tak, jakby jedna była lustrzanym odbiciem drugiej. Pokrywa je pofałdowana warstwa istoty szarej, czyli kora mózgowa.
Gdy człowiek się wypowiada, liczy w pamięci, pisze, myśli logicznie albo uważnie słucha, bardziej aktywna jest lewa półkula. Prawa natomiast wykorzystywana jest przy czynnościach, które wymagają wyobraźni i wizualizacji, gdy pojawiają się kolory, muzyka, rytm. Zatem lewa półkula zajmuje się liczbami, zdaniami, abstrakcją, racjonalizacją, logiką, werbalizacją i szczegółem. Z kolei prawa odpowiada za twórczość, formy, kolory i rytm, metafory, analogie, wyobraźnię i ogół. Gdy słucha się piosenki, prawą półkulę interesują: rytm, rymy, melodia, a lewą - sens zdań, składnia, znaczenie przekazu. Mózg funkcjonuje wydajniej, gdy zaangażowane są obie półkule. W szkole od uczniów wymaga się głównie umiejętności pisania, słuchania, czytania i liczenia, co faworyzuje lewą półkulę i osoby, u których to ona dominuje nad prawą. Jeśli występują trudności z posługiwaniem się cyframi i słowami, za to jest bujna wyobraźnia, to prawdopodobnie dominuje półkula prawa.
Pień mózgu
Pień mózgu dzieli się na 4 części: rdzeń przedłużony, most, śródmózgowie oraz międzymózgowie. Stanowi on przedłużenie rdzenia kręgowego ku górze.
Międzymózgowie składa się z: nadwzgórza, wzgórza, zawzgórza, podwzgórza i niskowzgórza.
Rola wzgórza polega między innymi na integrowaniu funkcji ruchowych.
Przez zawzgórze przebiegają włókna promienistości słuchowej i wzrokowej.
Podwzgórze odpowiada między innymi za takie funkcje jak emocje, sen, regulacja temperatury, głód i pragnienie.
Śródmózgowie odpowiada za ruchy oczu i odruchy, odbiera impulsy słuchowe.
Most odpowiada za stan czuwania i pobudzenia organizmu.
Móżdżek
Móżdżek odpowiada przede wszystkim za koordynację ruchową, kontrolę napięcia mięśniowego, równowagę.
Układ obwodowy można podzielić na część:
a). somatyczną - przekazującą sygnały sensoryczne do ośrodkowego układu nerwowego, a impulsy motoryczne w odwrotnym kierunku,
b). autonomiczną przekazującą impulsy odpowiedzialne za regulację wewnętrzną organizmu i podtrzymywanie jego równowagi (homeostazy).
Autonomiczny układ nerwowy
Cały układ nerwowy autonomiczny składa się z trzech segmentów:
· współczulnego - sympatycznego (położony w środkowej części rdzenia kręgowego),
· przywspółczulnego górnego - parasympatycznego, który ma swoje ośrodki w pniu mózgu,
· przywspółczulnego dolnego - parasympatycznego, z ośrodkami w dolnym końcu rdzenia kręgowego.
Autonomiczny układ nerwowy spełnia funkcje kontrolujące dla większości narządów. Układy współczulny i przywspółczulny działają antagonistycznie tzn. to, co pobudzane jest przez jeden z nich, hamowane jest przez drugi.
Dominacja gałęzi sympatycznej związana jest ze stresem fizycznym, psychicznym, termicznym (duże wahania temperatury), paleniem tytoniu, towarzyszy zabiegom chirurgicznym. Konsekwencją są zmiany metaboliczne w organizmie o charakterze katabolicznym (destrukcja, rozpad).
Dominacja gałęzi parasympatycznej występuje wtedy, gdy uprawiamy formy treningu fizycznego, treningu psychicznego (trening relaksacyjny, ćwiczenia jogi, medytacja) oraz w czasie snu. Konsekwencją są zmiany o charakterze anabolicznym (rekonstrukcja, odbudowa).
PROCESY POZNAWCZE
Są to procesy odpowiedzialne za wymianę informacji pomiędzy organizmem a otoczeniem.
· wrażenia
· spostrzeganie
· pamięć
· uwaga
· myślenie
· język i komunikacja
Wrażenia
Wrażenia zmysłowe to elementarne składniki procesu poznawczego; powstają wskutek działania bodźców na poszczególne narządy zmysłów; są odzwierciedleniem izolowanych cech przedmiotów np. barwy, dźwięku, zapachu. Wrażenia dzieli się w zależności od receptorów, które odbierają bodźce:
· wzrokowe,
· skórne,
· słuchowe,
· węchowe,
· smakowe,
· równowagi i stawowo-mięśniowe.
Jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe.
Spostrzeżenia mogą powstawać na dwóch poziomach spostrzegania:
· sensomotorycznym (zmysłowo - ruchowym)- powstają na nim spostrzeżenia figuralne, które są tworami o charakterze przestrzenno-czasowym np. plamy, linie, punkty, sekwencje dźwięków, posiadają one rytm, kształt, ale nie posiadają znaczenia;
· semantyczno-operacyjnym, czyli znaczeniowo-czynnościowym - jest to sposób spostrzegania obiektu, który jest uzupełniony znaczeniem.
Spostrzeżenia mogą być:
· monosensoryczne - odbierane przy wykorzystaniu jednego zmysłu,
· polisensoryczne - odbierane przy wykorzystaniu wielu zmysłów.
Jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych. Leży u podstaw wszystkich innych procesów psychicznych i bez niej nie możliwe byłoby w ogóle życie psychiczne. Pamięć to proces psychiczny polegający na zapamiętaniu, przechowywaniu (pamiętaniu) i odtwarzaniu materiału (zmysłowego, wyobrażeniowego lub myślowego).
3 podstawowe procesy pamięciowe:
· zapamiętywanie- jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności człowieka;
· pamiętanie- w czasie pamiętania występują dwa istotne procesy:
o zapominanie (jest procesem naturalnym, polega na zmniejszeniu się pod wpływem czasu materiału pamięciowego),
o zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na powstawaniu różnorodnych zmian w przechowywanym materiale),
· odtwarzanie - polega na przypominaniu (proces samodzielnego wydobycia wszystkich potrzebnych informacji zawartych w śladzie pamięciowym) lub rozpoznawaniu (proces wskazania odpowiedzi poprawnej ze zbioru podanych odpowiedzi).
Kryteria różnicujące pamięć ze względu na:
· przedmiot - obrazowa, słowna, uczuć, epizodyczna, semantyczna ;
· rozumienie - mechaniczna, logiczna ;
· udział woli - dowolna, mimowolna;
· trwałość przechowywania - bezpośrednia, odroczona, ultra krótka (czas trwania: 1/2 sek. dla oka i około 2 sek. dla ucha), krótkotrwała (pojemność: 5 - 9 elementów, czas trwania około 30 sekund), długotrwała (ma pojemność nieograniczoną, a wchodzące w jej skład informacje są przechowywane w sposób trwały);
· rodzaj przypomnień - rozpoznawcza, odtwórcza.
Zapamiętujemy: 10% gdy czytamy; 20% gdy słuchamy; 30% gdy patrzymy; 50% gdy mówimy; 90% gdy robimy.
Cechy pamięci: trwałość, szybkość, gotowość, dokładność i zakres.
Uwaga
Uwaga jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji, dzięki któremu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do organów zmysłów, przypominamy tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z wielu możliwych procesów myślenia i wykonujemy tylko jedną z wielu możliwych do wykonania reakcji.
Funkcje uwagi:
· Selektywność to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli kosztem innych.
...
dommichal