1. Wyjaśnij pojęcia: mit, mitologia. Jakie funkcje pełniły – oraz jakie funkcje pełnią - mity starożytnej Grecji? W odpowiedzi odwołaj się do wybranych przykładów. Przedstaw sposoby funkcjonowania mitów greckich w kulturze późniejszych epok.
1) Wyjaśnij pojęcia: mit, mitologia.
Mit (gr. mythos – „opowieść, mowa, legenda) – opowieść, niekoniecznie logiczna, wyrażająca zbiorowe wierzenia, wyobrażenia i doświadczenia danej społeczności, przede wszystkim archaicznej. Objemuje tematykę zarówno komedii jak i tragedii. Wymaga ufności, stanowiła fundament myślenia Greków.
Mity, przekazywane najpierw ustnie, z czasem zyskały kształt literacki. Były to opowieści o tym, co było na początku, o powstaniu świata, bogów i ludzi. Bohaterami ich byli bogowie i herosi. Tworzyły też wizje przyszłości. Tłumaczyły niezrozumiałe zjawiska przyrody, wyjaśniały stosunki międzyludzkie, nadawały im sens, wyznaczały hierarchię wartości, wyrażały wspólne dla grupy odczucia i emocje.
Według teorii archetypów mity są wyrazem zbiorowej podświadomości, świadczącej o ciągłości kultury. Organizują wyobrażenia o świecie, wpływają na czynności poznawcze, interpretują rzeczywistości, stanowią motywację wszelkiego typu działań, są elementem więzi społecznej.
Mity dotyczą sfery świętości – sacrum (łac. „to, co święte”). Pokazywały związki świata ludzkiego i boskiego, pozwalały odnaleźć w rzeczywistości sens i zarazem ją uświęcić. Przeciwieństwem sacrum jest profanum (sfera doświadczeń codziennych).
Mitologia
(gr. mythoilogia – opowiadanie mitów) – zbiór mitów funkcjonujących
2) Jakie funkcje pełniły – oraz jakie funkcje pełnią - mity starożytnej Grecji? W odpowiedzi odwołaj się do wybranych przykładów.
Mit jako zjawisko kulturowe pełnił i pełni nadal niezwykle ważne role cywilizacyjne.
U zarania dziejów mity zastępowały dzisiejszą naukę, obiektywną wiedzę o świecie i rządzących nim prawach. Możemy wyróżnić kilka głównych funkcji, jakie mity pełniły w starożytności:
poznawcza - dla starożytnych mity stanowiły katalog odpowiedzi na dręczące człowieka od zawsze pytania - skąd pochodzi on sam (Mit o Prometeuszu), kto rządzi światem i kto go stworzył (Mit o narodzinach świata). Obok uniwersalnych pytań egzystencjalnych pojawiały się także pytania prostsze, dotyczące sposobu funkcjonowania świata - dlaczego raz jest zimno, raz ciepło (Mit o Demeter i Korze) dlaczego po słonecznym dniu następuje mrok nocy (Mit o Heliosie).
dydaktyczna - mity to także opowieści o człowieku, o relacjach międzyludzkich, o typowych człowieczych pragnieniach i problemach. Dlatego postaci występujące w mitach stają się kulturowymi archetypami, wiecznie żywymi, uniwersalnymi w danej kulturze
i zbiorowej świadomości symbolami określonych postaw, zachowań, czy też uczuć, np. lęk matki o dziecko (Altea – matka Meleangra), czy też rywalizacja syna z ojcem (Uranos, Kronos, Zeus).
kulturotwórcza - mity były niezwykłą inspiracją także dla rozwijających się gałęzi sztuki, np. dla rzeźby i architektury. Świat grecki pełen był niezwykle pięknych świątyń poświęconych kultowi jednego z bogów (np. Partenon, poświęcony Atenie).
sakralna – wyrażały i podtrzymywały wierzenia religijne, opisywały rytuały
i obrządki religijne.
W dzisiejszych czasach mity nadal pełnią niezwykle ważną funkcję. Ich uniwersalna treść, zawarte w nich archetypy i symbole po dziś dzień fascynują i inspirują twórców kultury i sztuki. Doskonale tłumaczą także dzisiejsze relacje międzyludzkie, człowiecze pragnienia, ambicje i słabości. Oczywiście, zatraciły swoje znaczenie religijne, jednak ich moc kulturowa, uniwersalizm poruszanych problemów stał się jeszcze bardziej wyrazisty poprzez wielokrotne przetwarzanie mitologicznych wątków w nowożytnej literaturze czy sztukach plastycznych.. Również w życiu codziennym stale posługujemy się powiedzeniami, frazeologizmami wywodzącymi się z pradawnych mitów. Do takich zwrotów należy choćby „Syzyfowa Praca”, „Pięta Achillesa”, „Nić Ariadny”, „Koń Trojański”, „Strzała Amora”, „Puszka Pandory”
i wiele innych.
3) Przedstaw sposoby funkcjonowania mitów greckich w kulturze późniejszych epok.
Mitologia grecka to podstawa literatury klasycznej. Pisarze epoki renesansu i oświecenia programowo odwoływali się do starożytności, więc także do mitów. Twórcy z innych okresów również nie stronili od porównań, metafor, motywów zaczerpniętych z mitologii. Mówi się, że mity greckie są znakami naszej kultury.
Zainteresowanie mitem antycznym powróciło na wielką skalę w okresie renesansu (wiek XV i XVI) – wraz z rozwojem wiedzy o literaturze i sztuce starożytnej. Mity, interpretowane jako alegorie moralne lub jako wyraz ludzkich emocji i dążeń, stanowiły niewyczerpane źródło tematów dla pisarzy i artystow renesansowych. Przykładek artysty wzorującego się na mitach w epoce renesansu jest Jan Kochanowski. Jego dzieło „Odprawa posłów greckich” jest przyrównaniem do sytuacji Polski. Dzieło to zostało odebrane jako wezwanie do wyprawy wojennej Batorego, zaś obraz Troi może uchodzić za otoczkę historyczną Rzeczypospolitej. Polska podobnie jak Troja zagrożona jest przez upadek moralności i odpowiedzialności obywateli.
2. Odwołując się do znanych Ci fragmentów Iliady i Odysei, przedstaw cechy eposów Homera.
Epos (inaczej epopeja) to rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający wszechstronnie i szczegółowo dzieje mitycznych, legendarnych lub istorycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. W Iliadzie takim przełomowym wydarzeniem była Wojna Trojańska.
· Eposy Homera są pisane heksametrem, czyli wierszem sześciostopowym.
· Zarówno Iliada jak i Odyseja podzielone są na 24 księgi/pieśni.
· Występuje narracja 3-osobowa
· Oba utwory rozpoczyna inwokacja (apostrofa), skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W Iliadzie autor zwraca się do Ateny, z kolei w Odysei do Kaliope, muzy poezji.
· Wydarzenia opisane są stylem podniosłym, patetycznym, dostosowanym do heroicznych czynów bohaterów, zasługujących na uznanie.
· Epizodyczność akcji, opisane są wydarzenia mniej istotne, potoczne, nie związane z główną fabułą. Jest ona rozbudowana o wiele dodatkowych wątków i epizodów zdradzających raczej szczegóły obyczajowe niż posuwających akcję do przodu.
· Bohaterami są bóstwa lub niezwykłe jednostki, godne naśladowania (Achilles, Hektor, Odyseusz).
· Narrator ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest już obiektywny i wszechstronny, zdystansowany wobec wydarzeń. Starał się zachować epicki dystans w stosunku do przedstawianych faktów i ludzi.
· Zarówno „Iliada” jak i „Odyseja” są w przeważającej mierze retrospektywne, czyli opowiadane przez narratora w czasie przeszłym, a nie na bieżąco relacjonujące wypadki.
· Występuje paralelizm światów. Fabułę tworzyły dwa, równoległe światy: bogów i ludzi. Akcja zatem toczyła się na dwóch płaszczyznach fabularnych, przedstawiających jednocześnie świat ludzkich zmagań i plan wydarzeń boskich, co więcej oba te światy przenikają się wzajemnie, bogowie zstępują na ziemie i walczą razem z ludźmi i to po przeciwnych stronach barykady, tak więc oba obozy są wspomagane przez boskie siły. Co więcej, bogowie maja znaczny wpływ na los ludzi. Odyseusz został przeklęty przez Posejdona, do Itaki udało mu się wrócić dopiero, kiedy bogowie się nad nim zlitowali.
· Losem człowieka rządzi fatum i wyroki boskie, cała „Iliada” przepełniona jest najróżniejszymi przepowiedniami, warunkami, które trzeba wypełnić, by odnieść zwycięstwo. Ingerencja boska jest widoczna szczególnie w chwili pojedynku Hektora z Achillesem. Nim doszło do walki, bogowie już znali jej wynik, tak więc śmierć Hektora była z góry przesądzona. W tym świecie człowiek jest bezwolny, podlega wyrokom przeznaczenia, jest zdeterminowany i ograniczony wszystkich swych działaniach.
· Charakterystyczne dla Homera jest rozbudowywanie opisów, szczególnym tego przykładem jest ukazanie najdrobniejszych szczegółów tarczy Achillesa. Opisane są nie tylko kolejne działania wykonawcy, lecz także przedstawione obrazy.
· Występowanie długich, szeroko i obrazowo rozbudowanych porównań, tzw. porównań homeryckich. Jego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębny epizod lub scenę. Przykładem może być porównanie walczących Achillesa i Hektora do walki jastrzębia i gołębicy, umieszczone w pieśni 22.
· Równie często występują epitety stałe, typowe dla tradycji aojdycznej, np. szybkonogi Achilles, boski Hektor, czy gromowładny Zeus.
· W obu utworach występuje widoczny punkt kulminacyjny. W Odysei jest to krawawa zemsta Odyseusza na zalotnikach, rozpoznanie Odysa przez Penelopę oraz pojednanie mieszkańców Itaki za sprawą Ateny. W Iliadzie jest to pojedynek Achillesa z Hektorem ze wstrząsającym zakończeniem.
· Bardzo często w Odysei, podobnie jak w Iliadzie, spotykamy się z retardacją, zabiegami opóźniającymi akcję. Funkcję retardacyjną pełnią liczne dygresje, dotyczące losów innych postaci. Pomnieji bohaterowie opowiadają swoje dzieje, np. pasterz Eumajos czy wróżbita Teoklymenos.
3. Starożytni Grecy w poszukiwaniu ideału – rozwiń temat, odwołując się do wybranych mitów oraz utworów literackich. Przedstaw genezę oraz funkcjonowanie kultu herosów.
Dążenie do ideału w każdej dziedzinie życia to ambicja każdego, kto należał do starożytnego społeczeństwa Hellady. Począwszy od pełnego uporządkowania w budownictwie ( symetria ), przez niezwykle wysublimowaną sztukę tworzenia wszelkiego rodzaju dzieł artystycznych ( wskazówki z Poetyki Arystotelesa), po uwielbienie doskonałości ciała ludzkiego oraz wykorzystania jego atutów, przede wszystkim w walce za ojczyznę ( poezja tyrtejska: Wezwanie do walki ). W atmosferze ciągłego dążenia do perfekcji wykształcił się w sztuce i religii nowy nurt określany jako kult herosów, który ogarnął swoim zasięgiem wszystkich wyznawców bogów greckich.
Przejawy tych trendów są zawarte w dwóch wybitnych eposach rycerskich Iliadzie i Odysei autorstwa Homera. Wzór bohatera spod murów Troi charakteryzuje wiele cech osobowości oraz aparycji. Są to między innymi: odpowiednie pochodzenie ( każdy z rycerzy niewidomego poety należał do szlachty, a ponadto potrafił wymienić swoich przodków kilka pokoleń wstecz), wygląd promieniujący siłą i urodą, odwaga, niezwykła zręczność w posługiwaniu się bronią oraz znajomość wszelkich tajników wojennego rzemiosła, umiejętność krasomówstwa połączona z niezwykłą wrażliwością na piękno sztuki i pewnego rodzaju etyka żołnierska, która sprawiała, że rycerz nie był swoistą maszyną do zabijania, a każde jego działania było uzasadnione jakimś wyższym celem ( chęć pomszczenia czyjejś śmierci czy obrona honoru ).
Zbytecznie dodawać, że w tej kulturze, gdzie rycerz wywalcza sobie pozycję z bronią w ręku, niezbędną cnotą jest odwaga, a zarzut tchórzostwa stanowi największą obelgę. Ale centralnym rysem bohatera Homerowego, rysem konstytutywnym, od którego zależne są inne rysy, jest dbałość o cześć, pragnienie sławy, wyróżnienia, a dzięki temu pozostania nieśmiertelnym w pamięci ludzi. Zetknięcie się dwóch rycerzy połączone jest stale z licytacją, kto jest lepszy.
Również w mitologii zawarte są historie na temat idealnych, w rozumieniu Greka, herosów. Najbardziej popularnym jest syn Zeusa i Alkmeny Herakles, o którego dziejach opowiada jeden z mitów. Dowiadujemy się z niego, że półbóg był niewolnikiem swej nadludzkiej siły, a choć na sumieniu miał wielu zabitych ludzi, cechował się niezwykłą pobożnością: stawiał ołtarze i składał hojne ofiary bogom. Kiedy popełnił w swoim życiu błąd, pokornie przyjął karę wykonując 12 prac, wymagających od niego nie lada wysiłku, ale również sprytu. Łącząc w sobie cechy siłacza-atlety, pobożnego i niezwykle inteligentnego człowieka doskonale wpisuje się we wzorzec postępowania ideału helleńskiego.
Dążąc do ideału Grecy doskonalili swoje ciała pracując nad tężyzną fizyczną. Dzięki temu mogli startować w niezwykle prestiżowych misteriach ku czci Zeusa, zwanych igrzyskami olimpijskimi od miejsca ich przeprowadzania. W zawodach sportowych, będących ich częścią ścierali się najlepsi atleci z całej Hellady. Zwycięzca otrzymywał najwyższe wyróżnienie, czyli wieniec z gaju oliwnego Zeusa, a swoje miasto okrywał chwałą. Mitologia nawiązuje do tych zmagań, poświęcając im wiele uwagi. Jednym z uczestników takich konkursów był Perseusz, który nie ukrywał swego zamiłowania do nich. Igrzyska służyły również do uczczenia jakiejś doniosłej chwili w życiu społeczności miasta greckiego, jak w przypadku sądu Parysa w sprawie wybrania najpiękniejszej bogini.
Kult herosów rozwinął się i wyodrębnił z kultu przodków. Kult herosów nie miał jednak charakteru rodzinnego jak kult przodków, ale obywatelski – heros był założycielem całej polis. Trudno ustalić jego początki. Żaden przybytek kultowy z czasów mykeńskich nie może być identyfikowany z pewnością z kultem herosów. Istnieją próby identyfikacji z takim rodzajem kultu grobów tolosowych. Lewis Farnell zwrócił uwagę na to, że kult herosów często miał także charakter ponadlokalny. Próbował on wywieść ten kult z tradycji epickiej.
Herosami więc byli przede wszystkim założyciele rodów, osad, kolonij, dalej prawodawcy, bohaterowie wojenni (Leonidas w Sparcie), kapłani, prorocy, wielcy poeci, wreszcie ci, którzy swoimi wynalazkami udoskonalili tryb życia ludzkiego. Grób herosa był wielką świętością gminy. Znajdował się zwykle na rynku, koło bramy lub na granicy posiadłości gminnych. Czasami otaczano tę drogocenną mogiłę tajemnicą, w obawie, żeby nieprzyjaciel nie wykradł dobroczynnych relikwii. Nad grobem herosa wznoszono kaplicę — heroon — którą zazwyczaj otaczał gaj oliwny lub cyprysowy, i pod surowymi karami nie wolno było w nim uszczknąć ani gałązki. Przy grobie stał niski ołtarz, z rowem dookoła, dla zbierania krwi ofiar. Nabożeństwo odbywało się nocą lub o zmroku. Zabijano zwierzęta o czarnej sierści i palono je w całości Przy każdej uczcie z trzeciego kubka wina odlewano kilka kropel na cześć herosów, a wszystko, co podczas jedzenia spadło na ziemię, zostawiano jako im należne. W chwilach trwogi najżarliwsze modły zanoszono do herosów, albowiem ci najbliżsi opiekunowie najłatwiej mogli przyjść z pomocą. Wielu herosów wyobrażano w postaci wężów. Wąż, pełzający po ziemi, ukrywający się w rozpadlinach, miał oznaczać podziemny charakter tych półbogów. Na grobach herosów stawiano świątynie i odbywano igrzyska.
4. Liryka starożytnej Grecji – twórcy, gatunki, motywy, tematy. Przedstaw zagadnienie, odwołując się do konkretnych utworów.
Liryka grecka ma religijne korzenie – wywodzi się bowiem od magicznych zaklęć i modlitw wznoszonych do bogów, przy wtórze muzyki. Starożytni dzielili pieśni na chóralne (do grupy tej zaliczały się zwłaszcza hymny, z pochwałami bogów i bohaterów, a także treny) oraz wykonywane przez jednego śpiewaka (głównie elegie o różnorodnej tematyce).
W czasach antycznych na określenie liryki stosowano pojęcie melika, której rozkwit przypada na koniec VII i początek VI wieku p.n.e. Starożytnych liryków greckich było wielu, do najbardziej znanych należą: Tyrteusz, Safona, Anakreont, Symonides i Teokryt.Safona jest najsławniejszą poetką grecką, najwybitniejszą przedstawicielką tzw. liryki eolskiej, autorką modlitw, pieśni weselnych.Twórczość Safony obejmowała dziewięć ksiąg: Hymny do bogów, Pieśni weselne, pieśni miłosne, Pieśni do przyjaciółek. Z tego dorobku zachowało się kilka całych utworów oraz wiele fragmentów. W swoich utworach Safona potrafiła wyrażać najbardziej subtelne uczucia, przeżycia, emocje, takie jak miłość do wychowanek, ból rozstania, tęsknota za prawdziwą miłością, namiętność. Tłem do ujawniania tych uczuć są piękne, plastyczne opisy przyrody.Od jej imienia nazwano tzw. strofy safickie – obecne w polskiej literaturze, mające trzy jedenastozgłoskowe wiersze oraz czwarty pięciozgłoskowy.
Anakreont żył w VI w. p.n.e., pochodził z Teos w Azji Mniejszej. Po zajęciu Teos przez Persów przebywał na wyspie Samos u tyrana Polikratesa. Po jego śmierci przeniósł się do Aten na zaproszenie syna Pizystrata, Hipparcha.
Twórczość Anakreonta obejmuje elegie, pieśni liryczne (biesiadne i miłosne) oraz jamby. Anakreont pisał językiem prostym i obrazowym, związany był z kulturą dworską, sławił gry miłosne, uczty, rozrywki. Od jego imienia utwory o tematyce miłosnej, lekkiej, biesiadnej nazwano anakreontykami.Do najbardziej znanych utworów Anakreonta należą: Przynieś nam tu czarę, chłopcze oraz Słodki bój.
Symonides jest twórcą liryki chóralnej, pisał hymny, peany ku czci Apollina, treny. Jest wynalazcą epigramatu. Jemu przypisywane jest autorstwo słynnego epigramatu dla Spartan:
„Przechodniu, powiedz Sparcie,
że tu leżymy posłuszni jej prawom”
Swoje utwory pisał w patetycznym, podniosłym stylu, który wzbudzał smutek i wzruszenie. Stąd też powstało określenie tzw. „łez Symonidesa”.
Teokryt jest autorem pierwszej w historii literatury sielanki (inaczej idylli, bukoliki). Sielanki Teokryta były lirycznymi i dramatyzowanymi scenami pasterskimi. Jedna z sielanek Teokryta, Serenada pasterska III, zawiera w sobie motywy arkadyjskie
Do innych znanych liryków greckich należą: Pindar, Kallimach z Cyreny (tworzył głównie epigramaty), Teognis z Megary (zasłynął z pisania elegii).
Elegia – początkowo jedna z form poezji żałobnej, wyróżniająca się użyciem dystychu (dwuwiersza), następnie (w znaczeniu szerszym) utwór liryczny o treści poważnej i pełen osobistej refleksji.
Epigramat – pierwotnie krótki wierszowany napis (często dystych) umieszczany na pomnikach i grobowcach. Z czasem zatracił ton żałobny, pozostał jednak krótkim utworem poetyckim, charakteryzującym się kondensacją treści i wyrazistym zakończeniem.
Hymn – uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee. Utwór ten wiązał się z publicznymi uroczystościami kultowymi. Najstarszym zachowanym hymnem są tzw. Hymny homeryckie (z VII i V w. p.n.e.). Autorstwo licznych hymnów na cześć Apollina i Dionizosa przypisuje się Pindarowi, Symonidesowi, legendarnemu poecie Orfeuszowi oraz Safonie.
Oda – wierszowany utwór stroficzny o charakterze pochwalnym lub dziękczynnym, utrzymany w stylu podniosłym, sławiący boga, wydarzenie historyczne, bohatera, uroczystość lub szczytną ideę.
Do Afrodyty – omówienie
Utwór ma formę modlitwy, już tytuł zawiera bezpośrednie skierowanie się podmiotu do bóstwa. Adresatem modlitw podmiotu lirycznego jest bogini Afrodyta. Podmiotem jest kobieta, która błaga Afrodytę o pomoc w trudnej sytuacji miłosnej – nieodwzajemnionego uczucia.
Podmiot liryczny zwraca się do bogini w dość poufały sposób, widać, że jest stałym wyznawcą bogini. Żali się na smutek, którego doświadcza z winy bogini miłości, która wzbudziła w nim to uczucie. Mówi o Afrodycie jako o „nęcącej w zdradne sieci”. Metafora ta odnosi się do miłości, w którą uwikłany jest podmiot. Afrodyta już niejednokrotnie pomagała podmiotowi w tego typu sytuacjach, podmiot odwołuje się do tego i prosi o wysłuchanie. Afrodyta wysłuchuje prośby błagającej ją kobiety i zjawia się w swoim wozie, pytając się o powód smutku, o to, kto nie odwzajemnia uczucia jej wyznawczyni. Zapewnia ją, że za jej sprawą ukochana osoba zwróci swoje serce w stronę nieszczęśliwie zakochanej.
...
Kajtek_