Net
Relikt- przeżytek – termin wieloznaczny może to być:
(1) jednostka taksonomiczna, najczęściej w randze gatunku, pozostała po wyginięciu taksonów pokrewnych, mająca dziś ograniczony zasięg (r. filogenetyczny, r. ewolucyjny);
(2) pozostałość po dawnym większym zasięgu danego taksonu (r. redukcyjny);
(3) występowanie sprowadzające się do ograniczonego powierzchniowo refugium (r. refugialny);
(4) pozostałość po minionych okresach geologicznych (np. r. trzeciorzędowy, r. epoki lodowcowej, glacjalny);
(5) pozostałość odnosząca się do typów biogeograficznych jakie utrzymały się lokalnie (np. w górach) po epoce lodowcowej (np. r. północny, inaczej borealny, r. arktyczny, r. borealno-górski, r. arktyczno-alpejski), jak też do
(6) typów ekologicznych (np. r. puszczy karpackiej, r. kserotermiczny). Termin ten bywa też używany w odniesieniu do stanowisk, np. stanowisko reliktowe (trzeciorzędowe, kserotermiczne) w Bielinku nad Odrą lub stanowisko reliktowe (plejstoceńskie, postglacjalne?) skrzelopływki bagiennej Branchinecta paludosa w Tatrach.
Najczęściej pojęcie reliktu sprowadza się do dwóch koncepcji – (1) filogenetycznej i (2) biogeograficznej. Wprowadzono rozróżnienie między reliktami pierwotnymi – taksonami, które zmniejszyły zasięg z przyczyn naturalnych i reliktami wtórnymi – taksonami ustępującymi coraz częściej przed człowiekiem. Niekiedy relikt zredukowany do niewielkiego obszaru staje się z definicji endemitem, np. chruścik Allogamus starmachi – prawdopodobnie relikt glacjalny i zarazem endemit tatrzański
Relikty dzieli sie też na pierwotne (powstałe w wyniku naturalnych zmian środowiskowych) i wtórne, powstające w wyniku rabunkowej gospodarki człowieka na Ziemi.
Relikty:
- znaczenie filogenetyczne- przeżytek, taksonomiczne gatunki, które nadal żyjąca ziemie, podczas gdy inni członkowie wymarli w dawnych epokach geologicznych
- biogeograficzny- gatunek o małym zasięgu biogeograficznym, który powstał przez skurczenie
a) Czasowe- związane z określonymi okresami geologicznymi np. skrzelopływka bagienna (pod kołem biegunowym i w Tatrach), są to relikty glacjalne
b) Ostojowe- kiedyś zajmował duży areał i skurczył się do niewielkiego fragmentu
I. Harmoniczne- gatunki żyjące w zgodzie z innymi gatunkami danego obszaru
II. Dysharmoniczne- gatunki występują w nietypowym dla siebie środowisku
Przyczyny powstawiania reliktów:
a) zmiany klimatyczne
b) zmiany topografii
c) zmiany edaficzne
d) konkurencja, współzawodnictwo
e) działalność człowieka
f) pogarszanie się warunków na kresach zasięgu
g) gatunek traci żywotność (ekspansywność)- śmiertelność> rozrodczości
Przyczyny powstawania zasięgów reliktowych
Typ
Opis
Przykłady
Relikty klimatyczne
Ich powstanie wiąże się ze zmianami klimatu, w Europie przede wszystkim z fazami glacjalnymi późnego plejstocenu oraz ciepłymi fazami holoceńskimi (reliktów interglacjalnych jest bardzo niewiele)
Relikty glacjalne: - oligotermiczne rośliny arktyczne, borealne lub górskie, które znalazły schronienie na oderwanych stanowiskach niżu: torfowiskach, źródliskach, skałach o północnej ekspozycji; np. brzoza karłowata Betula nana oraz malina moroszka Rubus chamaemorus na torfowiskach Pomorza i Sudetów ) (gatunki arktyczno-borealne), skalnica gronkowa Saxifraga aizoon w skałach Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej (gat. górski)
Relikty topograficzne
Ich rozmieszczenie jest związane ze stałymi elementami rzeźby terenu zanikającymi obecnie w toku procesów geomorfologicznych
- Abies alba na europejskim dziale wodnym w Puszczy Białowieskiej
- Allium strictum na wypreparowanych przez erozję północnych krawędziach Podola
Relikty edaficzne
Spotykane na takich typach gleb, które kiedyś były szeroko rozprzestrzenione, a potem uległy zniszczeniu i utrzymały się tylko w niewielu miejscach
- słonorośla i rośliny wydmowe, które po regresji morza utrzymują się w głębi lądu na dawnych siedliskach nadbrzeżnych, tzw. relikty litoralne (np. na terenie dawnego Morza Yoldiowego, nad jeziorami Ładoga i Onega żyją dzisiaj Elymus arenarius, Juncus balticus, Lathyrus maritimus
Relikty biotyczne
Ich powstanie jest związane ze zmianą układów stosunków konkurencji międzygatunkowej.
- szczeliny skalne, w których skupiają się stare, przeżytkowe gatunki
Relikty filogenetyczne (systematyczne, taksonomiczne), pojedyncze gatunki lub nieliczne grupy organizmów pozostałe po grupach znacznie bardziej zróżnicowanych w przeszłości geologicznej. Przedstawiciele wymarłych taksonów niższej rangi:
· Hatteria występuje endemicznie na Nowej Zelandii
· Antylopa widłoroga zamieszkuje Amerykę Północną, pozostałość fauny trzeciorzędowej Ameryki Północnej
· Welwitschia mirabilis- występuje na kamienistych równinach północnej Namibii i południowej Angoli, wzdłuż wybrzeża Oceanu Atlantyckiego (pustynia Namib, Kaokoland).
· Podocarpaceae
· Latimeria
· Ginko biloba w stanie dzikim we wsch. Chinach
· Magnoliaceae
Relikt klimatyczny - związany z chłodnymi i ubogimi siedliskami (torfowiskami, źródliskami, skałami), pozostałość epoki zlodowaceń (np. jeziorny skorupiak skrzelopływka tatrzańska Branchinecta paludosa lub torfowiskowa brzoza karłowata Betula nana - relikty glacjalne).
· Relikty arktyczne/ glacjalne- najbardziej znanym reliktem arktycznym jest występująca na dwóch
stanowiskach w Kampinoskim Parku Narodowym roślina- chamedafne północna Chamaedaphne calyculata.
o Relikt glacjalny (r. polodowcowy) – organizm (takson) będący pozostałością z okresu lodowcowego. W tym okresie pewne gatunki dokonywały ekspansji na tereny położone bardziej na południe od ich zwykłego miejsca występowania. Niektóre z nich mimo ocieplenia się klimatu nie wyginęły i przetrwały oddzielone barierą geograficzną od pierwotnego obszaru w refugiach o sprzyjających warunkach klimatycznych, np. na terenach górskich, na torfowiskach. Przykłady reliktów glacjalnych w Polsce:
· brzoza karłowata, brzoza niska, dębik ośmiopłatkowy, malina moroszka, wierzba lapońska, wierzba zielna, pająk Bathyphantes eumenis
o Relikt klimatu suchego (kserotermiczny): organizm, który przybył na jakiś obszar w okresie ocieplenia klimatu (np. pomiędzy zlodowaceniami), a następnie został oddzielony od swojego naturalnego obszaru występowania. Do reliktów kserotermicznych we florze Polski należą m. in.: miłek wiosenny, ostnice i wisienka karłowata.
Relikt topograficzny - związany ze starymi elementami rzeźby terenu, które obecnie zanikają w wyniku procesów geomorfologicznych (peneplena), np. oderwane stanowisko jodły Abies alba w Puszczy Białowieskiej.( Jodła pospolita występuje w stanie dzikim w górach środkowej i południowej Europy. Nie rośnie w Skandynawii, Anglii i na Półwyspie Iberyjskim (z wyjątkiem Pirenejów). W Polsce przebiega naturalna granica jej północnego zasięgu, wzdłuż linii wyznaczonej przez Nową Sól, Ostrów Wlkp., Łódź, Lublin i Zamość.)
Relikt edaficzny - występujący na typach gleb, które dawniej były szerzej rozprzestrzenione i obecnie występują w niewielu miejscach, np. słonorośla i rośliny wydmowe występujące w głębi lądu, świadczące o wycofaniu się morza (relikty litoralne). Np.: rośliny wydm, rośliny Nowej Kaledoni: gatunki zepchnięte do środowisk skrajnych przez młodsze i bardziej ekspansywne
Relikty sukcesyjne-pozostałości poprzednich stadiów sukcesji (np.: wydmowe, kserotermiczne)
Relikty biogeograficzne:
§ Relikt dysjunkcyjny- część dawnego zasięgu
§ Relikt redukcyjny- całkowity zasięg powstały w wyniku regresji
Relikty i ich wiek można poznać po:
§ Dowodach kopalnych
§ Pozycji systematycznej taksonu i jego krewniakach
§ Dysharmonii między taksonem a jego środowiskiem
§ Sposobie rozmieszczenia
§ Metodzie opartej na zjawisku rozpadu pierwiastka promieniotwórczego - bada się zawartość pierwiastka i produktu jego rozpadu w skale. Każdy pierwiastek promieniotwórczy ma określony czas, po którym połowa jego masy ulega rozpadowi. Można wykorzystać do tego uran 238, którego okres połowicznego rozpadu wynosi 4.5 miliarda lat lub izotop węgla C14, którego okres połowicznego rozpadu wynosi 5570 lat
Rozmieszczenie reliktów:
§ refugium- wyróżnia się cechami ekologicznymi i geograficznymi
§ relikty refugialne: populacje żyjące w ostojach, gdzie zachowały się warunki i skład gatunkowy z przeszłości
§ refugia dla flory preglacjalnej, oligotermicznej
Relikty wędrujące – relikty, których zasięg skurczył się do niewielkich rozmiarów w niesprzyjających okolicznościach, ale po ich ustąpieniu organizmy weszły w fazę ekspansji, ponownie zwiększając swój zasięg. Np.:
§ Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia i różanecznik żółty Rhododendron flavum (Rh. Luteum), które rozprzestrzeniły się w kolocenie z ostoi na Podolu i Opolu, docierając daleko na zachód (pierwsza do Wyżyny Małopolskiej, druga do Kotliny Sandomierskiej).
§ Cieszynianka Hacquetia epipactis, przybyła na ziemie polskie w holocenie przez Bramę Morawską z ostoi po południowej stronie Karpat.
Ostoje (refugia) – miejsca, w których relikty skupiają się bardzo licznie, nadając florze wyraz odrębności i bogactwa. Powstały dzięki panującym lokalnie korzystnym czynnikom rozwojowym, które pozwalały przetrwać dawnym składnikom flor, wyniszczonym przez różnorodne czynniki na innych obszarach. Np.:
§ ostojami oligotermicznej flory arktycznej były prawdopodobnie tereny niezlodowacone położone w bezpośredniej bliskości lodowców.
§ ostojami preglacjalnej roślinności leśnej były obszary oddalone od czoła lądolodu w kierunku południa na tyle, że nie zaznaczył się na nich wpływ klimatu periglacjalnego. Dla lasów zrzucających liście na zimę były to trzy wielkie ostoje: wschodnioazjatycka, północnoamerykańska oraz bałkańsko – czarnomorska
Ostoja (refugium) - w ekologii i ochronie przyrody jest to obszar wyróżniający się pod względem przyrodniczym, na którym występują rzadkie, ginące, zagrożone gatunki roślin lub zwierząt czy zanikające typy ekosystemów. Przykładowo, refugiami dla leśnych gatunków roślin w krajobrazie rolniczym mogą być zarośla śródpolne, wyspy leśne itp.
W biogeografii pojęciem tym określa się stanowiska reliktowych lub izolowanych populacji organizmów niegdyś szerzej rozpowszechnionych. Izolacja ta może być wynikiem działania czynników klimatycznych lub antropogenicznych (np. wylesienia, polowania). Z refugiami, związane jest zjawisko endemizmu.
Endemity - Gatunki charakterystyczne dla danej okolicy i nigdzie poza nią nie występujące, albo gatunek powstał w danym miejscu i nigdy nie zmienił areału, albo kiedyś areał był duży i się skurczył tylko do danego obszaru
a) autochtoniczny- został na terenie, w którym powstał
b) alochtoniczny- teren występowania nie pokrywa się z terenem powstania
1. neoendemity- np. Jastrzębce w Sudetach, powstał bardzo niedawno
2. paleoendemity- powstały dawno, uległy skurczeniu
Warunkiem powstania endemitów je...
bociek84