HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNO - PRAWNYCH

Od Protagorasa do Petrażyckiego

Autor skryptu Marcin Fidura

Bibliografia:

Chojnicka K., Olszewski H., Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 2004

Dubel L., Historia doktryn politycznych i prawnych do końca XIX wieku, Warszawa 2003

Powstanie państwa wg Protagorasa.

Pierwotnie Protagoras uważał, że ludzie żyli w stanie natury, w izolacji. Siły natury (kataklizmy, burze, powodzie, pożary i in.) zmusiły ludzi do gromadzenia się i tak powstało państwo. Protagoras doszedł do wniosku, że człowiek jest istotą aspołeczną, ponieważ wszelkie powstałe państwa rozpadały się prędzej czy później. Zeus wszczepił ludziom instynkt społeczny i wtedy państwo stało się trwałe.

Zasada homo menzura i civitas menzura w poglądach Protagorasa.

Zasada homo menzura, czyli „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją i nieistniejących, że nie istnieją.” Wg tej zasady wszystko jest względne, nie istnieją prawdy uniwersalne. Wszystko zależy od punktu widzenia człowieka. Jest to pogląd relatywistyczny. Z czasem ludzie „umówili się”, co jest dobre a co złe (geneza prawa pozytywnego). Tak powstała zasada civitas menzura, czyli „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” To prawo (ustanowione przez człowieka) mówi nam, co jest dobre a co złe. Prawo ma zapewniać prawidłowe funkcjonowanie państwa.

Cel prawa i krytyka prawa w poglądach Protagorasa.

Zasadniczym celem prawa jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania państwa. Protagoras głosił dualizm prawa. Wg niego istnieje prawo natury i prawo państwowe. Przestrzeganie prawa państwowego jest cnotą m.in., dlatego że państwo jest wspólnotą ludzi. Twierdził jednak, że prawa państwa są kruche, zmienne, nie zawsze sprawiedliwe, dlatego lepiej przestrzegać prawa natury. Naruszenie prawa natury godzi w prawdę.

Powstanie państwa wg Trazymacha.

Państwo stworzyli ludzie silni dążąc do większego podporządkowania słabszych. Silni utworzyli prawo pozytywne, które dawało im jeszcze większą władzę nad słabszymi niż prawo natury. Sami pozostawali ponad prawem.

Powstanie państwa wg Kaliklesa.

Państwo utworzyli ludzie słabi będący prześladowanymi przez silnych w stanie natury. Utworzyli oni prawo pozytywne, które miało ich chronić i zapewniać bezpieczeństwo. Prawo skierowane było do wszystkich obywateli.

Co to jest stan natury?

Okres w dziejach ludzkości, który występował przed powstaniem państwa (pierwotnie). Był przesycony agresją. Podczas jego trwania nie było organizacji życia społecznego (państwowości) ani prawa pozytywnego. Arystoteles odrzucał jego istnienie. Sofiści w tym Protagoras uznawali jego istnienie.

Czy teoria stanu natury łączy się w sposób konieczny z teorią prawa natury?

Otóż nie. Przyjęcie istnienia stanu natury nie oznacza przyjęcia istnienia prawa natury i odwrotnie. Arystoteles twierdził, że nie istnieje stan natury, ale istnieje prawo natury (dobro czynić, zła unikać). Protagoras natomiast sądził, że istnieje stan natury i prawo natury.

Intelektualizm etyczny w poglądach Sokratesa.

Pogląd filozoficzny głoszący, iż złe postępowanie wynika z braku wiedzy. Sokrates utożsamiał dobro z wiedzą. Zadaniem filozofa jest wydobycie wiedzy z danego człowieka. Wiedza ma charakter immanentny i jest największą z cnót.

Najlepszy ustrój wg Sokratesa.

Jest to arystokracja. Nie chodzi tu jednak o arystokrację w znaczeniu obecnym. Przez pojęcie arystokracja Sokrates rozumiał rządy najlepszych (aristos - najlepsi), posiadających wiedzę filozofów. Taki ustrój wg Sokratesa będzie dobry i sprawiedliwy, ponieważ zgodnie z intelektualizmem etycznym, osoby posiadający wiedzę o dobru, czyli mędrcy – filozofowie, nie mogą czynić źle. Pozostali powinni się podporządkować ich woli.

Umowny stosunek państwa/prawa do obywateli wg Sokratesa.

Stosunek ten można wyrazić w zasadzie w jednej sentencji „do et des”, czyli „daję abyś dał” Państwo/prawo daje ochronę, bezpieczeństwo, ale tym samym wymaga podporządkowania i posłuszeństwa. Jeśli ktoś nie podporządkowuje się prawom państwa, powinien to państwo opuścić. Będąc obywatelem godzimy się na obowiązujący porządek prawny.

Dlaczego Sokrates poddał się wyrokowi śmierci?

Sokrates mając możliwość ucieczki zdecydował się na śmierć ze względu na poszanowanie prawa. Jest to obowiązkiem każdego obywatela zgodnie z tzw. umownym stosunkiem obywatela do państwa. Innym powodem poddania się wyrokowi śmierci była wiara w słuszności swoich poglądów i szacunek do nich.

Idealizm obiektywny jako podstawa teorii doskonałego państwa.

Platon zaobserwował, że nie istnieje idealny ustrój, ponieważ każdy system w końcu zamienia się w tyranie. Platon poszukiwał rozwiązania tego problemu i tak powstał idealizm obiektywny. Świat, który nas otacza to jedynie odbicie idealnego, niematerialnego bytu (metafora jaskini). Zwykły, prosty człowiek nie może poznać tego świata, jedynie filozofowie są do tego zdolni. Wg Platona do świata idei należy dusza ludzka. Wyróżnił on trzy rodzaje duszy ludzkiej: dusza rozumna (w głowie), dusza popędliwa (w piersiach) i dusza pożądliwa (w brzuchu). Dusza rozumna dominuje nad dwiema pozostałymi. Platon przenosi teorię trójpodziału duszy na teorię państwa. Wg Platona społeczeństwo państwa doskonałego dzieli się na trzy stany, które wzajemnie się uzupełniają. Duszy rozumnej odpowiada klasa filozofów. Jest to grupa społeczna stojąca najwyżej – kasta rządząca. Filozofowie są mądrzy, czyli dobrzy (cnota mądrości). Dusza popędliwa to wojownicy. Ich zadaniem jest walka i zapewnienie bezpieczeństwa w państwie (cnota męstwa). Dusza pożądliwa to klasa pracowników, chłopów. Mają za zadanie utrzymanie i wyżywienie całego społeczeństwa (cnota wstrzemięźliwości). Chłopi stanowią najliczniejszą grupę społeczną. Harmonijne współżycie w quasi-symbiozie wszystkich kast społecznych charakteryzujących się trzema cnotami tworzy główną cnotę idealnego państwa – sprawiedliwość. Poszczególne grupy społeczne mają różne prawa i obowiązki względem państwa. Jedynie chłopi mają prawo do życia prywatnego. Filozofowie i wojownicy żyją tylko życiem publicznym. Nie mogą zakładać rodzin, gromadzić majątku.

Dlaczego w Państwie idealnym powinni rządzić filozofowie?

Pogląd ten wiąże się bezpośrednio z idealizmem obiektywnym, który głosi, iż świat nas otaczający to jedynie odbicie idealnego świata niematerialnego. Zwykły człowiek nie może go poznać. Jedynie filozofowie przez ciągły rozwój ducha mogą posiąść tę wiedzę. Choć wiedza wg Platona jest w każdym z nas tylko Filozofowie potrafią ją wydobyć. Podobnie jak Sokrates, Platon głosił intelektualizm etyczny, czyli pogląd, że zło wywodzi się z niewiedzy. Jeśli filozofowie posiadają wiedze to muszą być dobrzy i sprawiedliwi, co jest gwarantem dobrych rządów w państwie.

Ograniczenia wolności człowieka w doskonałym państwie Platona.

Ograniczenia te wiązały się bezpośrednio z wykonywanymi funkcjami w społeczeństwie. Filozofowie i wojownicy nie mogli zakładać rodzin, mieć własności prywatnej, ich życie ograniczało się jedynie do sfery publicznej. Poświęcali się państwu. Wszelka własność prywatna, rodzina, życie prywatne mogły kolidować z interesem państwa i sprawowaniem swojej funkcji w społeczeństwie. Stan trzeci, czyli chłopi posiadali, co prawda pewną sferę życia prywatnego, ale o łączeniu się w pary, wychowaniu dzieci decydowali najmądrzejsi, czyli filozofowie. Stosowano również cenzurę, aby „nie siać niepokoju społecznego” i nie demoralizować społeczeństwa.

Cztery rodzaje cnót w poglądach Platona.

Pierwszą z cnót jest mądrość. Posiadają ją filozofowie. Jest ona utożsamiana z dobrem (intelektualizm etyczny). Mądrość predestynuje do sprawowania władzy w państwie idealnym. Drugą cnotą jest męstwo. Posiadają ją wojownicy dbający o bezpieczeństwo państwa. Trzecia cnota to wstrzemięźliwość, którą posiadają chłopi. Ich zadaniem jest utrzymanie całej społeczności (pozostałych klas). Harmonia trzech cnót sprawia, że państwo jest sprawiedliwe, co stanowi czwartą cnotę.

Poglądy Platona na temat prawa w państwie idealnym.

W ciągu życia Platon diametralnie zmienił swój pogląd na rolę prawa w państwie idealnym. Pierwotnie uważał, że prawo pozytywne/stanowione jest zbędne, ponieważ generalne i abstrakcyjne normy prawa pozytywnego nie mogą być sprawiedliwe i odpowiednie do rozstrzygania kazuistycznych spraw i dylematów życia codziennego. Spory powinni rozstrzygać filozofowie - mędrcy najbliżsi światu idei, czyli posiadający wiedzę. Dodatkowym zabezpieczenie przed konfliktami miało być odbieranie dzieci rodzicom zaraz po urodzeniu, aby wywołać w społeczeństwie aurę niewiedzy - niepewności. Potencjalnie każdy człowiek mógł być spokrewniony z drugim. Podnosząc rękę na z pozoru obcego człowieka obywatel państwa idealnego nie wiedział czy nie jest to czasami jego ojciec, brat lub inny krewny. Pod koniec życia Platon zmienił zdanie na temat potrzeby istnienia prawa pozytywnego. Doszedł do wniosku, że jest ono niezbędne, ponieważ natura człowieka jest dzika, zwierzęca, zachłanna i egoistyczna. Tylko prawo pozytywne może ją poskromić. Projekty ustaw powinni przygotowywać mędrcy a uchwalać je powinno zgromadzenie obywateli.

Koncepcja człowieka jako istoty społecznej wg Arystotelesa.

Wg Arystotelesa człowiek to tzw. „politicon zoon”, czyli istota od zawsze społeczna. Człowiek nie jest w stanie zaspokoić samodzielnie wszystkich swoich potrzeb. Jest zależny od innych. Dlatego ludzie łączą się w rodziny, rodziny w gminy a gminy w miasta. Miasta tworzą państwa, będące strukturą zależności jednych od drugich.

Powstanie państwa wg Arystotelesa.

Powstanie państwa wiąże się bezpośrednio z społeczną naturą człowieka „politicon zoon”. Człowiek nie jest samodzielny. Do życia potrzebuje pomocy innych ludzi. Dlatego łączy się w rodziny. Te natomiast w gminy. Gminy zaś w państwa. Ponieważ jedynie państwo wg Arystotelesa jest wspólnotą doskonałą tzn. samowystarczalną. Państwo daje szczęście i bezpieczeństwo. Człowiek ma naturce państwową.

Dwa kryteria podziału ustrojów państwowych wg Arystotelesa.

Kryteria:               - Cel sprawowania władzy

                            - Liczba osób sprawująca władzę

Aby państwo było stabilne musi dominować klasa średnia (Politea).

Państwo idealne wg Arystotelesa.

Państwo idealne wg Arystotelesa to takie, w którym dominuje klasa średnia (najlepszy ustrój to Politea). Przyczynami wszystkich przewrotów, niepokoi społecznych są nierówności klasowe. Aby państwo było idealne muszą zaistnieć trzy warunki:

- Warunki geograficzno - klimatyczne. Państwo nie powinno być zbyt duże (wielkość, jaki greckie polis ok. 100 tys. obywateli). Powinno być oddzielone górami od nieprzyjaciół. Powinno leżeć nad morzem, aby rozwijał się handel. Idealny klimat to klimat umiarkowany.

- Warunki ekonomiczne. Podstawą gospodarki jest własność prywatna (przede wszystkim własność ziemi uprawnej). Każdy obywatel powinien mieć działkę w centrum i na obrzeżach państwa.

- Warunki wychowawcze. Równe nauczanie dla wszystkich (niezależnie od płci i zamożności).

Pogląd na cnotę wg Arystotelesa.

Cnota to stan najwyższej harmonii. Arystoteles podzielił je na cnoty poznawcze/intelektualne (będące skutkiem doświadczenia) i cnoty etyczne (będące skutkiem przyzwyczajenia). Cnoty poznawcze to rozsądek i mądrość, – która jest najwyższą z cnót. Cnoty etyczne wiążą się bezpośrednio z teorią „złotego środka”. Są to cnoty środka, pomiędzy skrajnościami. Np. odwaga to złoty środek między brawurą a tchórzostwem, hojność między skąpstwem a rozrzutnością.

Teoria prawa natury wg Arystotelesa.

Wg Arystotelesa prawo natury istniało od zawsze. Mimo, że Arystoteles odrzucił istnienie stanu natury. Prawo natury ma charakter ponadczasowy i niezmienny. Wskazuje wartości uniwersalne, zawsze pożądane. Jest to prawo powszechnie obowiązujące. Prawo natury różni się tym od prawa stanowionego, że niema prawodawcy. Normy prawa stanowionego zmieniają się, prawo natury natomiast jest niezmienne i zawsze aktualne. Treścią prawa natury wg Arystotelesa jest zdanie: „Dobro czynić, zła unikać”

Prawo natury a prawo stanowione wg Arystotelesa.

Kwintesencją prawa natury wg Arystotelesa jest zdanie: „Dobro czynić zła unikać”. Arystoteles twierdzi, że prawo natury wskazuje dobra zawsze pożądane, niezmienne, wywodzące się z natury rzeczy. Prawo stanowione natomiast wskazuje dobra pierwotnie obojętne. Normy prawa stanowionego są zmienne, nietrwałe, wręcz sztuczne, narzucone przez prawodawcę. Prawo natury nie posiada prawodawcy. Tę rolę pełni natura. Prawo stanowione ma charakter partykularny, dlatego nie obowiązuje wszystkich ludzi tylko tych, którzy bezpośrednio znaleźli się w sytuacji prawnej wyczerpującej znamiona zawarte w hipotezie normy. Prawu natury podlegają wszyscy ludzie niezależnie od sytuacji.

Państwo ziemskie i państwo boże w poglądach św. Augustyna.

Św. Augustyn przekształcił dualistyczny pogląd na świat, który głosił Platon, na teorię dwóch państw: bożego i ziemskiego. Państwo ziemskie powstało w wyniku grzechu pierworodnego Państwo boże cechuje się dobrocią, przebaczeniem, miłosierdziem, miłościom. Państwo ziemskie nienawiścią, chciwością, złem. W państwie ziemskim panuje szatan a w bożym Stwórca. Istnieje ciągła walka pomiędzy dobrem a złem. Można teoretycznie przypisać państwu bożemu ludzi dobrych a ziemskiemu złych. Na zbawienie i bliskość z bogiem mogą liczyć jedynie wybrani przez Boga (tzw. zasada predestynacji). Teoria Św. Augustyna legła u podstaw dzisiejszej doktryny chrześcijaństwa. Istnienia nieba i piekła.

Teoria prawa natury w ujęciu Św. Tomasza z Akwinu.

Św. Tomasz utożsamiał prawo natury z najwyższą mądrością Boga. Są to odwieczne reguły, które rządzą światem. Człowiek postępując zgodnie z prawami natury zmierza ku dobru. Prawo natury, które bierze swój początek z Lex Aterna jest niezmienne. Św. Tomasz zapożyczył od Arystotelesa zdanie „Dobro czynić, zła unikać” jako kwintesencje prawa natury. Człowiek poznaje prawa natury poprzez rozum i obserwację przyrody (racjonalnie i empirycznie).

Polityka a moralność wg Machiavelli’ego.

Machiavelli w swym dziele pt. „Książe” stanowczo oddziela moralność od polityki. Moralność kieruje się kryteriami dobra lub zła a polityka kryteriami skuteczności i celu. Polityka nie jest ani moralna ani niemoralna. Politykowi przyświecać ma racja stanu, która usprawiedliwia zachowania nawet niemoralne, takie jak podstęp, zdrada, terror i kłamstwo. Cel uświęca środki. Pogląd Machiavelli’ego wynika z sytuacji, w jakiej znalazły się Włochy w czasach mu współczesnych (rozdrobnienie państwa, brak silnej i konsekwentnie dążącej do celu władzy). Władca powinien prowadzić politykę silnej ręki, zachowując przy tym pozory łagodności. Natura człowieka wg Machiavelli’ego jest zła i mściwa.

Pogląd Machiavelli’ego na naturę ludzką.

Człowiek jest z natury zły, chciwy, zawistny i pełen pych. W dodatku charakteryzuje go próżność. Zdaniem Machiavelli’ego człowiek „Łatwiej przebaczy stratę ojca niż ojcowizny”. Dlatego właśnie władza powinna uciekać się do niemoralnych zachowań w imię racji stanu.

Jaki jest najlepszy ustrój wg Machiavelli’ego?

Machiavelli żył w okresie, w którym Włochy były słabe i rozbite. Dlatego sądził, że w tym przypadku najlepszy byłby silny monarcha absolutny, uciekający się do kłamstw, przebiegłości, terroru dla osiągnięcia celu, jakim była racja stanu. Takie rady udziela przyszłemu księciu. Zadaje sobie sprawę z niegodnej natury człowieka i wie, że gdyby władca był uczciwy, moralny i nie stosował podstępu do osiągania celów to nie rządziłby zbyt długo. Abstrahując jednak od sytuacji we Włoszech za najlepszy ustrój uważał republikę. To ustrój stabilny i bezpieczny. Uważał, że najlepiej, gdy republika będzie łączyła w sobie elementy monarchii, arystokracji i politei. Machiavelli sam był ateistą, ale twierdził, że religia narodowa jest zjawiskiem pozytywnym (stabilizuje państwo). W stabilnym ustroju upatrywał silną armię i prawo pozytywne/stanowione.

Teoria prawa natury w ujęciu Grocjusza.

Był twórcą nowożytnej szkoły prawa natury. Prawo natury jest niezmienne w przeciwieństwie do prawa pozytywnego. Źródłem prawa natury jest natura człowieka. Poznać je można jedynie przez rozumowe spojrzenie na społeczną naturę człowieka. Cechą społecznej natury człowieka jest popęd do łączenia się w pary z innymi ludźmi w celu wspólnego życia w zgodzie. Istnieją cztery zasady prawa natury:

- Poszanowanie cudzej własności

- Obowiązek wynagrodzenia szkody

- Pacta sunt servanda (Umów należy dotrzymywać)

- Nieuchronność kary.

Postulował powszechne prawo do swobodnej żeglugi i humanitarne zasady prowadzenia wojen, które wywiódł z prawa natury.

Podstawowe prawo natury wg Spinozy.

Spinoza głosił, że podstawowym prawem natury jest wolność myśli. Nie można pozbawić człowieka myśli. Są one niezależne od nikogo. Wg Spinozy wolno głosić wszystkie poglądy oprócz nietolerancyjnych.

Umowa społeczna wg Spinozy.

Ludzie pierwotnie żyli w stanie natury. Nękały ich ciągłe wojny, konflikty, niepowodzenia (Wojna wszystkich ze wszystkimi). Działo się tak, dlatego iż ludzka natura wg niego jest egoistyczna. Na pewnym etapie ludzie mieli już dość ciągłych wojen i postanowili zawrzeć umowę społeczną, umowę pomiędzy jednostką a społeczeństwem w skład, którego jednostka wchodziła.

Umowa pomiędzy:

              Jednostką               a               społeczeństwem

X

X

...