KLASYCZNA
TEORIA
SOCJOLOGICZNA
George Ritzer
Przekład Hanna Jankowska
Zysk i S-ka Wydawnictwo
Tytuł oryginału
Classical Sociological Theory
Third Edition
Copyright © 2000, 1996, 1992 by The McGraw-Hill Companies, Inc.
Ali rights reserved Copyright © 2004 for the Polish translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.j., Poznań
BIBLIOTEKA PUBLICZNA
,v>. >•('•• y-v"ix«v'a Sfoszfca w L'-;ismM;y H;.;iieny m. <st. Warszawy Wypożya-.;^ i^SiifOil^';; ,a*odz»iy Mr 83
' 'W^/
Wydanie I
ISBN 83-7298-405-0
ul. Wielka l O, 61-774 Poznań
tel. (0-61) 853 27 51, 853 27 67, fax 852 63 26
Dział handlowy, tel./fax (0-61) 855 06 90
sklep@zysk.com.pl
www.zysk.com.pl
Mojej matce z wdzięcznością i miłością
O autorze
George Ritzer jest profesorem socjologii University of Maryland. Zajmuje się przede wszystkim teorią socjologiczną oraz socjologią konsumpcji. Pełnił funkcję przewodniczącego sekcji socjologii teoretycznej (1989-1990) oraz sekcji organizacji i zawodów (1980-1981) Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego. Uzyskiwał nagrody za osiągnięcia dydaktyczne. Kierował Katedrą Teorii Społecznej pod patronatem UNESCO (UNESCO Chair in Social Theory) w Rosyjskiej Akademii Nauk; otrzymywał stypendium Fulbrighta-Haysa. Był pracownikiem naukowym zagranicznych uczelni, m.in. Netherłands Insti-tute for Advanced Study oraz Swedish Collegium for Ad-vanced Study in the Social Sciences.
George Ritzer interesuje się metateorią nauk społecznych oraz teorią społeczną stosowaną. Do jego prac z dziedziny metateorii należą m.in.: Metatheorizing in So-ciology (Lexington Books, 1991), Sociology: A Multiple Paradigm Science (Allyn and Bacon, 1975, 1980) oraz
Toward an Integrated Sociological Paradigm (Allyn and Bacon, 1981). Najważniejsze prace dotyczące zastosowań teorii społecznej, szczególnie do dziedziny konsumpcji, to: Makdonaldyzacja społeczeństwa (wyd. amer. Pine For-ge Press 1993, 1996; wyd. poi. MUZA SA, 1997, 2003), Expressing America: A Critiąue ofthe Global Credit Card Society (Pine Forge Press, 1995), The McDonaldization Thesis (Sagę, 1998) oraz Magiczny świat konsumpcji (wyd. amer. Pine Forge Press, 1999; wyd. poi. MUZA SA, 2001). Książki profesora Ritzera były tłumaczone na wiele języków. Sama Makdonahlyzacja spoleczem;wa została wydana w kilkunastu krajach
W 1997 roku nakładem wyda\vu c twa McGraw-Hill ukazało się pierwsze wydanie Postmodern Social Theory George'a Ritzera. W roku 2000 wydawnictwo opublikowało piąte wydania jego prac Sociological Theo,y i Modem Sociological Theory.
Spis treści
(Allyn and zastosowań onsumpcji, :. Pine For-997, 2003), Credit Card naldization konsumpcji )ol. MUZA tnaczone na zeństwa zo-
sGraw-Hill Kial Theory o opubliko-keory i Mo-
Wykaz szkiców biograficznych i autobiograficznych Słowo wstępne ...............
10
11
Część I WPROWADZENIE
Rozdział 1. Historia teorii socjologicznej: początki .
Wstęp ...................
Siły społeczne, które oddziałały na rozwój teorii socjologicznej ..................
Rewolucje polityczne 16 • Rewolucja przemysłowa i powstanie kapitalizmu 16 • Pojawienie się socjalizmu 17 • Feminizm 18 • Urbanizacja 19 • Zmiana postaw wobec religii 19 • Rozwój nauki 19
Prądy umysłowe, które oddziałały na rozwój teorii socjologicznej .................
Oświecenie 19 • Konserwatywna reakcja na Oświecenie 20 • Rozwój socjologii we Francji 21 • Rozwój socjologii w Niemczech 24 • Początki socjologii w Wielkiej Brytanii 32 • Czołowa postać wczesnej socjologii włoskiej 35 • Europejski marksizm na przełomie wieków 35
Aktualność klasycznej teorii socjologicznej ....
Podsumowanie ................
14
16
19
36
37
Rozdział 2. Historia teorii socjologicznej: późniejsze lata 38
Początki amerykańskiej teorii socjologicznej .... 38 Polityka 38 • Zmiany społeczne i prądy umysłowe 39 • Szkoła chicagowska 43
Kobiety w początkach socjologii ........ 47
Teoria socjologiczna w pierwszej połowie XX wieku . 47 Harvard, Ivy League i funkcjonalizm strukturalny 47 • Zmierzch szkoły chicagowskiej 49 • Rozwój teorii marksistowskiej 51 • Karl Mannheim i socjologia wiedzy 52
Teoria socjologiczna w drugiej połowie XX wieku . . 52 Funkcjonalizm strukturalny: szczytowy rozwój i upadek 52 • Socjologia radykalna w Stanach Zjednoczonych: C. Wright Mills 53 • Rozwój teorii konfliktu 54 • Narodziny teorii wymiany 55 « Perspektywa dramaturgiczna: Erving Goffman 56 • Rozwój socjologii życia codzien-
nego 56 • Rozwój i upadek (?) socjologii marksistowskiej 59 • Wyzwanie rzucone przez teorię feministyczną 59 • Strukturalizm i poststrukturalizm 61
Współczesna myśl socjologiczna ........ 61
Synteza mikro- i makrosocjologii 61 • Synteza agency--structure 62 • Syntezy teoretyczne 63
Teorie nowoczesne i ponowoczesne ........ 63
Obrońcy nowoczesności 64 • Przedstawiciele ponowo-czesności 64
Teorie początku XXI wieku ..........
Wielokulturowa teoria społeczna 65 • Teorie ponowoczesne i po-ponowoczesne 66 • Teorie konsumpcji 66 • Inne teorie 67
Podsumowanie ....... .......
65
67
Część II KLASYCZNA TEORIA SOCJOLOGICZNA
Rozdział 3. Auguste Comte ..........
Ambicje Comte'a ..............
Pozytywizm: w poszukiwaniu niezmiennych praw 70 • Prawo trzech stadiów 71 • Pozytywizm: w poszukiwaniu porządku i postępu 72
Socjologia Comte'a .............
Statyka społeczna 74 • Dynamika społeczna 76
Teoria i praktyka ..............
Sojusznicy pozytywizmu 79
Wizja przyszłości ..............
Krytyczna ocena Comte'a ...........
Pozytywny wkład 82 • Podstawowe słabości teorii Com-te'a 83
Rozdział 4. Herbert Spencer ........
Spencer i Comte ........... . .
Podstawowe założenia teoretyczne .... Teoria ewolucji 89
Socjologia ........
Definicja socjologii jako nauk. /u • Metody socjologiczne 91
Ewolucja społeczeństwa ............
70
74
79
81
82
85
86
87
90
93
SPIS TREŚCI
Społeczeństwa proste i złożone 95 • Społeczeństwa militarne i przemysłowe 95 Ewolucja instytucji społecznych ......... 97
Instytucje domowe 97 • Instytucje obrzędowe 98 • Instytucje polityczne 100 • Instytucje kościelne 101 -Instytucje zawodowe 102 • Instytucje przemysłowe 103 Etyka i polityka ............... 104
Podsumowanie ................ 106
Rozdział 5. Karol Marks .
108
Wprowadzenie ................ 108
Czy teoria Marksa straciła aktualność? 109 • Czy Marks był socjologiem? 109 • Młody Marks i późny Marks 110
Dialektyka ................. 110
Potencjał ludzki ............... 114
Moce i potrzeby 114 • Świadomość 115 • Potencjał ludzki i przyroda 116- Działalność 116' Charakter społeczny 117 • Nieprzewidziane konsekwencje 118
Alienacja .................. 118
Elementy alienacji 119 • Deformacje wynikające z alienacji 119 • Emancypacja 121
Struktury społeczeństwa kapitalistycznego ..... 121 Towary 122 • Kapitał 123 • Własność prywatna 123 • Podział pracy 124 • Klasa społeczna 124
Kulturowe aspekty społeczeństwa kapitalistycznego . . 125 Świadomość klasowa i fałszywa świadomość 126 • Ideologia 126
Ekonomia Marksa: studium przypadku ....... 127
Podsumowanie ................ 128
Rozdział 6. Emile Durkheim
130
Fakty społeczne ............... 131
Zewnętrzne i przymusowe 131 • Materialne i niematerialne 131
Poziomy rzeczywistości społecznej ........ 132
O podziale pracy społecznej 133 • Gęstość dynamiczna 133 • Prawo 134 • Anomia 135 • Świadomość zbiorowa 136 • Wyobrażenia zbiorowe 136
Samobójstwo i prądy społeczne ......... 137
Cztery typy samobójstwa 138 • Dusza zbiorowa? 140
Religia ................... 140
Sacrum i profanum 141 • Totemizm 141 • Zbiorowa eks-cytacja 142
Reformizm społeczny ............. 142
Stowarzyszenia zawodowe 143 • Kult jednostki 143
„Aktor" w myśli Durkheima .......... 144
Założenia dotyczące natury ludzkiej 144 • Socjalizacja i edukacja moralna 145 • Zmienne zależne 147 • Słabe strony mikrosocjologii Durkheima 148
Wczesna i późna teoria Durkheimowska ...... 149
Podsumowanie ................ 150
Rozdział 7. Max Weber ............ 151
Metodologia ................ 151
Historia i socjologia 151 • Verstehen 153 • Przyczyno-wość 155 • Typy idealne 156 • Wartości 158
Socjologia konkretna ............. 159
Czym jest socjologia? 159 • Działanie społeczne 160 • Klasa, stan i partia 161 • Struktury panowania 162 • Racjonalizacja 167 • Religia i powstanie kapitalizmu 174
Podsumowanie ................ 179
Rozdział 8. Georg Simmel
180
Główne zagadnienia .......... ... 180
Poziomy i obszary zainteresowań 182 • Myślenie dialektyczne 182 Świadomość indywidualna ........... 184
Interakcja społeczna („uspołecznienie") ...... 185
Interakcja: formy i typy 185 Struktury społeczne .............. 188
Kultura obiektywna .............. 189
Filozofia pieniądza .............. 190
Pieniądz i wartość 191 • Pieniądz, reifikacja i racjonalizacja 191 • Negatywne skutki 192 • Tragedia kultury 193 Tajność: studium przypadku ........... 195
Tajność i stosunki społeczne 196 • Inne przemyślenia na temat tajności 197 Podsumowanie ................ 198
Rozdział 9. Pierwsze kobiety w socjologii i klasyczna teoria socjologiczna: 1830-1930 (Patricia Madoo Lengermann, Jill Niebrugge-Brantlc ,, ....
199
Harriet Martineau (1802-1876) . . . ..... 200
Charlotte Perkins Gilman (1860-1935) ...... 204
Jane Addams i kobiety z Chicago . ...... 208
Jane Addams (1860-1935) 209 • Kobiety z Chicago 213 Anna Julia Cooper (l 859-1964) iIdaWells-Barnett(1862-1931) ......... 215
Mariannę Schnitger Weber (1870-1954) ...... 217
BeatricePotterWebb(1858-1943) ........ 219
Podsumowanie ................ 221
Rozdział 10. Thorstein Yeblen
222
Wpływy intelektualne ........... 222
Teoria Marksowska 222 • Ewolucjonizm 223 • Teorie, ekonomiczna 224
Podstawowe założenia ............. 225
Natura ludzka 225 • Zdolności produkcyjne 227 • Opóźnienie kulturowe 227 • Zapożyczenia kulturowe 22"
Zagadnienia przedmiotowe ........... 228
Teoria klasy próżniaczej 228 • Biznes a przemysł 2? l • Wyższe nauczanie 237 • Polityka 239
Podsumowanie ........ . . . . 240
Rozdział 11. Karl Mannheim .
242
Socjologia wiedzy .............. 243
Socjologia wiedzy i teoria ideologii 243 • Podejście socjologiczne 244
184
185
188
189
190
195
198
215
217
219
221
Ideologia i utopia ............... 250
Ideologia 250 • Utopia 251 Konserwatyzm ................ 253
Racjonalność i irracjonalność epoki ........ 254
Rodzaje racjonalności i irracjonalności 255 Planowanie i przebudowa społeczeństwa we współczesnym świecie ................ 257
Krytyczna analiza dorobku Mannheima ...... 260
Podsumowanie ................ 262
Rozdział 12. George Herbert Mead ....... 263
Źródła intelektualne .............. 263
Behawioryzm 263 • Pragmatyzm 264 • Dialektyka 265 Priorytet tego, co społeczne ........... 265
Czynność .................. 267
Fazy 267 • Gesty 268 • Symbole znaczące 268 Procesy myślowe i umysł ............ 269
Inteligencja 270 • Świadomość 270 • Umysł 271 Jaźń .................... 271
Rozwój dziecka 272 « Uogólniony inny 273 • Ja podmiotowe (I) i Ja przedmiotowe (me) 274 Społeczeństwo ................ 274
Ewolucja .................. 275
Myślenie dialektyczne ............. 276
Podsumowanie ................ 278
Rozdział 13. Alfred Schtitz ........... 279
Interpretacje dorobku Schiitza .......... 279
Idee Edmunda Husserla ............ 280
Nauka i świat społeczny ............ 282
Świat przeżywany a nauka 283 • Konstruowanie typów
idealnych 283 Typifikacje i przepisy ............. 285
Świat przeżywany. .............. 285
Intersubiektywność .............. 287
Wiedza 287 • Osobiste składniki wiedzy 287
Sfery świata społecznego ............ 288
Folgewelt i Yorwelt 288 • Umwelt i stosunki typu my 288 • Mitwelt \ stosunki typu oni 289 Świadomość, znaczenia i motywy. ........ 291
Interpretowanie teorii Schutza .......... 292
Podsumowanie ................ 293
Rozdział 14. Talcott Parsons .....
294
Integracyjne wysiłki Parsonsa .......... 294
Ogólne zasady ................ 295
Źródła filozoficzne i teoretyczne 295 • Teoria działania 297 • Odejście od teorii działania 298 • Zmienne wzoru 300 • AGIL 300 • Konsekwencja w teorii Parsonsa: integracja i ład 301
System działania ............... 302
System społeczny 303 • System kulturowy 305 • Osobowość jako system 305 • Organizm behawioralny 306
Zmiana i dynamizm w teorii Parsonsa ....... 307
Teoria ewolucji 307 • Uogólnione środki wymiany 308
Podsumowanie ................ 308
Dodatek. Metateoretyzowanie w socjologii i metateo-retyczny schemat analizowania teorii socjologicznej 310
Metateoretyzowanie w socjologii ......... 310
Socjologia refleksyjna Pierre'a Bourdieu 313 Idee Thomasa Kuhna ...... ...... 314
Socjologia: nauka wieloparadygmatyczna . ..... 315
Ku bardziej zintegrowanemu paradygmatowi socjologicznemu ........... ...... 317
Poziomy analizy społecznej: przegląd 31'? • Poziomy analizy społecznej: model 319
Bibliografia ............
Źródła cytatów i materiału ilustracyjnego .
323
357
225
228
Wykaz szkiców biograficznych i autobiograficznych
Abd ar-Rahman Ibn Chaldun 18
Zygmunt Freud 31
Robert Park 44
Pitirim A. Sorokin 50
C. Wright Mills 53
Auguste Comte 73
Herbert Spencer 88
Karol Marks 112/113
Emile Durkheim 134/135
Max Weber 154
GeorgSimmel 181
Harriet Martineau 201
Charlotte Perkins Gilman 205 Jane Addams 209 Anna Julia Cooper 216 IdaWells-Barnett216 Thorstein Yeblen 232/233 Karl Mannheim 248/249 George Herbert Mead 266 AlfredSchutz281 Talcott Parsons 296
George Ritzer: autobiografia jako narzędzie metateoretyczne 316
r
Słowo wstępne
Z obecnym, trzecim wydaniem Klasyczna teoria socjologiczna wkracza w drugą dekadę oraz w drugi wiek. Podczas przygotowywania poprawionej wersji niniejszej książki miałem okazją jeszcze raz się przekonać o nieustającej aktualności klasycznych teoretyków socjologii, a także o tym, jak istotne znaczenie mają wciąż kontynuowane badania nad nimi oraz nad ich koncepcjami.
Największą zmianą, jaką wprowadziłem w tej edycji, jest dodanie rozdziału (rozdział 10) poświęconego Thor-steinowi Yeblenowi. Yeblen jest twórcą wielce doniosłej teorii dotyczącej stosunków między biznesem a przemysłem, zakrojonej na tak szeroką skalę i tak ambitnej, że może rywalizować / innymi klasycznymi systemami. Jego koncepcje są jednak tym istotniejsze, że udało mu się uniknąć „produktywistycznego" odchylenia, jakiemu uległa większość klasycznych socjologów. Stworzył ponadto teorię konsumpcji nabierającą coraz większego znaczenia we współczesnym społeczeństwie, w którym, jak wskazują wszelkie oznaki, konsumpcja staje się ważniejsza od produkcji. Yeblen zasłynął właśnie ze swoich koncepcji dotyczących konsumpcji — zwłaszcza takich pojęć jak ostentacyjne próżnowanie i ostentacyjna konsumpcja.
Poza dodaniem wspomnianego rozdziału wprowadzono w tekście bardzo wiele drobnych zmian w celu jego uaktualnienia bądź osiągnięcia większej przejrzystości wywodu. Dodano również liczne cytaty z nowych prac (uzupełniono także bibliografię), tak więc książka oddaje aktualny stan wiedzy.
Nie chodziło jednak o to, by jeszcze bardziej rozbudowywać i tak już kilkusetstronicowe dzieło (choć w niektórych rozdziałach tekst został rozszerzony), ale zapobiec dalszemu rozrastaniu się, a nawet gdzieniegdzie je skrócić. Nie jestem pewien, czy z powodzeniem wykonałem to ostatnie zadanie, spore skróty jednak tu i ówdzie nastąpiły. Starałem się także uczynić książkę bardziej czytelną, czemu posłużyło przede wszystkim wprowadzenie śródtytułów i podtytułów.
Pragnę jeszcze raz podziękować Patricii Madoo Len-germann i Jill Niebrugge-Brantley za wprowadzenie poprawek do ważnego rozdziału, którego są autorkami. Jest to rozdział 9: „Pierwsze kobiety serologii.: klasyczna teoria socjologiczna: 1830-1930'. P.ozdział ten nie tylko wzbogacił niniejszą książkę; stał s;ą także podstawą do opracowania przez autorki opublikowanych niedawno wypisów The Women Founders: Sociology and Social Theory, 1830-1930 (McGraw-Hill, 1998). Dziękuję także licznym recenzentom, do k...
rubi666