androgogika - starość.doc

ANDRAGOGIKA – STAROŚĆ

Grażyna Orzechowska „Aktualne problemy gerontologii” - fragmenty

Rozdział I

              Współczesna gerontologia społeczna to więc nauka zajmująca się z jednej strony badaniem przyczyn starzenia się organizmu ludzkiego, z drugiej zaś szeroko pojęta profilaktyką społeczną

              Jako nauka bardzo młoda, mająca charakter interdyscyplinarny, wykorzys­tuje doświadczenia wielu nauk. m. in. biologii, medycyny, psychologii, pedago­giki, socjologii, demografii i innych nauk społecznych. Czerpanie z dorobku tak wielu nauk, jak również fakt, że gerontologia społeczna do chwili obecnej nie dysponuje uporządkowanym systemem odpowiednio sprawdzonej wiedzy, upoważniającej budowę teorii i formułowanie wniosków dla praktyki, powoduje wiele trudności metodologicznych. Pojawiają się one już w samym ustaleniu podstawowych pojęć, tj. „starzenie się" i'„starość".

O tym, iż jest to nauka bardzo młoda, świadczy fakt, iż powstała ona około 1950 roku. Swój bardzo szybki rozwój zawdzięcza tzw. rewolucji demograficz­nej, ogarniającej cały świat, a wyrażającej się w coraz większym odsetku ludzi osiągających etap starości, zmniejszaniem się umieralności niemowląt na skutek opanowania przez nauki medyczne chorób zakaźnych i innych osiągnięć wydłużających życie człowieka.

Badania naukowe w dziedzinie gerontologii społecznej koncentrują się na takich m. in. problemach, jak:

1)  osobowość ludzi starszych,

2)  ich pozycja społeczna i pełnione role,

3)  stosunki z otoczeniem, rodziną;- społeczeństwem,

4)  udział osób starszych w życiu różnych grup społecznych,

5)  sytuacja życiowa, potrzeby i ich zaspokajanie,

6} procesy przystosowywania się do nowych sytuacji itp. j Nauka ta, tak jak każda nauka, stawia sobie dwa podstawowe cele: poznaw­czy i praktyczny. Bada i teoretycznie wyjaśnia różne aspekty funkcjonowania

              Ogromną rolę odgrywa tu niewątpliwie wychowanie do starości, pomocne w nabywaniu zainteresowań, budzeniu nowych aspiracji, a także umiejętności i przyzwyczajeń, które w momencie nadejścia czasu emerytury sprzyjać będą prowadzeniu trybu życia aktywnego. Długo zachowywana sprawność fizyczna spowalnia zmiany starcze, a jej brak — przyspiesza właśnie ten czynnik biologiczny. Przeciążenie układu nerwowego takimi szkodliwymi czynnikami, jak: hałas, stresy psychiczne, męczący nadmiar informacji lub monotonia życia codzien­nego oraz niewłaściwa dieta. Zarówno brak w diecie niezbędnych dla organiz­mu składników, jak i ich nadmiar (np. pożywienie zbyt kaloryczne) może prowadzić do zachwiania równowagi metabolicznej w organizmie, co sprzyja powstawaniu niektórych chorób.

Istotną przyczyna wielu dolegliwości wieku podeszłego jest również naduży­wanie leków, alkoholu; kawy i tytoniu. Niemały wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne ma ponadto biosfera: anomalie pogodowe, zanieczyszczenie powietrza, skażenia itp.

Czynniki  środowiskowo-społeczne: Izolacja społeczna i psychiczna, sytuacja materialna, gwałtowna zmiana warunków środowiskowych (zawężanie się kontaktów społecznych, utrata bliskich, zmiana miejsca zamieszkania itp.), to kolejne czynniki warunkujące przebieg ostatniego etapu życia.

Nie bez znaczenia dla jakości życia w tej fazie są także: znajomość profilaktyki zdrowia, istnienie i dostępność odpowiednich dla ludzi starszych form rekreacji i aktywnego wypoczynku, wcześniejsze przygotowanie do staro­ści, a także właściwe nastawienie do ludzi starszych i tej fazy życia.

2. Podstawowe pojęcia: starość, starzenie się, wiek kalendarzowy, biologiczny, psychologiczny, ekonomiczny i socjalny.

Fazy starości

Pojęcia „starzenie się ' i „starość" są określeniami współzależnymi. Można je rozpatrywać zarówno w skali jednostkowej, jak i grupowej. Najczęściej w litera­turze psychologiczno-gerontologicznej starość określa etap lub stan w życiu człowieka, natomiast „starzenie się" – proces. Punktem wyjścia do" rozważań nad starością i starzeniem się” jest próba określenia wieku jednostek. Różne dyscyp­liny naukowe używają w tym celu swoistych dla siebie, różnicujących wskaź­ników, i tak H. Worach-Kardas (1983) wyróżnia wiek chronologiczny, funk­cjonalny, społeczny i prawny; M, Susułowska (1989) wymienia i omawia jako najistotniejsze w rozważaniach nad starością wiek biologiczny, społeczny i psychiczny, natomiast B. Szatur-Jaworska (1991) podaje aż sześć kategorii wieku, tj.: wiek biologiczny, kalendarzowy, psychologiczny społeczny, ekono­miczny i socjalny.

Wiek biologiczny określa ogólna sprawność i żywotność organizmu człowieka i jest bardzo zindywidualizowany. Określa się go za pomocą wskaź­ników biochemicznych, biologicznych, antropologicznych itp. Charakterystycz­ne dla tego wieku są takie biologiczne procesy starzenia się, jak: histereza plazmy komórkowej, zmniejszanie się wody w organizmie, nagromadzenie się w różnorodnych tkankach złogów oraz postępujące zmniejszanie się zdolności komórek do podziału. Ponadto wyróżnia się tu tzw. starzenie dyferencjalnie. charakterystyczne dla różnych obszarów klimatycznych i kulturowych oraz starzenie wzorcowe dla danego kraju, kontynentu i danej rasy ludzkiej.

Wiek kalendarzowy (inaczej chronologiczny) stanowi liczba przeżytych lat.. Wedlug demografów francuskich za początek starości uznaje się osiągnięcie zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn wieku 60 lat. W statystykach ONZ próg ten wynosi dla obu pici tyle lat i tę granicę przyjmuje się dzisiaj jako obowiązującą w gerontologii społecznej. Starość dzieli się najczęściej na dwa do czterech podokresów, przy czym ostatni podokres zaczyna się w wieku 80 lub 35 lat.

Wiek psychologiczny określany jest na podstawie starzenia się funkcji inte­lektualnych człowieka, funkcjonowania jego niektórych zmysłów, sprawności psychomotorycznej, zmian osobowościowych itp. Jak dotąd, nie dopracowano się jednoznacznych wniosków na temat związków między wiekiem a dynamika zjawisk psychicznych. Jest to powodem istnienia wielu, często sprzecznych ze sobą, teorii starzenia się człowieka.

Wiek społeczny określany jest pop(rzez analizę pełnionych przez człowieka ról społecznych, opartą na założeniu, iż. w poszczególnych fazach życia zmienia się charakter, zakres i hierarchia tychże ról. A więc fazę tę odzwierciedla sytuacja społeczna człowieka, a symptomem jego starzenia się jest zanik, ograniczenie i pojawianie się odmiennych ról]

Wiek ekonomiczny dotyczy miejsca człowieka w społecznym podziale pracy. W ten sposób klasyfikują się na będących w tzw. wieku produkcyj­nym i nieprodukcyjnym. Tak wiec w sensie ekonomicznym człowieka starszego określa się jako będącego w wieku poprodukcyjnym

Wiek socjalny ustala się analizując akty prawne związane z właściwymi dla wieku podeszłego świadczeniami socjalnymi (głównie świadczenia emerytalno-rentowe). Jest to inaczej okres otrzymania praw do świadczeń zabezpieczenia społecznego zagwarantowanego na okres pasywności zawodowej. Rozróżnia się tu starość socjalną kobiet (od 60 lat) i starość mężczyzn (65 lat)

Próbe zdefiniowania starości podjął m. in. J. Piotrowski (1975) wyróżniając definicję chronologiczną i funkcjonalna: Zgodnie z definicją chronologiczną za człowieka starszego uważa się osobę; która przekroczyła konwencjonalnie ustalony wiek 60—65 lub nawet 70 lat Przydatność tej definicji jest jednak bardzo ograniczona, ponieważ niewiele mówi o człowieku, ale wykorzystywana jest przy określaniu np. wieku emerytalnego.(Definicja funkcjonalna natomiast opiera się na istotnych zmianach u człowieka w tym wieku w zakresie zdolności do wykonywania określonych prac i pełnionych ról społecznych w porównaniu z młodszymi dorosłymi. Starość wg autora jest przede wszystkim kategorią społeczną, a nie biologiczna. Zmiany bowiem dotyczące przydatności zawodo­wej czy np. zdolności do samodzielnego dbania o siebie upoważniają do zaklasyfikowania lub nie zaklasyfikowania konkretnej osoby .do tej grupy wiekowej, bowiem można być „starym" w pełnieniu jednej roli, a „młodym" w pełnieniu innej.

Definicję funkcjonalną J. Piotrowskiego uzupełniają niejako spojrzenia na starość F. Urbańczyka (1973} i A. Kamiriskiego (1972). Pierwszy jest zdania, że początków starości należy szukać w zmianach psychiki człowieka, drugi zaś uważa, iż najbardziej widoczną jej oznaką jest zmniejszanie się kontaktów społecznych^

Interesujące wydaje się również stanowisko J. Szczepańskiego (1980), który wyróżnia w życiu człowieka świat zewnętrzny i wewnętrzny. Starość jest zjawiskiem świata zewnętrznego. [Świat wewnętrzny nie zna starości. O tym, jacy jesteśmy, decyduje projekcja świata wewnętrznego w świat zewnętrzny.

Dokładniejsze określenie zakresu znaczeniowego pojęcia starości w jego wymiarze jednostkowym jest niezwykle trudne ze względu na jej zróżnicowa­nie i indywidualny przebieg. Większość analiz dotyczących tego pojęcia! sprowadza-się do stwierdzenia, że/starość to ostatnia faza życia człowieka, której początek jest bliżej nieokreślony, a końcem jest {to jest już pewne) śmierć człowieka

Natomiast [rozpatrywanie pojęcia starości w skali grupowej prowadzi do określenia starości demograficznej (społecznej), której wyznacznikiem jest udział ludzi starszych w ogólnej strukturze ludności. Za podstawowe kryterium takiej klasyfikacji uznaje się wiek chronologiczny (kalendarzowy) człowieka

Według norm ONZ starość demograficzna wyznaczona jest granicą stała dla obu pici, tj. 65 lat.] Przekroczenie wskaźnika 7% ludności w wieku 65 lat w ogólnej strukturze społeczeństwa wyznacza próg starości demograficznej, przekroczenie zaś wskaźnik 10% świadczy o zaawansowanej starości demo­graficznej.

(Polskie normy demograficzne za granicę starości ustaliły wiek 60 lat/ W tym wypadku wskaźnik przekraczający poziom 12% oznacza starzenie się społecz­ne, a przekroczenie 15% wskazuje na zaawansowaną starość. W 1992 roku Polska plasowała się no 17. miejscu w Europie i 20. na świecie, jeśli chodzi

0  udział ludzi w wieku 65 lat i więcej w ogólnej strukturze społecznej, ze wskaźnikiem 10,5%. Tak więc społeczeństwo nasze przekroczyło próg zaawan­sowanej starości, demograficznej.

Podobnie jak w przypadku starości można mówić o trzech aspektach starzenia się: biologicznym, psychologicznym i społecznym (Birren 1964).

(Mówiąc o procesach starzenia się, w biologii bierze się pod uwagę pewne procesy inwolucyjne, a nie fakt upływu czasu trwania organizrnuj N. Wolański (1983) zwraca uwagę na fakt, że „procesy kataboliczne przeważają u człowieka starszego nad anabolicznymi.lCaly organizm wykazuje już zmiany regresyjne. bowiem nie tylko, że nie odbudowuje swoich tkanek w tempie równym ich niszczeniu, lecz nie nadąża za procesami ich odnowy i regeneracjPj

Wszystkie teorie biologiczne starzenia się mają podstawy genetyczne. (IV g Ency/c/opedii Powszechnej: „starzenie się to naturalny proces zmniejszania się biologicznej aktywności organizmu wraz z wiekiem, w czym wnżną rolę odgrywa czynnik genetyczny, kluiy m. in. warunkuje długość życia''.]

Przypisywanie np. wiekowi metrykalnemu określonych cech biologicznych napotyka na znaczne trudności. Wypływają one głównie z faktu, iż gerontologia nie dysponuje na razie taką teorią starzenia się, która uzyskałaby powszechne uznanie i nie budziła pewnych bardziej lub mniej uzasadnionych wątpliwości.

1  tu można wyróżnić! dwie podstawowe biologiczne przyczyny starzenia się osobniczego:

ilościowych zmian odbywających się

1. Starzenie się to stopniowo rozwijający się, zaprogramowany proces

w aparacie genetycznym, kontrolowany

— podobnie jak inne fazy — przez geny;

2. Proces starzenia się zostaje uruchomiony przez zaburzenia lub uszkodze­nia aparatu genetycznego, w których wyniku stopniowo zwiększa się liczba „uchybień" lub „błędów" programu, co z kolei jest zdeterminowane rozmaitymi czynnikami, m. in. substancjami metabolicznymi, f

Należy tutaj wspomnieć o zależności czasu Biologicznego także od czyn­ników zewnętrznych: przyrodniczych, spoteczno-ekonomicznych, kulturowych ilp. (Szybkość starzenia się przyspieszają choroby, urazy, niewłaściwe od­żywianie się, promieniowanie, brak ruchu itp. Czynniki hamujące tempo tego nieuniknionego procesu to przede wszystkim aktywny tryb życia — aktywność lizyczna i umyslowaj

Należy tu wspomnieć o tym, iż czas biologicznego starzenia się nie upływa dla każdego człowieka jednakowo. Warunkują go geny, odżywianie, sytuacja finansowa, skłonność do stresów i urazów, stan zdrowia itp. Ponadto różne narządy starzeją się w różnym tempie, zależnym od ich zdolności regeneracyj-ny^h i chociaż każdy człowiek ma taka samą drogę biomorfozy, to jeden przebywa ja szybciej, inny wolniej, w zależności od indywidualnych predys­pozycji, warunków i trybu życia.

Prawidłowy przebieg biomorfozy zakłócają choroby (najczęstsze dzisiaj to zaburzenia metaboliczne i nerwowe). '

Dla gerontologii najważniejsza jest znajomość czynników usposabiających do chorób, a jednocześnie zagrażających zdrowiu psychicznemu i dobremu stanowi społecznemu. Na tym właśnie opiera siębrofUaktyka starzenia się, czyli zapobieganie patologicznej i przedwczesnej starościj

(Groźne czynniki dla zdrowia fizycznego i psychicznego to przede wszystkim:

a)  zmniejszona aktywność ruchowa człowieka,

b) przeciążenie ukfadu nerwowego różnego rodzaju szkodliwymi bodźcami, takimi jak np. hałas, stres, nadmiar informacji, monotonia życia codziennego prowadząca do zmęczenia,

c) niewłaściwe odżywianie (brak lub niedobór niezbędnych składników), ale też nadmiar kalorii,

d)  lekomania, nadużywanie tytoniu i aikoholuj

[Starzenie się w aspekcie psychologicznym oznacza śledzenie zmian za­chodzących z wiekiem w zakresie zdolności psychomotorycznych, uczenia się, zapamiętywania, myślenia i umiejętnopci rozwiązywania problemów, motywacji i emocji-/Oznacza to zainteresowanie się zjawis!;.-.mi tworzącymi osobowość człowieka. Starość to kolejny etap w życiu człowieka, nowy etap rozwoju, o innych niż poprzednio zadaniach! Chodzi tu przede wszystkim o zro-

zumienie tego, iż jest to okres zmiany możliwości: z możliwości typu zewnętrz­nego na wewnętrznej

Możliwości zewnętrzne bowiem z czasem siabną, z każdym rokiem ich ubywa (siły-fizyczne i sprawności psychiczne itp.}. Ograniczenie ich rnoże się wydać człowiekowi tak ważne, że nie pozwoli zauważyć mu nowych możliwości pojawiających się dopiero z wiekiem. Są to: doświadczenie, umiejętność zachowania dystansu, rozwaga, głębokość sądów itp. A więc nie można wycofywać się, rezygnować czy kurczowo trzymać się wcześniejszego sposobu życia. J. Rembowski (1985) zwraca uwagę na roię aktywności ludzi w trzecim wieku. Aktywność jest bowiem potrzebą psychiczną i zarazem społeczną w każdym wieku, nie wyłączając również późniejszych lat życia człowieka, ^upelnie inną wartość ma życie, gdy człowiek działa po utracie roli pierwotnej, znajdując sobie nową roleJ

Czy wobec tego metryka i biologia zawsze wyznaczają naszą aktywność? Obserwując ludzi można z łatwością zauważyć zarówno młodych starców, jak również osoby w wieku bardzo zaawansowanym charakteryzujące się młodzień­czym usposobieniem.

starzenie się społeczne. Z socjologicz­nego punktu widzenia starość,ujmuje się w kategorii roli pozycji społecznej osoby nie pracującej już zawodowo, utrzymującej się z renty lub emerytury, potrzebującej opieki i' pomocy, mającej niższy prestiż społeczny w porów­naniu z osobą pracującąJW polityce społecznej zaś ludzie starsi to kategoria osób otoczonych opieką państwa, korzystający z różnych ulg i świadczeń socjalnych.

Wycofywanie się z życia społeczno-zawodowego może wywoływać niebez­pieczeństwo złego przystosowania się i trudności, których źródłem może być nieprawidłowy system społeczny, powodujący: złe warunki materialne, niepew­ność zatrudnienia, dokuczliwe stosunki międzyludzkie, brak możliwości prze­kwalifikowania się zawodowego, brak poradnictwa itp.

Jedną z bardziej widocznych oznak tego aspektu starzenia się jest sys­tematyczne zmniejszanie się zakresu interakcji społecznych. Występują tu jednak znaczne różnice indywidualne: część osób starszych jest aktywna i związana ze światem, chociaż z wiekiem jednak odczuwa brak sił, cześć natomiast wycofuje się, a nawet stroni od wszelkiego typu aktywności.

Wycofywanie nie jest wyiącznie procesem negatywnym. Często bowiem podejmowane są czynności dotychczas dla pewnej grupy osób starszych niedostępne. Powraca się np. do swoich zainteresowań i hobby, które wcześ­niej z różnych powodów nie mogły być rozwijane. Na pewno jednak ten okres w życiu jest łatwiejszy dla tych osób, które przez całe życie miały wyraźne zainteresowania i zgodnie z nimi ukierunkowaną aktywność-

(W przypadku starzenia się społecznego również można określić najważniej­sze czynniki hamujące aktywność (H. Szwarc 1985). Są to przede wszystkim: a} izolacja społeczna i psychiczna,

b)  pogorszenie się sytuacji materialnej,

c)  naglą zmiana warunków środowiskowych.

d)   niedostateczne uświadomienie, w zakresie wychowania zdrowotnego (profilaktyka gerontologiczna),

e)  brak odpowiednich form rekreacji i czynnego wypoczynku,

f)  brak przygotowania do starości',

g)  niewłaściwe nastawienie do starości i ludzi starszych itp. l Analizując starość, wspomniano wcześniej o wymienianych w literaturze

przedmiotu jej fazach. Zbiorowość ludzi starszych nie jest jednorodna. Różni się wiekowo, płcią, stanem zdrowia, zasobnością itp. Z tego też względu Uzieli się tę grupę na podgrupy, których głównym wyznacznikiem jest metrykajprzy czym nie ma tu zgodności co do liczby tychże grup oraz stałości granic wiekowych. UNajcześciej jednak określa się granicę oddzielająca wiek dojrzały od starczego na 60—65 lat.jTakie stanowisko reprezentują m. in. D, B. Bromley, N. Wolański, A. Bochenek.

l tak np. D. B. Bromley |1973) wyróżnia okres przedemerytalny (60—65 lat], emerytalny (65—70) i starczy (po 70 rdku).Z. Falicki (1985) dzieli starość na wiek podeszły (60—74), starczy (75—S9) i długowieczność (powyżej 90 roku życia). Inny podział proponuje K. Dzienio (1970), wyróżniając cztery lazy wyprowadzo­ne z analizy zmian w zakresie sprawności i aktywności zawodowej: 60—69 lat — początkowa starość, 70—74 lata ,L—- wiek przejściowy między początkową starością a wiekiem o ograniczonej sprawności fizycznej i umysłowej, 75—84 lata — wiek zaawansowanej starości.''charakteryzującej się ograniczoną spraw­nością fizyczną i umysłową, S5 lat;!i więcej — wiek niedołężnej starości.

Swoją klasyfikację przedstawia równie ż) Światowa Organizacja Zdrowia: od 60 do 70 roku życia — wiek podeszły ;.(od 75do 90 roku życia — starczy, po 90 roku życia — sędziwy (tzw. długowie.ji:zność)J

Wg współczesnych psychologów amerykańskich, najbardziej sensowny jesi podział na wczesną i późna starość (A. Birch, T. Maiim 1988).

W zależności od potrzeb można wykorzystywać każdą z tych klasyfikacji, ale wydaje się, iż najlepszy dla ce[ow~gerontologii praktycznej jest podział K. Dzienio. Rozeznanie bowiem dotyczące liczby osób starszych w poszczegól­nych przedziałach wiekowych jest niezbędne dla organizowania odpowiedniej pomocy społecznej; innej dla 60-latków, a innej dla osób w zaawansowanej starości. Statystyki wskazuią, iż ostatnia grupa będzie wzrastała, co wymagało będzie zabezpieczenia geriatrycznego w służbie zdrowia, dostosowania foim pomocy, a głównie specjalistycznych usług itp.

3. Problem zależności człowieka starszego od młodszych pokoleń

Pokolenie ludzi starszych, bardziej niż pozostałe grupy dorostych. odczuwa braki w zaspokajaniu swoich potrzeb. Na skutek gorszej sytuacji materialnej, pogarszającego się z wiekiem zdrowia i ogólnej sprawności, a także ograniczania się możliwości przystosowawczych do rozmaitych zmian — zdecydowanie pogar­sza się ich sytuacja i pozycja społeczna. Sytuacja tej grupy bardzo często nie jest do pogodzenia z takimi wartościami, jak: sprawiedliwość społeczna, równość, bezpieczeństwo itp. Budzi to zrozumiale rozgoryczenie i poczucie krzywdy.

Z wiekiem rośnie zależność starszego pokolenia od pokoleń młodszych. Wprawdzie każdy człowiek, niezależnie od etapu swojego rozwoju, zależy od innej osoby (rodzica, kierownika, nauczyciela itp.), ale w przypadku człowieka starszego wyzwolenie z niej jest bardzo często niemożliwe, a najczęściej z upływem czasu i spadkiem sil fizycznych i psychicznych pogłębia się. Sprzyja temu również utrata ważnych ról życiowych, ale i utrata członków najbliższej rodziny i przyjaciół oraz nieoczekiwane zdarzenia losowe. Należy tu podkreślić, iż zależność od innej osoby i jej odmiana, jaką jest uzależnienie, nie wygląda identycznie u każdej starszej osoby. Uwarunkowane jest to przede wszystkim predyspozycjami osobowymi, stylem wcześniejszego życia, ale również stanem zdrowia i sytuacją np. materialną. Częstokroć uzależnienie ma podłoże kulturo­we. W kulturze amerykańskiej np. (R. C. Atchley 1972) bardzo się ceni nie­zależność, a socjalizacja od najmłodszych lat polega na uświadomieniu jedno­stce, że każda zależność stawia człowieka w pozycji podporządkowanej. W na­szej socjalizacji nie jest ten problem postrzegany aż tak ostro.

Problem uzależnienia ludzi starszych pojawił się w literaturze gerontologicz-nej w połowie lat 60. na początku na Zachodzie, a następnie w Polsce. Najczęściej zwracano uwagę na uzależnienie psychiczne, które pojawiać się może u osób starszych dwojako: może nastąpić na skutek splotu pewnych warunków, które ujawnia osobowość zależną człowieka. A więc do tej pory niejako „drzemała" ona w jednostce. Drugi rodzaj pojawia się dopiero na skutek trudnych sytuacji życiowych, a nie wypływa z predyspozycji. Przyczyną może więc być: pogarszający się stan zdrowia, zła sytuacja finansowa, konieczność rezygnacji z prowadzenia własnego gospodarstwa domowego (na skutek prze­niesienia się do dzieci lub do domu opieki społecznej), utrudnienia w komunika­cji (przemieszczaniu się) oraz korzystanie z pomocy społecznej.

Można również doszukać się bardziej optymistycznych konsekwencji uzależ­nień w tym wieku. Zachodzi to w przypadku, gdy same.osoby starsze lub młodsze^jSlto^eRia akceptują taką sytuację lub też, gdy wynika ona z natural­nych procesów btaliągicznych lub społecznych, ale także z patologii życia jednostkowego i społecznego.

...