TEORIE REAKCJI SPOŁECZNEJ
ü Udzielają odpowiedzi na pytania: jak powstają normy społeczne, jakie są reakcje społeczeństwa wobec osób, które popełniają przestępstwa, jakie konsekwencje reakcje te powodują
ü Tym, co interesuje reprezentantów kierunku reakcji społecznej, jest proces, w trakcie którego dochodzi do uznania pewnych osób za dewiantów, oraz skutki wynikające z tego faktu
ü W ujęciach tych mniej ważne jest, dlaczego ktoś narusza normy, istotne jest natomiast, dlaczego uznany jest za naruszającego normy
ü W paradygmacie etiologicznym, kontrola społeczna powstrzymuje dewiację, a w podejściu reaktywnym kontrola społeczna wywołuje dewiację
o Na wskutek działania kontroli społecznej dochodzi do określenia repertuaru zachowań nie aprobowanych
o Przez to dochodzi do uznania konkretnej osoby za dewianta
ü Powstanie tego kierunku datuje się na początek lat sześćdziesiątych
ü Generalne założenia ontologiczne i epistemologiczne nurtu naznaczania społecznego wywodzą się z interakcjonizmu społecznego, który to z kolei wywodzi się z chicagowskiej szkoły socjologii i psychologii społecznej (Cooley, Thomas, Znaniecki, Dewey, Mead)
ü Zarys koncepcji Meada
o Jaźń kształtuje się podczas interakcji z otoczeniem, „istotnymi innymi” (relacje typu face to face), w ramach grup pierwotnych
o Interakcje zachodzą w procesie komunikowania się za pomocą gestów; gesty:
§ Nieznaczące- natychmiastowa reakcja na bodziec, np. odruchy bezwarunkowe, cechują głównie zwierzęta
§ Znaczące- cechują interakcje międzyludzkie, reakcje uprzednio zinterpretowane, uświadomione, celowe, których charakter jest symboliczny, dochodzi do uzgadniania znaczeń miedzy uczestnikami interakcji; chodzi o to, aby partnerzy mogli poprawnie odczytać znaczenia gestów i przekazać je® aby to było możliwe, trzeba utożsamić się, „wejść w skórę” partnera (przyjmowanie ról partnera)
o Dzięki przyjmowaniu postawy innej jednostki możemy traktować naszą jaźń jako przedmiot obserwacji i spoglądać na siebie z boku, oczami otoczenia
ü Cechy symbolicznego interakcjonizmu
o Interakcja jest konstruowana, a nie wyzwalana (ludzie konstruują swe działania w trakcie ich wykonywania, a nie reagują mechanicznie na zewnętrzne bodźce)
o Działanie dokonuje się na bazie definicji sytuacji, w której człowiek działa; definiowanie jest stałym procesem
o Interakcja jest symboliczna, ponieważ dokonuje się za pośrednictwem wspólnych symboli
o Interakcja zachodzi przez przyjęcie roli partnera
o Przyjmowanie roli partnera jest centralnym, zakłada ono wyobrażenie o sobie, jak się jest widzianym z punktu widzenia drugiego
o Interakcja ma charakter wyłaniający się- pewne cechy wymieniają się w jej trakcie i nie miałyby miejsca, gdyby nie połączone działania partnerów
ü Nie istnieje obiektywna rzeczywistość- wszystko, co jest, stanowi wynik subiektywnego postrzegania sytuacji; sens i znaczenie jest różne dla wszystkich
ü Perspektywa reakcji społecznej a symboliczny interakcjonizm
o Ład, porządek społeczny, jest wynikiem chwiejnej równowagi między antagonistycznymi dążeniami poszczególnych grup
o Dewiacja jest procesem, a nie stanem
o Konformizm i dewiacja są symbolami tworzonymi w procesie konstruowania rzeczywistości, nie zaś stanami, którym można by przypisać różnice obiektywne
o Kontrola społeczna stanowi zmienną niezależną w procesie tworzenia dewiacji (dewiacja wynikiem działania kontroli społecznej)
o Dewiacja ma charakter relatywny, a nie absolutny- zależy od przyczyny, osoby, kontekstu
o Mechanizmy kreowania dewiacji i dewiantów maja charakter uniwersalny
KITSUSE I CICOUREL: POSTULATY TEORETYCZNE I DYREKTYWY METODOLOGICZNE
ü Propozycja Kitsusego
o Nie samo zachowanie różnicuje „porządnych ludzi” i naruszycieli norm; kategoria „odmieńców” powstaje w procesie reakcji społecznej, w wyniku którego pewne osoby zostają określone jako dewianci, inne zaś nie
o Zauważył pewną niekonsekwencję u Mertona, który zaliczył rytualizm do zachowań dewiacyjnych- zdaniem Kitsuse’ a rytualizm jest z gruntu konformistyczny
o Zaproponował następujące dyrektywy badawcze: dewiacje należy rozpatrywać jako proces, w trakcie którego członkowie grup, społeczności lub społeczeństwa: 1)interpretują zachowanie jako dewiacyjne 2)definiują jednostki zachowujące się w taki sposób jako dewiantów określonej kategorii 3)traktują ich w sposób uważany za stosowny wobec danej kategorii dewiantów
o Socjologiczną kategorię dewiantów tworzy dopiero negatywna opinia społeczna; dewiacja istnieje tylko w takiej mierze, w jakiej spotyka się z reakcją społeczną (dlatego też działalność instytucji formalnej kontroli społecznej może spowodować, że jedynie nieznaczna część tych zachowań znajdzie odbicie w rejestrach urzędowych stanowiących podstawę zestawień statystycznych i odwrotnie)
o Postulat rezygnacji z absolutystycznego ujmowania norm społecznych na rzecz ujęcia relatywistycznego i kontekstowego
KONCEPCJA ERIKSONA
ü Osią zainteresowania Eriksona była rola dewiacji w utrzymywaniu ładu społecznego i wyznaczaniu tożsamości kulturowej grup
ü Dewiant i dewiacja
o Dewiacja- zachowanie uważane powszechnie za wymagające zainteresowania instytucji kontroli społecznej, to znaczy zachowanie, z którym „należy cos zrobić”
o Dewiację tworzy społeczeństwo ® proces naznaczania
o Nie każdy odbiegający od normy uważany jest za dewianta; różnica między tymi, którzy „dorabiają się” etykietek, a tymi, których zostawia się w spokoju jest wynikiem tego, w jaki sposób społeczna widownia segreguje i kategoryzuje wiele elementów obserwowanego przez siebie zachowania
o Filtrująca funkcja społecznej widowni przejawia się przede wszystkim w tym, że ustala ona, jakie zachowania są niepożądane, nieobyczajne, szkodliwe
ü Dewiacja a porządek społeczny
o Charakterystyczną cechą społeczności jest bliski, bezpośredni kontakt tworzących je osób i wspólne doświadczenia, co sprawia, że każda społeczność ma poczucie odrębności; społeczność ma wyznaczone granice w sensie przestrzennym i kulturowym
ü Jedną z istotniejszych funkcji społeczności jest stałe wyznaczanie i utrzymywanie granic w przestrzeni kulturowej- aby nie doszło do połączenia z innymi społecznościami, każda społeczność winna mieć określony zasób aktywności, wartości, zwyczajów etc., które tylko dla niej są charakterystyczne; istnieje zatem umowna, względna i niedokreślona granica między zachowaniem właściwym a niewłaściwym
o Publiczne akty potępienia są i były głównym źródłem informacji o granicach systemu normatywnego społeczności
o Zachowania dewiacyjne nie są zwykłą usterką w mechanizmie działania społeczeństwa, lecz w kontrolowanych rozmiarach mogą stanowić istotny warunek utrzymania stabilności życia społecznego
ü Funkcje instytucji kontroli społecznej
o Zasadniczym celem kontroli społecznej wcale nie jest całkowite wyeliminowanie zjawisk dewiacyjnych, ale ich utrwalanie
o Gdyby nawet istniejący aparat kontroli wyeliminował wszystkie zachowania niezgodne w danej społeczności z obowiązującymi normami, to organizacje do zwalczania zjawisk patologicznych, aby nie pozostawać bez zajęcia zaczęłyby definiować jako dewiacyjne zachowania te, które dotychczas były uważane za normalne
o Rejestrowane rozmiary zachowań dewiacyjnych są uzależnione od technicznych środków, jakimi w danej chwili dysponują dane instytucje
ü Ponieważ każde społeczeństwo ma określone granice (odnoszące się przede wszystkim do sfery kulturowej), maję też określone „style dewiacji”- pewna grupę zachowań szczególnie potępianych
o Naruszenie wartości centralnych jest spowodowane m. in. tym, że w każdym społeczeństwie pewna grupa ludzi świadomie decyduje się na czyny godzące w te wartości w ramach wyrażenia protestu przeciw wyznawanym normom (buntownicy w rozumieniu Mertona)
o Inna grupa ludzi narusza normy związane z wartościami szczególnie istotnymi dla społeczeństwa wskutek nadmiernego dążenia do ich realizacji (innowatorzy w rozumieniu Mertona)
ü Dewiant i jego konformistyczny odpowiednik żyją w bardzo podobnym świecie znaczeń i symboli, interesują się zbliżonymi aspektami otaczającej ich rzeczywistości; dewiant i konformista są wytworem tej samej kultury, wymysłem tej samej wyobraźni
ü Dewiacyjna rola społeczna powinna mieć charakter przejściowy (jak wszystkie inne role); jednak w wyniku braku zinstytucjonalizowanych procedur, za pomocą których sygnalizowano by zakończenie pełnienia roli dewianta, rola ta nabiera charakteru stałego; skutki publicznej stygmatyzacji są prawie nieodwracalne
ü Jeżeli np. były przestępca wychodzi z więzienia, to społeczeństwo skłonne jest do traktowania takiej osoby zgodnie z jej ostatnią rolą społeczną, to jest właśnie z rolą dewianta
o Reakcją na taką postawę społeczeństwa może być powrót do zachowań dewiacyjnych
ü Zachowanie staje się dewiacyjne dopiero w wyniku reakcji społecznej
ü To, że przestępcy naruszają normy, nie oznacza, że są oni grupą homogeniczną, zamkniętą
ü Dewiację tworzą grupy społeczne przez ustanawianie reguł, których naruszanie stanowi dewiację, a także przez stosowanie tych reguł wobec poszczególnych ludzi i etykietkowanie ich jako outsiderów
ü Dewiacja nie jest cecha czynu popełnianego przez jednostkę, lecz jest skutkiem stosowania przez innych reguł i sankcji wobec „winowajcy”; sam czyn nie jest dewiacyjny, jest nim dopiero, gdy tak zostanie określony
ü Zaetykietkowani dewianci mają jedną wspólną cechę: ich zachowanie dewiacyjne wyszło na jaw, oni zaś zostali naznaczeni piętnem odmieńców
ü To, czy zachowanie będzie uznane za dewiacyjne jest uzależnione od wielu okoliczności
o jest zmienne w czasie
o od tego, kto naruszył normę i kto był tym naruszeniem poszkodowany
§ kobiety z reguły dostają niższe wyroki za te same czyny, co mężczyźni
§ ci z niższych sfer mają gorzej, niż ci z wyższych
o od tego, jakie skutki pociąga za sobą dany czyn
o społeczeństwo poprzez ustanawianie norm i reguł, a także sankcji w wyniku ich naruszenia, kreuje dewiację i dewiantów
ü ten sam człowiek, który jednego dnia jest konformistą, następnego dnia może stać się już przestępcą w wyniku zmiany prawa
Zachowania:
zgodne z regułami
sprzeczne z regułami
postrzegane jako dewiacyjne
błędnie oceniane
dewiacja czysta
nie postrzegane jako dewiacyjne
konformistyczne
dewiacja ukryta
Konformistyczne- zgodne z regułami i nie postrzegane jako dewiacyjne
Błędne ocenianie- gdy posądzi się kogoś o coś, czego nie zrobił
Dewiacja ukryta- zachowanie łamie reguły postępowania, lecz społeczna widownia nie jest tego świadoma i nadal traktuje je jako konformistyczne
Dewiacja czysta- stanowi naruszanie reguł i jest tak odbierane przez społeczna widownię
ü u podstaw tworzenia i egzekwowania reguł społecznych leży władza i siła
ü grupy społeczne kreujące normy to grupy dzierżące władzę polityczną, ekonomiczną
ü SEKWENCYJNY MODEL DEWIACJI- ujęcie procesu stawania się dewiantem
o Wg Beckera, symultaniczne ( a takie było do tej pory) ujęcie procesu dewiacji nie pozwala na uchwycenie faz rozwoju danego zachowania
o Każdy etap rozwoju ma własne, różne przyczyny; każdej dającej się wyodrębnić fazie nasilania się dewiacji odpowiadają tylko jej właściwe czynniki warunkujące zachowania bądź też rola czynników operujących w trakcie całej złożonej sekwencji jest w każdej fazie inna
o Pierwszym szczeblem kariery dewiacyjnej jest popełnienie nonkonformistycznego czynu, który stanowi naruszenie pewnego zbioru reguł (może być świadomy i nieświadomy [np. pierwszy papieros z marihuaną wypalony nieświadomie])
o Dlaczego ludzie są w zdecydowanej części konformistami?- zaangażowanie
o Intencjonalni dewianci
§ Ci, którzy mają relatywnie mało do stracenia- są słabo związani z systemem zobowiązań konformistycznych
§ Ci, którzy co prawda ą związani konformistycznym systemem wartości i norm, lecz osłabiają ich wpływ za pomocą technik neutralizacji
§ Ci, którzy naruszają normy dążąc do osiągnięcia konformistycznych celów (np. złożenie na szefa donosu chcąc zdobyć jego posadę)
o Istotnym momentem w rozwoju kariery dewiacyjnej jest pierwsze publiczne określenie danej osoby jako dewianta ® zmiana publicznej tożsamości jednostki
ü Każdy człowiek posiada wiele statusów (płeć, kolor skóry, zawód etc.) ® tworzy się ich hierarchia, a jeden z nich staje się najważniejszym, symbolicznym identyfikatorem- jeszcze do niedawna w wielu krajach najważniejszy był kolor skóry; również status dewiacyjny u dewianta wysuwa się jako najważniejszy- najpierw określa się go jako dewianta danej kategorii, a dopiero później wnioskuje się o tym, w jakie jeszcze statusy może być on wyposażony
o Każdemu statusowi głównemu towarzyszy zespół nieformalnych cech posiłkowych- zakłada się, że posiadacz statusu głównego jest również wyposażony w określony zestaw cech posiłkowych
§ W wyniku popełnienia przestępstwa, następuje symboliczna generalizacja z jednego, uznanego za niewłaściwe zachowania także na inne cechy dewianta; przekonanie, że to zachowanie powtórzy się jeszcze wielokrotnie w przyszłości
ü Tego typu rozumowanie uruchamia mechanizm samospełniającego się proroctwa- osoba publicznie określona jako dewiant bywa w rezultacie takiej identyfikacji odcinana od uczestnictwa w grupach konformistycznych
o Odrzucenie dewianta przez społeczeństwo może prowadzić do tego, że zaczyna on naruszać również inne normy społeczne, których wcale nie zamierzał łamać, lecz zmuszony jest do tego okolicznościami
o Od naznaczonego dewianta zaczyna się oczekiwać „złego zachowania” i oczekiwania te często się spełniają
o Mechanizm samospełniającego się proroctwa spycha naznaczonego dewianta na margines życia społecznego, w kierunku podkultury dewiacyjnej- końcowym etapem kariery dewiacyjnej jest przystąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej; członkostwo w takiej grupie umacnia tożsamość dewiacyjną
§ Istnieje większe niż uprzednio prawdopodobieństwo, że dewiant, który przystępuje do takiej grupy będzie kontynuował dotychczasową działalność (uczy się unikać kłopotów i nabywa umiejętności uzasadniania swoich czynów)
ü Dewiacja pozytywna i negatywna
Negatywna- takie zachowanie, które w poszczególnych grupach, środowiskach czy społeczeństwach są traktowane jako „złe”, niepożądane, naganne, stanowią naruszenie nakazu- nie są aprobowane
o Znaniecki wprowadził podział na zboczeńców podnormalnych (czyli dewiantów negatywnych) i nadnormalnych (dewiantów pozytywnych
o Jerzy Kwaśniewski- my love zajmuje się dewiacją pozytywną; zachowania takie określa się mianem: nonkonformizmu innowacyjnego (twórczego), konstruktywnego antagonizmu, moralnego perfekcjonizmu, „twórczego niepokoju” etc.
§ Kwaśniewski, najcudowniejszy, najwybitniejszy, najmądrzejszy polski socjolog wymienia pozytywnych dewiantów- są to: honorowy krwiodawca, osoba ratująca komuś życie z narażeniem swojego, osoba trwale przeciwstawiająca się korupcji i nadużyciom, osoby wybitnie uczciwe (czyli mój Kwaśniewski!!!)- te postawy skłonni jesteśmy aprobować
§ Wg
...
Olivkova