SRODKI ODURZAJACE A PRZESTĘPCZOŚĆ
Srodek odurzający – substancje, które ze względu na swe właściwości chemiczne są w stanie doprowadzić do zmian strukturalnych lub funkcjonalnych w żywym organizmie, przejawiających się przede wszystkim w zmianach postrzegania zmysłowego, zmianach nastroju, świadomości lub innych zmianach o charakterze psychologicznym albo zauważalnych zmianach w zachowaniu.
v Właściwości środków odurzających:
¨ Zdolność do wywoływania określonego zespołu doznań psychicznych będących wynikiem wprowadzenia danego środka do organizmu. Doznania te stanowią wynik interakcji między środkiem, indywidualnymi cechami i nastawieniem podmiotu wobec owego środka – formuła: środek, podmiot i środowiska
¨ Posiadają zdolność do uzależnienia psychicznego psychicznego fizycznego
F Uzależnienie psychiczne – emocjonalna czy psychiczne koncentracja na danym środku, związana z euforyzującymi efektami narkotyku
F Uzależnienie fizyczne – powstaje wskutek zmienionego stanu fizjologicznego organizmu, wywołanego przez wielokrotne przyjmowanie środka, który staje się integralnym składnikiem procesów metabolicznych, ulegających w przypadku jego braku poważnym zakłóceniom (objawy o somatycznym charakterze, np. drżenie ciała. Bóle mięśni i kończyn, wymioty, zapaści) → zespół abstynencyjny lub głód narkotyczny
¨ Tolerancja – subiektywnie odczuwane działanie narkotyku przy powtarzaniu tej samej dawki ulega osłabieniu, wskutek czego konsument musi zwiększyć dawkę, aby osiągnąć pożądany efekt działania narkotyku
F Tolerancja dodatnia – zwiększanie dawki w celu uzyskania pożądanego efektu; opiaty
F Tolerancja ujemna – wywoływanie pożądanego efaktu przez coraz to mniejsze dawki środka; alkohol
¨ Zdolność do wywoływania negatywnych konsekwencji o czysto somatycznym charakterze, w skrajnych wypadkach mogących doprowadzić do śmierci przez tzw. dawkę śmiertelną (opiaty, kokaina, alkohol)
v Klasyfikacja środków odurzających
ü Opiaty – opium, morfina, heroina, methadon; opiaty są środkami wywołującymi stosunkowo szybko uzależnienie psychiczne i fizyczne oraz silną tolerancję dodatnią, mają wyraźną dawkę śmiertelną
ü Barbiturany – substancje psychotropowe, wywołują szybko uzależnienie psychiczne, w stadium zaawansowanym także fizyczne; także alkohol
ü Amfetamina – wywołują szybko zależność psychiczną ale nie fizyczną , zdolność szybkiego wywoływania silnej tolerancji dodatniej
ü Kokaina – szybko rozwijająca się zależność psychiczna, ale bez fizycznej i zjawiska tolerancji, szczególnie niebezpieczna postać kokainy crack
ü Cannabis – przetwory konopii indyjskich (marihuana, haszysz), słaba zależność psychiczna, w wielu krajach zaliczana jest do miękkich narkotyków
ü Środki halucynogenne – naturalne (uzyskiwane z roślin) bądź syntetyczne, nie wywołują uzależnienia fizycznego, czasem psychiczne
ü Khat – środki uzyskiwane z rośliny catha edulis, zależność psychiczna i tolerancja
ü Inhalanty – środki mające zastosowanie w przemyśle chemicznym i chemii gospodarczej, silne właściwości toksyczne, prowadzące do trwałych uszkodzeń tkanki nerwowej
v Klasyfikacja ze względu na działanie środka
ü Depresanty – środki obniżające pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego; opiaty i barbiturany
ü Stymulanty – środki pobudzające ośrodkowy układ nerwowy; kokaina, khat, amfetaminy
ü Halucynogeny – środki wywołujące zmiany w postrzeganiu otoczenia; LSD, meskalina, psylocybina
v Relacje między używaniem środków a przestępczością
1) Gdy środek stanowi ustawowe znamię czynu zabronionego albo przedmiotem kryminalizacji są pewne czynności dotyczące samych środków odurzających → polityka prohibicji: czyny takie jak produkcja, wprowadzania do obrotu, obrót, handel, udzielanie, nabywanie, posiadanie czy samo używanie jest zabronione
2) Wpływ bezpośredni – środki odurzające mogą wywierać wpływ kryminogenny poprzez bezpośrednie działanie farmakologiczne
3) Wpływ pośredni - mogą także wywierać wpływ długofalowy na zachowania człowieka i jego sytuację społeczną, mogąc prowadzić do sytuacji sprzyjających naruszeniom prawa (zachowania zmierzające do zdobycia środka, procesy wykolejenia społecznego i psychodegradacji )
v Problem przestępczości o charakterze „prohibicyjnym”
o Istnienie prohibicji antynarkotykowej podyktowane jest chęcią niedopuszczenia do rozszerzenia się zjawiska używania narkotyków do celów pozamedycznych, lecz polityka prohibicji nie jest w stanie doprowadzić do widocznej redukcji rozmiarów używania narkotyków a także nie jest w stanie powstrzymać narastania zjawiska → postulaty legalizacji narkotyków (absorbowanie dużych środków celem egzekwowania przepisów karnych )
o W Polsce przepisy dotyczące narkotyków zdefiniowane są w ustawie z dnia 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziałaniu narkomanii
o Przestępczość ujawniona o charakterze „prohibicyjnym” stanowi zjawisko stosunkowo marginalne wśród ogółu przestępstw stwierdzonych: w 1986 roku 1,15% wszystkich przestępstw, w 1989 r. 0,41%, w 1992 r. 0,29%, w 1994 r. 0,43%, a w 1996 r. 0,76% → mamy jednak do czynienia z wysokimi rozmiarami ciemnej liczby tego typu przestępstw
o Przestępstwa „bez ofiar” w technicznym rozumieniu – brak jest pokrzywdzonego, skłonnego i zainteresowanego w zawiadomieniu policji o fakcie swego pokrzywdzenia → niska ujawnialność tego typu przestępstw
o W Polsce widać wyraźne fluktuacje liczby i nasilenia przestępstw tego typu – w 1986 roku eksplozja tego typu przestępczości, potem w latach 80 spadek , a w 1995 roku wzrost przekraczający wartości dla 1986 roku.
o W latach 80 znaczna większość czynów to przypadki nielegalnych upraw maku prowadzonych przez rolników oraz nielegalna produkcja tzw. „polskiej heroiny”
o Po 1989 roku pojawił się czarny rynek narkotyków z wyraźnym podziałem ról na konsumentów oraz osoby czerpiące korzyści z cudzego nałogu, jednak klasyczne narkotyki (heroina, kokaina) wciąż odgrywają na rynku wewnętrznym stosunkowo niewielką rolę, bo są zbyt drogie. W związku z tym rozprowadzany jest na nim przede wszystkim tradycyjny kompot, marihuana oraz amfetamina.
o Przemiany sytuacji w zakresie „przestępczości prohibicyjnej” wiązały się z tym, iż Polska w latach 90 stała się istotnym producentem i eksporterem narkotyków, głównie amfetaminy – w 1993 roku w Polsce działało około 500 nielegalnych laboratoriów produkujących amfetaminę, a zdolność polskiej policji do ujawniania i likwidowania tego procederu jest niska ( w 1996r. zlikwidowano 8 laboratoriów) – olbrzymia większość tej amfetaminy jest eksportowana do Niemiec i krajów Skandynawskich (od 20% do 50% amfetaminy na czarnych rynkach Europy Zachodniej jest polskiego pochodzenia)
o Przez terytorium Polski biegną ważne szlaki tranzytowe przemytu narkotyków do Europy Zachodniej (heroina przemycana drogą tzw. szlaku bałkańskiego, biegnącego z Turcji przez Bułgarię, Rumunię, Węgry, Słowację i Czechy lub Ukrainę, Białoruś i Polskę). Polskie porty lotnicze (zwłaszcza Okęcie) stają się od pewnego czasu istotnym punktem przerzutowym kokainy z krajów Ameryki Łacińskiej. Nasila się też zjawisko angażowania się obywateli polskich jako kurierów narkotykowych
o Policji, służbom celnym itp. udało się w skali światowej przejąć ok. 10% nielegalnej podaży narkotyków
v Stan odurzenia alkoholem a przestępczość
o Alkohol znacznie zwiększa prawdopodobieństwo angażowania się osób znajdujących się pod jego wpływem w zachowania przestępne , co wynika z właściwości farmakologicznych alkoholu, który prowadzi do upośledzenia całego szeregu czynności mózgu, ale również prowadzi on do ograniczenia zdolności samokrytycyzmu oraz do podejmowania zachowań ryzykownych i działań o impulsywnym charakterze
o Dokładne określenie stopnia nietrzeźwości podejrzanego dokonywane jest tylko w wyjątkowych sytuacjach, głównie w przypadku przestępstw komunikacyjnych – brak danych
o Wysokim odsetkiem sprawców znajdujących się w chwili czynu pod wpływem alkoholu mamy do czynienia w przypadku tych przestępstw, które zawierają w sobie element agresji (zabójstwo, znęcanie się nad członkiem rodziny, czynna napaść na funkcjonariusza)
o Stan odurzenia nie jest warunkiem koniecznym ani wystarczającym popełnienia przestępstwa – alkohol ani żaden inny środek nie prowadzą same przez się do zachowań agresywnych. Zależy to od okoliczności takich jak: farmakologiczny mechanizm działania środka, predyspozycje osobowościowe i fizjologiczne użytkownika, czynniki o charakterze sytuacyjnym (miejsce, czas, obecne osoby, przedmioty pozostające do dyspozycji itp.), oraz czynniki o kulturowym charakterze. Jeśli alkohol wyzwala zachowania agresywne, to działa tak, nakładając się na określone czynniki o charakterze kulturowym (sytuacje, w których dopuszczalne jest konsumowanie alkoholu, normy dotyczące ilości i rodzaju wypijanego alkoholu, cel picia i wzory zachowania pod jego wpływem)
o Alkohol jest istotnym czynnikiem wiktymogennym – w wielu przypadkach w momencie czynu pod wpływem alkoholu znajduje się nie tylko sprawca, ale i też ofiara
o Zachowania agresywne pod wpływem alkoholu stanowią konsekwencję pewnego stylu życia, a przynajmniej pewnego stylu spędzania wolnego czasu, w ramach którego spożywanie alkoholu łączy się z kulturowymi wzorami zachowań agresywnych → alkohol traktowany może być jako czynnik głównie wyzwalający wyuczone wcześniej przez jednostkę wzory agresji i przemocy, mające jednak swe społeczne korzenie
v Stan odurzenia a przestępczość
o Żaden środek odurzający sam przez się nie prowadzi do ataków agresji i przemocy ani do popełnienia innych przestępstw
o Środkami, które swym bezpośrednim działaniem niosą najmniejszy potencjał ewentualnej agresji i przemocy oraz innych zachowań przestępnych, są środki o działaniu depresyjnym, a więc głównie opiaty. Podkultura użytkowników opatów jest klasyczną podkulturą wycofania, łączonej z bierną ucieczką od rzeczywistości, a nie wrogością i agresją – ich przestępstwa wiążą się jedynie z koniecznością zdobywania środków na bardzo drogie narkotyki
o Długotrwałe i intensywne używanie środków stymulujących łączy się z pojawieniem się objawów generalnej nadaktywności i nadpobudliwości oraz obniżeniem samokrytycyzmu, co może prowadzić do nagłych wybuchów agresji
v Alkoholizm a przestępczość
o Osoby nadużywające alkohol są osobami o zakłóconej zdolności do normalnego funkcjonowania społecznego, wchodzącymi w różne rodzaje konfliktów z prawem – różne przestępstwa , których celem jest zdobycie alkoholu lub środków na jego zakup
o Alkoholizowanie się i zachowania przestępcze mogą mieć wspólne podłoże w postaci syndromu pewnych cech osobowościowych i zmiennych o charakterze społeczno kulturowym.
v Narkomania a przestępczość
o Populacja narkomanów jest znacznie młodsza niż populacja alkoholików, alkoholików uzależnienie od narkotyków ma o wiele głębszy charakter niż uzależnienie od alkoholu, prowadząc do znacznie posuniętej destrukcji zdolności do normalnego pełnienia jakichkolwiek ról społecznych
o W odniesieniu do osób uzależnionych od opatów mówi się najczęściej o istnieniu tzw. „syndromu ćpuna”, polegającego na koncentracji całej aktywności życiowej osoby uzależnionej na zdobywaniu środka , od którego jest uzależniona
o Narkoman w warunkach prohibicji nie ma możliwości legalnego zaopatrzenia się w narkotyk
o Narkotyki na czarnym rynku są bardzo drogie w wyniku taksy kryminalizacyjnej (jeśli dochodzi do kryminalizacji jakiegoś dobra, które i tak pozostaje dobrem pożądanym i popyt na nie utrzymuje się, osoby, które zajmują się nielegalnym dostarczaniem tego dobra, „odbijają” sobie ponoszone ryzyko za pomocą wysokiej ceny) – dla wielu narkomanów istotnym źródłem dochodów, pozwalających finansować nałóg, staje się przestępczość (np. włamania do aptek czy rozboje w celu zdobycia pieniędzy na środki)
o Rozmiary przestępczości narkomanów są bardzo trudne do określenia. W Europie Zachodniej rozboje popełniane przez narkomanów zdają się występować znacznie rzadziej niż w USA
o W Polsce znaczną część zarejestrowanych czynów narkomanów stanowią przestępstwa polegające na nielegalnej produkcji narkotyków lub ich udzielania kolegom w ramach podkultury. Zjawisko przestępczości pospolitej ma w Polsce wśród osób uzależnionych wciąż stosunkowo niewielkie rozmiary w porównaniu z wieloma krajami Europy Zachodniej i USA, gdyż ceny „polskiej heroiny” na polskim czarnym rynku są wciąż relatywnie niskie. W 1996 roku 1cm „kompotu” kosztował przeciętnie 2,5 – 6 PLN, w związku z czym narkomani są zdolni finansować swoje potrzeby sposobem innym niż przestępczość, np. w drodze żebractwa.
o Podstawowym sposobem odciągnięcia osób uzależnionych od czarnego rynku i redukcji ich przestępczości może być stworzenie im możliwości legalnego zaopatrywania się w narkotyki. Jako wzór stawia się tu tzw. „system brytyjski”, teoretycznie funkcjonujący do dziś, którego istota stanowi prawo lekarzy do wystawiania osobom uzależnionym recept na środki odurzające, z heroiną włącznie. Osoby takie mogły je realizować w aptekach, płacąc ceny nominalne. Uważano, że system ten nie tylko chronił narkomanów przed schodzeni9em na drogę przestępstwa, ale pozwalał także lekarzom wykorzystywać ciągły kontakt z pacjentem do celów terapeutycznych i prób leczenia.
o Inna metoda postępowania, wykorzystująca opiat syntetyczny o nazwie methadon. Środek ten ma wszystkie właściwości innych opatów i jego podanie usuwa u osób uzależnionych objawy zespołu abstynencyjnego. Nie wywołuje jednak wzrostu tolerancji, a ponad to nie wywołuje tak silnego odurzenia. Wykorzystanie methadonu nazywa się terapią podtrzymującą, która polega na „przestawieniu” pod kontrolą lekarza osób uzależnionych na używanie methadonu, który te osoby otrzymywałyby legalnie. Uważano, że postępowanie takie może być wykorzystane do prób stabilizacji społecznej uzależnionych, głównie zaś do redukcji przestępczości, a przy umiejętnym postępowaniu nawet doprowadzić do osiągnięcia przez nich całkowitej abstynencji. Istnieje jednak pewna grupa najbardziej uzależnionych, wobec których programy methadonowe nie dają spodziewanych efektów, a przede wszystkim nie redukują ich przestępczości, dlatego też w niektórych krajach (Szwajcaria, Holandia) prowadzi się eksperymenty nad powrotem do wydawania takim osobom prawdziwej heroiny
v Alkohol i narkotyki a zachowania przestępne osób nie będących ich konsumentami
o Wysokie ceny jakie osiągają nielegalne środki odurzające dają możliwość olbrzymich zysków, które pomimo dużego ryzyka stanowią silną zachętę do angażowania się w tego typu działalność. We Francji zysk ze sprzedaży 1 kg heroiny wynosił około 44 tys. USD, a kg kokainy około 80 tys. USD – handel narkotykami stanowi współcześnie podstawową formę zachowań innowacyjnych dla ludzi nie widzących innych, legalnych szans osiągnięcia szybkiego sukcesu finansowego
o Handel narkotykami staje się jednym z fundamentów zjawiska zorganizowanej przestępczości – roczna wartość nielegalnego obrotu narkotykami na świecie wynosi około 500 – 800 mld USD, a dochody z handlu narkotykami stanowią około 70% dochodów zorganizowanych grup przestępczych
o Olbrzymie interesy finansowe tkwiące w handlu narkotykami są źródłem całego szeregu innych przestępstw pospolitych, głównie przestępczości z użyciem przemocy, jako że jest środkiem rozstrzygania różnego rodzaju sporów wewnętrznych
v Prawo karne a środki odurzające
o Argumenty antyprohibicyjne opierają się na 3 podstawowych twierdzeniach:
1) Narkotyki stanowią powszechnik kulturowy, występujący we wszystkich bez wyjątku znanych kulturach (głównie alkohol i tytoń), stąd wszelkie próby stworzenia „społeczeństwa wolnego od narkotyków” uważa się za z góry skazane na niepowodzenie – zakazami i karami niewiele da się osiągnąć
2) Podejście prohibicyjne wykazało swą wyjątkową nieskuteczność. nieskuteczność ciągu ostatniego stulecia rozmiary zjawiska narkomanii nie tylko nie uległy zmniejszeniu, ale nie zdołano nawet doprowadzić do jego stabilizacji
3) Prohibicja wywołuje cały szereg niezwykle negatywnych konsekwencji ubocznych, a szkody społeczne i indywidualne przez nią wywoływane są znacznie poważniejsze niż będące wynikiem samej narkomanii
o Szkodliwość prohibicji:
F Płaszczyzna ogólnospołeczna – poprzez zjawisko taksy kryminalizacyjnej prowadzi do niesłychanego wzrostu czarnorynkowej ceny narkotyków i w ten sposób zamiast odstraszać i zniechęcać za pomocą wysokości grożących kar od handlu czy ich przemytu, czyni taką działalność czymś bardzo atrakcyjnym
F Szereg konsekwencji dla prawa karnego, wymiaru sprawiedliwości i praw obywatelskich – ze względu na specyficzny charakter przestępstw związanych z nielegalnym obrotem narkotykami normalne instrumenty działań policyjnych i instrumenty prawne nie wystarczają do efektywnego zwalczania przestępczości narkotykowej
F Szkodliwość prohibicji dla osób uzależnionych – prohibicja pogłębia negatywne konsekwencje indywidualne i społeczne używania narkotyków (wyraźnie u konsumentów opatów) w postaci szybkiej i głębokiej destrukcji zdolności do normalnego pełnienia ról społecznych innych niż rola narkomana. Prohibicja czyni używanie narkotyków działaniem nielegalnym – narkoman, aby uzyskać substancję musi wejść w kontakt z nielegalnym handlarze i w konsekwencji poza uzależnieniem od narkotyku jest on uzależniony od swego „dealera” i brutalnych praw rządzących czarnym rynkiem. Oddanie narkomanów w ręce handlarzy prowadzi do używania substancji zanieczyszczonych i o nieznanym dokładnie składzie, co z kolei kończy się częstymi zatruciami i przedawkowaniami. Prowadzi to również do ryzykownych metod konsumpcji, głównie używania dożylnego przy wykorzystywaniu niesterylnych igieł i strzykawek, co pociąga za sobą liczne infekcje, zwłaszcza AIDS. Narkomani w związku z grożącą im odpowiedzialnością karną unikają wszelkich kontaktów ze światem zewnętrznym
F Narkomani, którzy muszą płacić wysokie, czarnorynkowe ceny narkotyków, narkotyków najczęściej nie mają żadnych legalnych źródeł dochodów , zdobywają te środki w sposób nielegalny, najczęściej poprzez uprawianie prostytucji. Pogłębia to dodatkowo ich nieprzystosowanie i marginalizację społeczną
F Prohibicja spychając konsumentów narkotyków do głębokiego podziemia i utrudniając dostęp do podkultury służbom socjalnym i medycznym, pogłębia negatywne konsekwencje uzależnienia od tych substancji. Wtórne konsekwencje negatywne prohibicji dla osób uzależnionych są częstokroć rzeczywiście o wiele poważniejsze niż negatywne konsekwencje pierwotne używania narkotyków, którym prohibicja chce zapobiegać
o Ponawianie postulatu legalizacji narkotyków, jednak w przypadku heroiny, kokainy czy nawet cannabis, w społeczeństwach zachodnich brak jest nieformalnych, kulturowych norm kontroli ich konsumpcji, które z kolei istnieją w niektórych innych kulturach – nie tylko ze względu na swe właściwości farmakologiczne mogą łatwiej wymknąć się spod kontroli i muszą być kontrolowane za pomocą mechanizmów formalnych, prawnych
o Strategia redukcji szkód – problem narkotyków i narkomanii składa się z dwóch aspektów: popytu i podaży. Podaż to wszystkie czynności, które związane są z dostarczaniem środków odurzających konsumentom (produkcja, przemyt , handel nimi itp.) – po stronie podaży prohibicja powinna być utrzymana, co oznacza utrzymanie kryminalizacji czynów polegających na stwarzaniu podaży narkotyków i ściganie ich sprawców (dot. opatów, kokainy), można natomiast próbować eksperymentować w pewnych granicach z liberalizacją podaży środków mniej szkodliwych (cannabis). Natomiast można postulować szeroką depenalizację i dekryminalizację popytu (nabywanie, przewożenie, posiadanie), ze względu na to, iż stosowanie sankcji karnych wobec konsumentów narkotyków jest działaniem szczególnie nieefektywnym i szkodliwym. Oddziaływanie na popyt powinno jednak odbywać się za pomocą instrumentów polityki społecznej oraz zdrowotnej, co oznacza odwołanie się głównie do działań profilaktycznych profilaktycznych stosunku do konsumentów potencjalnych oraz leczenia, rehabilitacji i wszelkich form pomocy wobec tych, którzy narkotyki już biorą, przede wszystkim zaś osób uzależnionych. Należy zaprzestać traktowania konsumpcji narkotyków jako problemu prawnokarnego – powinien być to wyłącznie problem socjalny i medyczny.
2
Olivkova