H
ISTORIA BADAŃ
f
razeologicznych
1. SPOSOBY DEFINIOWANIA FRAZEOLOGII W SŁOWNIKACH
➔ Frazeologia (<gr. phrasis 'mówienie' + logos 'nauka') to nauka o mówieniu.
➔ W słownikach angielskich, niemieckich, francuskich termin ten jest notowany od XVI wieku; w Polsce – od XIX.
➔ Słownik warszawski notuje dwa znaczenia tego terminu: 1. 'budowa okresów, zdań; sposób wysławiania się, styl'. 2. 'sztuka gładkiego mówienia o czymś, in. czcza gadanina, blaga'. Lehr-Spławiński dodaje jeszcze jedno znaczenie: 3. 'zbiór połączeń wyrazowych, wyrażeń, zwrotów właściwych jakiemuś narodowi, człowiekowi'.
➔ Współcześnie jest to: 1. 'dział językoznawstwa badający zasób mniej lub bardziej ustabilizowanych połączeń wyrazowych właściwych jakiemuś językowi, tekstowi, autorowi'. 2. 'zasób tych połączeń'. 3. przest. 'nietypowy sposób wyrażania się, zbyt wyszukany albo niepoprawny, napuszony'.
2. POCZĄTKI BADAŃ FRAZEOLOGICZNYCH W POLSCE
➔ Rozwój frazeologii jako nauki zaczyna się późno – dopiero w XX wieku, w okresie dominacji strukturalizmu. Frazeologia jest wówczas związana głównie z nazwiskiem szwajcarskiego językoznawcy CHARLESA BALLY'EGO, ucznia de Saussure'a.
➔ W 1909r. Bally wydaje traktat o gramatyce francuskiej; część dotyczy frazeologii:
➔ frazeologia sytuowana w obrębie stylistyki;
➔ podstawy frazeologii synchronicznej;
➔ Bally stworzył sam termin frazeologia (który zresztą na początku się nie przyjął);
➔ zauważył, że pewne wyrazy wykazują predylekcję do łączenia się z pewnymi określonymi wyrazami; połączenia te miały w tekstach wyższą frekwencję.
➔ Pierwszy podział, którego podstawą jest stopień scalenia związku:
1. Połączenia całkowicie scalone, o znaczeniu globalnym nie wynikającym z sumy znaczeń komponentów (np. Biały kruk 'rzadkość bibliofilska').
2. Połączenia zmetaforyzowane, w których jeden z komponentów zachowuje swoje znaczenie realne, a jeden ma znaczenie przenośne, dzięki czemu całość ma charakter metaforyczny (np. czarna rozpacz 'wielka rozpacz').
➔ Wszyscy późniejsi badacze odwoływali się do Bally'ego.
➔ Kolejny badacz to pochodzący z ZSSR WIKTOR WINOGRADOW (lata 40. – 60. XX wieku):
➔ przyznał frazeologii status samodzielnej dyscypliny językoznawczej;
➔ starał się określić jej granice;
➔ stworzył własną klasyfikację w oparciu o podział Bally'ego (dodał jeden typ). Kryteria podziału to:
➔ stopień zespolenia;
➔ leksykalizacja połączenia (tj. Zatarcie granic między znaczeniami realnymi);
➔ przejrzystość motywacji, obrazowość.
➔ KLASYFIKACJA WINOGRADOWA:
1. Zrosty frazeologiczne (sraščẽńje):
➔ całkowicie zleksykalizowane;
➔ nieprzejrzyste obrazowo;
➔ połączenie o globalnym znaczeniu nie wynikającym z sumy komponentów.
2. Jedności frazeologiczne (ḭeʒῖḭstfâ) (tej grupy nie było u Bally'ego):
➔ utrwalone formalnie;
➔ teminy o charakterze obrazowym, np. oko cyklonu;
➔ znaczenie wynikające z sumy komponentów.
3. Zespolenia (sačetãńḭa):
➔ połączenia częściowo zleksykalizowane;
➔ semantycznie nieregularne – jeden z komponentów zachowuje znaczenie realne, a drugi ma przenośne, dzięki czemu całość ma charakter przenośny, np. czarna rozpacz.
➔ Do ustaleń Bally'ego i Winogradowa odwoływali się m. in. Słowacki badacz Mlaček, Karol Oliwa, Stanisław Skorupka (twórca naukowych podstaw polskiej frazeologii).
3. PERIODYZACJA
1. Okres praktyki frazeologicznej:
➔ XV – XIX/XX wiek (de facto do dziś);
➔ podokres pierwszy – rejestrowania frazeologizmów w słownikach przekładowych, potem w słownikach ogólnych (XV – początek XIX wieku lub do czasów współczesnych). Słowniki, np. Mączyńskiego, Knapiusza, Trotza notują frazeologizmy, które często są kalkami (np. Pospolite ruszenie albo biały kruk – łac. rara avis). W leksykografii kształtuje się praktyka notowania utartych połączeń. Jest kontynuowana w wieku XIX; bardzo świadomie rejestruje frazeologizmy Linde, który we wstępie do swojego słownika pisze, że stałe połączenia świadczą o duchu narodu (np. w Polsce mówi się język do Rzymu doprowadzi, w Rosji – do Kijowa).
➔ Podokres drugi – powstawania pierwszych słowników frazeologicznych (od końca XIX wieku).
➔ Słownik Alojzego Osińskiego “Bogactwa mowy polskiej”. Materiał cytatowy; czternaście tomów. Nie ukazał się drukiem. Byłby pierwszym polskim słownikiem frazeologicznym.
➔ Samuel Adalberg, “Księga przysłów polskich i zwrotów przysłowiowych”, 1894r. Zgromadził 100'000 jednostek, w materiale, który wydano, znajdowało się 30'000 – przysłowia. Jednak tylko część badaczy uważa przysłowia za frazeologizmy; według innych są to teksty, a więc nie jednostki leksykalne.
➔ Antoni Krasnowolski, “Słownik frazeologiczny. Poradnik dla piszących”, 1898r. Miał jeszcze dwa wydania, uzupełnione przez Henryka Gallego. Pojawił się tu także zaczątek refleksji teoretycznej.
➔ Stanisław Skorupka, “Słownik frazeologiczny języka polskiego”, 1967-1968r. Utrwala słownictwo od połowy XVIII do połowy XX wieku.
➔ “Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich” pod red. J. Krzyżanowskiego.
➔ Po roku 2000 – wysyp słowników (ponad 30 pozycji), większość bardzo słaba.
➔ Katarzyna Głowińska, “Popularny słownik frazeologiczny”, 2000r.
➔ Stanisław Bąba i Zdzisław Liberek, “Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny”, 2003r.
➔ Piotr Müldner-Niechowski, “Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego”, 2003r. Rejestruje 280'000 jednostek (ale w tym także schematy walencyjne typu przyglądać się komuś).
➔ “Wielki słownik frazeologiczny z przysłowiami”, PWN, 2005r.
➔ Cała refleksja towarzysząca tworzeniu słowników sprawiła, że zrodziła się nowa dyscyplina – frazeografia, obejmująca zagadnienia teoretyczne związane z układaniem słowników frazeologicznych (czyli metafrazeografię, teorię frazeograficzną) oraz samo układanie słowników (praktyka frazeograficzna).
2. Okres teorii frazeologicznej:
➔ czas refleksji przednaukowej (XIX/XX – lata 50. XX wieku):
➔ Antoni Krasnowolski – pisze dużo o poprawności połączeń, piętnuje obcojęzyczne kalki. Autor wstępu do słownika i dwuczęściowej książeczki “Przenośnie mowy potocznej”.
➔ Stanisław Szober – “Słownik ortoepiczny”. Formułuje uwagi na temat poprawności frazeologicznej; także artykuły, m. in. o frazeologii biblijnej.
➔ Tadeusz Sinko, “Klasyczne przysłowia w polszczyźnie”. Bada kalki z łaciny i greki.
➔ Czas naukowej refleksji (lata 50. XX wieku – czasy współczesne). Okres ten zaczyna się od badań Stanisława Skorupki, który ustala zasięg frazeologii, jej relacje z innymi działami językoznawstwa, klasyfikację frazeologizmów itd.
4. WSPÓŁCZESNE BADANIA FRAZEOLOGICZNE
➔ Szkoła warszawska – Stanisław Skorupka, Witold Doroszewski, Danuta Buttler, Halina Kurkowska; Halina Sadkiewicz, Andrzej Markowski.
➔ Szkoła poznańska – Stanisław Bąba i jego uczniowie, m. in. Jarosław Liberek. Ukierunkowana na kwestie poprawności frazeologicznej, teorię innowacji frazeologicznej oraz funkcjonowanie frazeologizmów w tekstach.
➔ Szkoła lubelska – Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdzińska, Bożena Rejakowa. Frazeologia syntaktyczna, kognitywne aspekty frazeologii, studia porównawcze polsko-czeskie.
➔ Szkoła opolska – Wojciech Chlebda, teorie frazematyki (bardzo szerokie rozumienie frazeologii).
Pastuszka