racjonalista_4750.pdf

U źródeł pochodzenia wartości moralnych

Autor tekstu: Henryk Borowski

M ożna by sądzić, że społeczne, czyli ludzkie pochodzenie ocen i norm moralnych, jest

sprawą oczywistą, tak jak oczywiste jest pochodzenie zwyczajów i obyczajów, etosu. Lecz

okazuje się, że niektórzy etycy normatywni i ich słuchacze mają co do tego poważne

wątpliwości; i mało powiedzieć wątpliwości — niektórzy z nich są przekonani, że ludzie nie

mogą tworzyć norm moralnych: że norm tych nie można ustalać, poprawiać i zmieniać nawet

w rezultacie dyskusji (a więc działalności np. parlamentarnej) i podobnie jest też, jeśli chodzi o

dobro moralne, którego człowiek w ten sposób kreować nie może i nie powinien.

Współcześni obrońcy tezy, że ludzie nie mają wpływu na pochodzenie dóbr moralnych, tj.

nie mogą i nie powinni ich w żaden sposób konstruować i korygować, powołują się na Pismo

św. i na Objawienie, na prawa natury i niezbyt jasne na ten temat wywody Platona, na

tradycję.

Problem pochodzenia dobra moralnego na gruncie Starego i Nowego Testamentu nie

przedstawia się jednak klarownie. Nie inaczej jest też z korzeniami tego dobra, którymi mają

być, jak się często uważa, prawa natury. Lecz prawa te mogą być rozmaicie rozumiane. Mogą

być rozumiane np. tak, jak głosili stoicy oraz Sokrates, że stanowił je rozum; lub jak głosiły

niektóre teorie naturalistyczne i chrześcijaństwo — uczucia, np. miłość, litość, życzliwość,

dobroć prostych (jak twierdził J.J. Rousseau) ludzi, którzy obdarowani są nimi z natury. Tak,

czy inaczej jednak są to tylko moralne właściwości człowieka a nie jakiegoś innego bytu

(stworzenia).

Prawo natury za podstawę dóbr moralnych można przyjąć łatwiej, gdy za jego treść

przyjmie się rozum. Ale i rozumowi nie sposób odmówić ludzkiego pochodzenia, co zauważone

zostało i podkreślone w okresie Oświecenia, jak np. u Kanta, który normy moralne wyprowadził

z właściwego ludzkiemu rozumowi nakazu czyli tzw. imperatywu kategorycznego, który głosił

dobrze znaną zasadę: Postępuj tak, by zasada twojego postępowania mogła być prawem dla

wszystkich!

Imperatyw ten jest więc tylko nakazem rozumu zakładającego demokrację i tolerancję.

Rozum wszak, według niego rozum praktyczny, ma charakter par excellence demokratyczny

(republikański). I to samo można powiedzieć o Sokratesie i stoikach, których poglądy Kant

rozwijał i pogłębiał. [1] Co się zaś tyczy Platona, to w jego literackich wywodach, jego

dogmatyczna zasada wiąże się z tzw. ideą dobra, która stanowi jakieś prapojęcie, prawzór, a

nawet coś jak gdyby nieuchwytny prabyt.

Platonowi, jak żadnemu innemu filozofowi starożytnej Grecji, zależało na zachowaniu

tradycji i dlatego tak ostro przeciwstawiał się poglądom progresywnych sofistów.

Istnieje wiele powodów, by sądzić, że rozmaite dobra moralne, a przynajmniej te

najważniejsze, najbardziej zakorzenione w świadomości ludzi, mają swe źródło w tradycji, w

starych zwyczajach i wartościach. Ale, co to znaczy: mają swe źródło w tradycji? Znaczy to na

przykład, że:

1. przekazywane są z pokolenia na pokolenie bez jakiejkolwiek wiedzy o ich

pochodzeniu, powstaniu,

2. pochodzą rzekomo od odpowiednio zinterpretowanych przez Kościoły i religie sił

nadprzyrodzonych,

3. ustanowione są przez ludzi, czyli przez monarchów i władców, a nawet przez

bardzo szeroki ogół ludzi, lecz fakt ten ginie gdzieś w niepamięci i nikt już nie

wie dokładnie, jak i kiedy powstały,

4. za tego typu „tradycyjne" źródło może być uważane pochodzenie dobra

moralnego usytuowanego w naturze ludzkiej i chodzi tu głównie o motywy

działania, do których zaliczany jest też rozum.

Podany w punktach od l do 3 wpływ tradycji na słuszność wywodzących się z niej ocen

zależy od: a) czasu trwania, czyli od tego, jak dawno pojawiły się określone dyrektywy

moralne, b) od charakteru tychże ocen i norm, tj. od tego, czy są to normy powszechne i

podstawowe dla współżycia między ludźmi oraz c) od specyfiki ich praźródeł: tj. od tego, czy

Racjonalista.pl

Strona 1 z 5

wywodzi się je w np. od istoty nadprzyrodzonej, czy też być może raczej od władzy

państwowej.

Jeśli przesłanki powstawania dóbr moralnych oraz fakt ich kształtowania się giną w

niepamięci, to może się wydawać, że są wieczne i jako takie niepodważalne, niezmienne,

aczkolwiek nowe warunki społeczne i gospodarcze nie sprzyjają od dawna ich trwaniu. Ich

pochodzenie daje się łatwo zmitologizować i przekształcić tak, jak się chce.

Normy, które zostały ustanowione przez ludzi, a potem kontynuowane są bez wiedzy o

ich rzeczywistym pochodzeniu, to, na przykład „nie zabijaj", „nie kradnij", „szanuj rodziców",

„nie mów fałszywego świadectwa" i inne, które, ponieważ ich powstanie ginie w mroku

niepamięci, zostały nazwane przykazaniami boskimi i przypisane woli istot i sił o charakterze

nadprzyrodzonym. Lecz coraz lepsza znajomość języków starożytnych, rozwój nauk

historycznych oraz archeologii odsłaniają z każdym rokiem fakty świadczące o tym, że normy

te (normy moralne i dobra moralne) były tworzone przez ludzi. I choć bezpośrednimi ich

prawodawcami byli monarchowie i władcy, to potwierdzającymi ich rolę i znaczenie (wartość)

byli podtrzymujący je w życiu codziennym prości ludzie. Szeroki ogół ludzi, który podtrzymywał

je lub, jeśli nie podtrzymywał, to zaprzepaszczał z pokolenia na pokolenie. I w tym sensie

tradycja odgrywa, rzecz oczywista, bardzo ważną rolę w powstawaniu i funkcjonowaniu dóbr

moralnych. [2]

Socjologia i inne spokrewnione z nią nauki głoszą od dawna, że etyka i właściwy jej

przedmiot badań, tj. moralność, mają charakter społeczny i, że są (i zawsze były) wytworem

większych lub mniejszych grup społecznych. A jeśli nawet bezpośrednio prawo to (moralność)

było wytworem władz świeckich lub duchownych, to rzeczą niezmiernie ważną jest

respektowanie go przez szeroki ogół; gdy zaś respektowanie owo nie jest dość trwałe,

moralność nie ma szans na jej właściwe funkcjonowanie.

Filozoficzne systemy etyczne, czyli tzw. etyka normatywna, nie zawsze stały na gruncie

społecznego pochodzenia dóbr moralnych; lecz jeden z najwcześniejszych systemów

filozoficznych, a mianowicie filozofia i związana z nią etyka sofistyczna - preferowały

najwyraźniej poglądy, według których wszelkie prawa moralne i inne wywodzą się z umowy

społecznej; przy czym, według niektórych przedstawicieli tej szkoły, prawa te wywodzą się z

umowy silnych, którzy tworzyli je po to, by utrzymać w posłuszeństwie słabych, według innych

zaś z umowy (porozumienia) słabych, którzy nadając im dość często nadludzki charakter,

tworzyli je po to, by zabezpieczyć się przed wyzyskiem, przemocą i terrorem silnych. Umowa

ta miała, rzecz jasna, charakter spontaniczny i można by rzec obyczajowy: nie pojawiła się,

więc dokładnie w określonym miejscu i czasie. [3] Do poglądów tych nawiązywano potem

niejednokrotnie w dziejach ludzkości: nawiązywał, tworząc teorię państwa i prawa, Tomasz

Hobbes. Państwo powstało, według niego, w ten sposób, że ludzie zawarli umowę, konwencję,

żeby skutecznie przeciwstawić się anarchii społecznej; w umowie tej zawarte zostały

najważniejsze normy regulujące współżycie w społeczeństwie; na zasadach tej umowy opiera

się aparat państwowoprawny. Analogiczne poglądy głosił w XVIIIw. francuski filozof J.J.

Rousseau, które kontynuowali w Anglii A. Smith i Dawid Hume. Pogłębiała je i rozwijała

francuska szkoła socjologiczna E. Durkheima i niemieccy prekursorzy nauk społecznych: W.

Wundt, Max Weber i Moritz Schlick. Nawiązywali do nich często polscy socjologowie i teoretycy

moralności tacy, jak A. Świętochowski, J. Ochorowicz oraz L. Krzywicki. W ostatnich latach

również Stanisław i Maria Ossowscy.

Konwencjonalizm w etyce krytykowany był często w ten sposób, że sprowadzany był do

relatywizmu i posądzany o brak nieodzownego w nauce obiektywizmu. Ale pomijając już nawet

to, że jednym z największych osiągnięć w naszych czasach była teoria względności, a więc

teoria relatywistyczna [8] i to relatywistyczna w naukach przyrodniczych, które zawsze

uważane były za bardziej obiektywistyczne niż nauki społeczne — warto zauważyć, że

rozpowszechniany obecnie w naukach społecznych konwencjonalizm jest bardzo blisko sui

generis pojętego obiektywizmu. Chodzi tu o tzw. subiektywizm publiczny. Subiektywizm ten

nie ma nic wspólnego z indywidualizmem i właściwym pojedynczym osobom relatywizmem,

lecz opiera się na „umowie" jakiegoś kręgu ludzi; a relatywizmem jest tylko o tyle, że krąg ten

może być większy lub mniejszy. Relatywizm ten występuje jednak również w naukach

przyrodniczych, a konwencjonalizm, o którym tu mowa, rozwijał się na gruncie fizyki i

matematyki, gdzie pojawiła się również sławna konwencjonalna definicja prawdy; definicja,

która mimo swych wad ma przynajmniej dwie istotne zalety: pierwsza, to możliwość

uzupełniania definicji klasycznych i, druga, jeszcze ważniejsza, to możliwość zastosowania jej

w naukach społecznych, (jeśli definicja klasyczna jest w pewnych obszarach niemożliwa). [4]

W tym miejscu warto przytoczyć ciekawe na ten temat uwagi socjologa i teoretyka

moralności, belgijskiego filozofa B. Dupreel'a. Ten dużej klasy teoretyk moralności i socjologii

pod koniec swojego wielkiego dzieła Traktat o moralności napisał "Problemem filozoficznym,

który domaga się rychłego rozwiązania w dziedzinie etyki, która tłumaczy zjawiska moralne w

oparciu o życie społeczne i porozumienie, jest zagadnienie konwencji " (podkr. autora). I taką

to etykę, tj. tłumaczącą zjawiska moralne w oparciu o życie społeczne i porozumienie, lansował

autor wyjaśniając, że „nie pojmuje ona jako daną pierwotną świadomości jednostkowej albo

jako daną uniwersalną bytu, wszechświata czy też przyczyny samej w sobie, lecz jedynie

stosunki między wieloma przedmiotami, które z kolei zostały zdefiniowane jako umysły, jeżeli

tylko istota stosunków między nimi jest określonej natury. Tak dzieje się zwłaszcza wówczas,

kiedy stosunki stwierdzone między nimi są rezultatem konwencji". A dalej czytamy: „To, co

dostrzegalne, konieczność oraz obca siła, to przejawy nieznanego. Taką rzeczywistością jest

materia, taką jak ujmuje ją zdrowy rozsądek: bezwzględna, ślepa, nieodparta. Istnieje jednak

również rzeczywistość znana: ta z kolei nie jest niczym innym jak rezultatem dowolnych

konwencji. Jakaś rzecz jest znana, jeżeli jest zgodna ze swym umownym ujęciem. (...)

Wartość duchowa staje się rzeczywistością z chwilą, gdy jest pomyślana i pożądana". [5] W

podobny sposób, choć właściwie prościej wyjaśniał te sprawy Stanisław Ossowski w swojej

rozprawie pt. (nomen omen) O osobliwościach nauk społecznych . Autor tej wnikliwej publikacji

zastanawiał się nad specyfiką nauk społecznych, a że nauki te można w jakiś sposób

obiektywizować nad właściwą im obiektywnością (obiektywizacją). [6] I właśnie zgoda

publiczna (konwencja) jest tym obiektywizującym przedmiot badań socjologów faktem: faktem

oczywiście społecznym. W podobny sposób przedstawiła ów fakt Maria Ossowska. [7]

Powszechność (umowność) jest, nawiasem mówiąc, bardzo ważnym warunkiem odkryć

również na gruncie nauk przyrodniczych, kiedy to usiłując stwierdzić zgodność sądu z

rzeczywistością, należy sąd ów w miarę możności rozszerzyć, czyli nie zawężać go tylko do

jednej osoby. Odkrywana w ten sposób prawda musi być potwierdzona przez najszerszy ogół

ludzi, który, jako taki, obejmuje też, i to jest sprawa dość ważna, osoby w danej sprawie

kompetentne.

Konwencjonalizm, czyli umowność, był i jest obecny zawsze w problematyce etycznej.

Przejawił się nawet w etyce kościelnej. Najlepszym na to dowodem mogą być przecież liczne

sobory (watykańskie i inne), które kreowały liczne przypadki dobra i zła moralnego w

rezultacie dyskusji prowadzonej przez ich uczestników. Dyskusje te miały i mają miejsce

zawsze również w Kościele protestanckim, który jest Kościołem bardziej pluralistycznym aniżeli

katolicki. Możliwe i rzeczywiste są, więc tym bardziej w różnego rodzaju organizacjach

społecznych (pozakościelnych) i po prostu w społecznościach pod względem religijnym

wielowyznaniowych. Chodzi tu przecież o moralność, a nie o religię.

Kształtowanie się ocen i opinii moralnych, czyli po prostu, dóbr moralnych ma miejsce

m.in. w najrozmaitszych zrzeszeniach, organizacjach i tzw. ciałach ustawodawczych, gdzie

prócz norm prawnych kreuje się również moralność. Powstawanie tych norm i dóbr moralnych

dokonuje się (a jakże!) pod wpływem dyskusji i głosowań przesądzających o ich powstawaniu

wtedy, gdy głosowała większość. A czymże są dyskusje i głosowania w parlamentach różnych

krajów dotyczące np. podatków, opłat, zwolnień od różnego rodzaju świadczeń, różnego

rodzaju obciążeń finansowych, przyznawanie odznaczeń, tytułów, wyróżnień lub głosowania

dotyczące rozwodów, aborcji, eutanazji, praw do zawierania związków małżeńskich przez ludzi

różnych wyznań, ras, orientacji - jeśli nie konstrukcją lub rekonstrukcją różnego rodzaju dóbr

moralnych! Najczęstszymi wyrazami używanymi w obradach parlamentarnych są bodajże

wyrazy takie, jak „sprawiedliwość" i „korupcja". A są to przecież wyrazy par excellence

etyczne. Podobnie dzieje się w sądach, gdzie mówi się przecież nie tylko o prawie, lecz i o

moralności. Ważną, a może nawet najważniejszą rolę odgrywa tzw. ława przysięgłych:

gremium, które nie inaczej, jak właśnie przez dyskusję i porozumienie orzeka o winie: a więc o

negatywnej ocenie czynu, co jest równoznaczne z kreowaniem wartości ujemnej. Nie inaczej

wygląda to wtedy, gdy chodzi o wartościowanie dodatnie, czyli o dobro, o którym mówi się nie

tylko w sądzie, ale niekiedy również i tam.

Nie mają więc racji przedstawiciele religijnego i moralnego dogmatyzmu, którzy sądzą, że

tworzenie dobra moralnego przez ludzi jest niemożliwe; a jeśli nawet możliwe, to z bliżej

nieokreślonych powodów niewskazane. Chodzi tu przecież o konwencję, wyraz ten jest

bliskoznacznikiem, jeśli nie synonimem wyrazów takich jak „tradycja", „obyczaj", które

umowność tę podtrzymują; albo, na odwrót: umowność ta utrzymuje tę tradycję. Pojęcia te

Racjonalista.pl

Strona 3 z 5

mogą się wydawać czymś odmiennym tylko ludziom, których pamięć sięga dwóch, trzech

pokoleń, a nie np. historykom kultury i obyczajów, którzy te „wieczne prawdy" odkrywali już

nieraz. I nieraz były to tylko akceptowane przez pewien czas konwencje.

W dawnych czasach procesy te zachodziły bardzo powoli; obecnie, tj. w czasach

gwałtownego rozwoju komunikacji i środków przekazu, wszystko to staje się coraz jaśniejsze;

wyraźniej widzi się rozwój uniwersalnych wartości.

Wszelkie badania socjologiczne potwierdzają fakt oczywisty, że moralność ma charakter

społeczny. A ma ten charakter nie tylko dlatego, że jest uwikłana we współżycie między

ludźmi, lecz przede wszystkim dlatego, że moralna ocena, moralne wartościowanie czynów jest

możliwe tylko wtedy, gdy dokonywane jest przez kogoś oceniającego czyjeś postępowanie w

sposób całkiem bezstronny. Im większa bezstronność osób biorących udział w tej ocenie i im

więcej jest tych osób, tym ocena jest sprawiedliwsza i na odwrót, jeśli ocena dokonywana jest

przez niewielką liczbę ludzi i, jeśli nie jest całkowicie bezstronna, to nie jest lub bardzo łatwo

może przestać być sprawiedliwą. Ludzie czasem mogą jednak podzielić się w tej ocenie tak

dalece, że stwierdzenie dobra moralnego staje się niemożliwe. Możliwe jednak, po ujawnieniu

się wszelkich podmiotowych i przedmiotowych czynników danego czynu. Jest więc moralność

zjawiskiem społecznym i jako konstatowana przez aprobatę oraz porozumiewanie się różnego

rodzaju środowisk społecznych, może być badana metodami socjologicznymi: czyli za pomocą

różnego rodzaju sondaży i ankiet dotyczących opinii i ocen różnych środowisk społecznych i

wszelkich ludzkich zbiorowości.

„Res Humana" nr 6/2005.

Zobacz także te strony:

Etyka niezależna Tadeusza Kotarbińskiego z perspektywy metaetycznej

Moralność i etyka

Etyka świecka kontra religijna

Paradoksy etyki

Przypisy:

[1] I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności , Warszawa 1953, s. 50, 73-74.

[2] Por. M. Ossowska, Normy moralne. Próba systematyzacji , Warszawa 1970, s. 21.

[3] J. Gajda, Sofiści . Warszawa 1989, s. 72, 96, 175.

[8] Należy sprostować, że Einstein za życia walczył nieporozumieniem, że jego

zdaniem "wszystko jest względne". Często z jego teorią wiązane są nieporozumienia:

mylenie teorii względności z relatywizmem wszelkich prawd. Martin Gardner pisał:

"Teoria względności stworzyła wszelkie możliwe rodzaje nowego absolutu... Einstein

początkowo zastanawiał się, czy nie nazwać prawa względności 'teorią

niezmienności'!" (za: D.R. Groothius, New Age - czy naprawdę nową era? , Katowice

1994, s.124. - przyp. red.

[4] R.B. Brandt, Etyka . Zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki , Warszawa 1996,

s. 467, 490.

[5] E. Dupreel, Traktat o moralności , Warszawa 1969, s. 496, 502.

[6] S. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych , Warszawa 1962, s. 46; U

podstaw estetyki , Warszawa 1958, s. 332.

[7] M. Ossowska, Socjologia moralności , Warszawa 1963, s. 183.

Henryk Borowski

Emerytowany profesor filozofii, specjalizujący się w aksjologii, etyce, filozofii religii,

klasycznej filozofii niemieckiej. Członek Komitetu Etyki w Nauce PAN.

Pokaż inne teksty autora

(Publikacja: 05-05-2006)

Oryginał.. (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4750)

Autorem tej witryny jest Michał Przech, zwany niżej Autorem.

Właścicielem witryny są Mariusz Agnosiewicz oraz Autor.

Żadna część niniejszych opracowań nie może być wykorzystywana w celach

komercyjnych, bez uprzedniej pisemnej zgody Właściciela, który zastrzega sobie

niniejszym wszelkie prawa, przewidziane

w przepisach szczególnych, oraz zgodnie z prawem cywilnym i handlowym,

w szczególności z tytułu praw autorskich, wynalazczych, znaków towarowych

do tej witryny i jakiejkolwiek ich części.

Wszystkie strony tego serwisu, wliczając w to strukturę podkatalogów, skrypty

JavaScript oraz inne programy komputerowe, zostały wytworzone i są administrowane

przez Autora. Stanowią one wyłączną własność Właściciela. Właściciel zastrzega sobie

prawo do okresowych modyfikacji zawartości tej witryny oraz opisu niniejszych Praw

Autorskich bez uprzedniego powiadomienia. Jeżeli nie akceptujesz tej polityki możesz

nie odwiedzać tej witryny i nie korzystać z jej zasobów.

Informacje zawarte na tej witrynie przeznaczone są do użytku prywatnego osób

odwiedzających te strony. Można je pobierać, drukować i przeglądać jedynie w celach

informacyjnych, bez czerpania z tego tytułu korzyści finansowych lub pobierania

wynagrodzenia w dowolnej formie. Modyfikacja zawartości stron oraz skryptów jest

zabroniona. Niniejszym udziela się zgody na swobodne kopiowanie dokumentów

serwisu Racjonalista.pl tak w formie elektronicznej, jak i drukowanej, w celach innych

niż handlowe, z zachowaniem tej informacji.

Plik PDF, który czytasz, może być rozpowszechniany jedynie w formie oryginalnej,

w jakiej występuje na witrynie. Plik ten nie może być traktowany jako oficjalna

lub oryginalna wersja tekstu, jaki zawiera .

Treść tego zapisu stosuje się do wersji zarówno polsko jak i angielskojęzycznych

serwisu pod domenami Racjonalista.pl, TheRationalist.eu.org oraz Neutrum.eu.org.

Wszelkie pytania prosimy kierować do redakcja@racjonalista.pl

Racjonalista.pl

Strona 5 z 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: