filozofiam.pdf

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

FILOZOFIAMORALNOCI —dziedzinapoznaniaﬁlozoﬁcznegobadaj¡ca

ludzkiepost¦powaniewodniesieniudodobralubzłamoralnegoiostatecznego

celu»yciaczłowieka.Dziedzinapost¦powanialudzkiegonale»yniew¡tpliwiedo

kulturyjakojegogłównaskładowa(oboknauki,religiiitwórczo±ci),aledziedzi-

namoralno±cijesttymuprzywilejowanymmiejscem,wktórymka»dyczłowiek

realizujesi¦jakoczłowiek.Nadto,odproblematykikonkretnegoludzkiegopo-

st¦powanianiktniejestzwolniony,bowiem—chc¡cczynie—jeste±myskazani

namoralnedziałania.Wi¡»esi¦tozkonieczno±ci¡aktualizowanialudzkiego

dynamizmubytowego,ludzkichpotencjalno±ci.

Ka»dybytdziałazgodniezesw¡natur¡,b¦d¡c¡takimkonieczno±ciowym

układemskładowychelementówtejnatury,»ewyzwolonedziałanieju»jest

zdeterminowaneprzezcharakter(struktur¦bytow¡)danejnatury.Tak»ewczło-

wiekudostrzegamyzdeterminowan¡natur¦,b¦d¡c¡gigantyczn¡struktur¡ma-

terialn¡,układemwzgl¦dniewyizolowanym,obardzoró»norodnych—tak»e

wzgl¦dnieizolowanych—układachpodzespołów,takichjakukładkostny,układ

kr¡»enia,układtrawienia,układnerwowy.Takrozumianaludzkanatura,posia-

daj¡caswoj¡„histori¦naturaln¡”zapisan¡wbitachinformacyjnychgenowych,

działaautomatycznie,naturalnie,nieprzechodz¡cwswymdziałaniuprzezpróg

±wiadomo±ci,boniejesttodziałaniekierowaneludzkimrozumem.Tylkonie-

kiedy,naskutekalarmuzmysłuwewn¦trznego,rejestruj¡cegosamopoczucie

człowieka,dostrzegamy,»ektóry±znaszychukładówluborganówniedziała

prawidłowo,leczchorobliwie.Ludzk¡natur¦stanowirównie»porz¡dekosobo-

wy,jako¹ródłodziałanianiezdeterminowane,otwarte,wolne.Jedyniewczło-

wiekuwyst¦pujedramatnaturyiosoby,polegaj¡cynatym,»enapodstawie

normalnegodziałanianaturyzdeterminowanejformujesi¦,jakoistotnieludz-

ka,mo»no±¢działaniawolnego,transcenduj¡cego±wiatmaterii,którymade-

cyduj¡ceznaczeniewtymwszystkim,conazywasi¦»yciemwegetatywnym

człowieka.Na»yciuwegetatywnyminabudowanymnanimsystemienerwo-

wympojawiasi¦działaniepoznawcze,wolitywne,twórcze,nacechowanewol-

no±ci¡.Wszystkieprzejawydziałania—itenie±wiadome,ite±wiadome—mo-

»emynazwa¢działaniemczłowieka.Aletylkodziałaniapoznawcze,wolitywne,

twórcze—zw.działaniamiosoby—s¡działaniamispecyﬁcznieludzkimi,dzia-

łaniami±wiadomymiidobrowolnymi,aprzeztokonieczno±ciowozwi¡zanymi

zpost¦powaniemmoralnym.Odpowiadałobytopowszechnemuodczuciuró»-

nicy:„jadziałam”—„co±si¦wemnie(lubzemn¡)dzieje”.To,cosi¦dziejewe

mnie,dziejesi¦namocymojejzdeterminowanejnatury,natomiastwówczas,

gdy„jadziałam”,kieruj¦działaniemzapomoc¡megorozumuiponosz¦zanie

odpowiedzialno±¢(chocia»zwykleobatypydziałanias¡zesob¡zwi¡zane).

Takpoj¦tedziałanieludzkiedokonujesi¦zasadniczowewn¦trzuczłowie-

ka,aletak»ewydostajesi¦nazewn¡trzwpostaciwykonywaniamegodziała-

nia.Wykonywaniezewn¦trznedziałanialudzkiegosuponujezawszewewn¦trz-

nezdeterminowaniesi¦dodziałania;suponujeludzk¡wewn¦trzn¡wolno±¢.

Zewn¦trznewykonaniedziałania,którepotraﬁmyuruchomi¢tak,byosi¡gn¡¢

zamierzonecele,mie±cisi¦ju»w±wieciezdeterminowanejmaterialnejnatury.

Dlategowanalizachpost¦powaniamoralnegozasadnicz¡uwag¦nale»yskie-

rowa¢nato,coczłowiekwswymwn¦trzudokonujeiwjakisposóbwyzwala

sweludzkiedziałanie,tzn.nakoniecznewarunkiistruktur¦aktudecyzji.

ﬁlozoﬁamoralno±ci 1

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

Wzwi¡zkuzwyja±nianiemfaktuludzkiejdecyzjiizwi¡zanejzni¡wolno-

±cidziałania,aprzeztowolno±ciczłowiekawogóle,zwykłosi¦zwraca¢uwag¦

naprzeciwstawnesobietendencje—indeterminizmideterminizm—jakoteorie

apriorycznietłumacz¡cefaktdecyzjiiwolno±ciludzkiej.Indeterminizmwyda-

jesi¦koniecznymwarunkiemwolno±ci,któramiałabyby¢niezale»no±ci¡od

jakichkolwiekuwarunkowa«przyczynowych.Niestety,indeterminizmpojawia-

j¡cysi¦wf.wyrósłzsystemówpozornieracjonalnych,alewgruncierzeczyne-

guj¡cychzasadnicz¡racjonalno±¢bytu,ujawniaj¡c¡si¦wzasadzieniesprzecz-

no±ci.Hegelzapocz¡tkował—zakładaj¡cnegacj¦niesprzeczno±ci—koncepcj¦

pankosmicznegoewolucjonizmu,poprzezprawodialektycznegorozwojubytu-

-idei.Koncepcjaewolucjonizmuzostaławzmocnionaprzyrodnicz¡iﬁzyczn¡

teori¡ewolucjonizmuirelatywizmu,cowrezultaciedoprowadziłodoproce-

sualistycznejkoncepcjimetaﬁzykiA.Whiteheada,gdzie„autokreacja”stałasi¦

naczeln¡iostateczn¡zasad¡wyja±niaj¡c¡fakty,zdarzeniaisamegoBoga,któ-

rymiałbyby¢tylkorozumnymkierowniczymkosmicznegoprocesuewolucji.

Obokautokreacjizasadnicz¡cech¡procesukosmicznegojestindeterminizm—

absolutnawolno±¢.

Inaczej,aleniebezwpływumy±liHegla,wolno±¢,naktór¡człowiek

zostajeskazany,jawisi¦uJ.P.Sartre’a,wgktóregoczłowiek—„êtrepoursoi”,

stoj¡cwobecmasykosmicznejmaterii„êtreensoi”—tworzycał¡sensown¡

rzeczywisto±¢poprzeznadaniesensu,utematyzowaniewszystkiego,cojawisi¦

w±wiadomo±ci.Tylkoonamo»estworzy¢„sensy”bytuiczłowiekniczymnie

jestskr¦powanywswym„tematyzowaniu”itworzeniusensu;jestskazanyna

wolno±¢,bojedynym¹ródłemostatecznymsensujestbyt„samdlasiebie”—

człowiek.

Determinizmnatomiast,wzmocnionykoncepcj¡naukowegopoznania,

opieraj¡cegosi¦naprzyj¦ciudeterminizmumaterii,usiłujezwróci¢uwag¦,

»epoczucieludzkiejwolno±cijesttylkonieu±wiadomionymdeterminizmem—

przyrodniczym,psychicznymlubteologicznym.Działanieka»degorodzaju

suponujebowiemdeterministycznyobraz±wiata,cozdaj¡si¦potwierdza¢

nauki,pomimonie±miałychpróbindeterministycznegorozumieniaprocesów

w±wieciekwantów.

Tymczasemjestnamdanywwewn¦trznymprze»yciufaktwolno±ciitrzeba

wyja±ni¢,czyjesttorzeczywistawolno±¢,namiar¦człowieka,czyte»jest

tonieu±wiadamianyprzezczłowiekadeterminizm—przyrodniczy,psychiczny

czyteologiczny,wktórymwszystkowiedz¡cyBógzawszedeterminujeludzkie

działanie,któredladziałaj¡cegoczłowiekawydajesi¦wolne.Danynam

wprze»yciufaktwolno±cimo»eby¢zanegowany,je±lisi¦oka»e,»enie

jestonmo»liwywzdeterminowanejstrukturzebytuludzkiego;mo»eby¢

potwierdzony,je±lisi¦oka»e,»ebytludzkiwswymdziałaniujestotwarty,

comamiejscewczłowieku,bowiemludzkiepoznanieintelektualneniejest

ograniczoneprzeznatur¦człowieka(jaktojestuzwierz¡t)dopewnegowycinka

rzeczywisto±ci,leczmaj¡czaprzedmiotbyt,awi¦cto,coistnieje,jestprzez

tosamootwartyna„chcenie”(miło±¢)jakiegokolwiekbytu.Oczywi±cie,owa

ludzkaotwarto±¢posiada„podszewk¦”materii,aletoznaczy,»eczłowiek

wszystkomo»epozna¢nasposóbmaterialnegobytowania,aleniezacie±nionego

do±wiatamaterii.Jakwskazujenaszj¦zyk,nawetBogapojmujemynasposób

bytówmaterialnych,jako„wszechwładnegopana”,jako„oddech”,„tchnienie”

ﬁlozoﬁamoralno±ci 2

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

itp.Takisposóbpojmowanianiewykluczajednakniczegozpolapoznania.

Dlategoczłowiek,poznaj¡cwszystkojakobytotakichczyinnychcechach,

dystansujesi¦odprzedmiotuswegopoznania;wykrywawnimaspektydla

siebieodpowiednieinieodpowiednie,wykrywabytoweuposa»eniejakobogate

lububogie,jakosprawiaj¡ceprzyjemno±¢lubprzykro±¢,jakodlasiebiedobre

lubzłe.Słowem,topolebytuanalogicznego,b¦d¡cprzedmiotemludzkiego

poznania,wniczymniezacie±nialudzkiegopoznaniaiwkonsekwencjinie

zacie±nialudzkiegochcenia-miło±ci.Znaczyto,»eczłowiekmo»epokocha¢

ka»dybytpoznany,je±liodkryjewnimwarto±ciodpowiedniedlaswego

chcenia-miło±ci;mo»etak»esi¦odwróci¢odka»degobytu-dobra,znajduj¡c

wnim(lubwrelacjidoniego)cechynieodpowiadaj¡cesobie.Jakintelektjest

otwartynawszystko,cojestbytem,takwola,b¦d¡canaturaln¡skłonno±ci¡ku

poznanemudobru,jestotwartanawszelkiedobroinadobro„niesko«czone”,

dlategoniemo»eby¢ukoniecznionawswymchceniu-miło±ciprzezjakie±

konkretnedobro.Chocia»bysw¡miło±¢umiejscowiławjakim±konkretnym

bycie-dobru,tomo»esi¦odniegoodwróci¢iprzesta¢chcie¢-kocha¢,gdy»mo»e

nakaza¢rozumowi,abytendostrzegłjakie±braki,uzasadniaj¡ceodwróceniesi¦

woliwjejmiło±ci.Zatemipoznanieintelektualnejestotwartenacał¡dziedzin¦

bytu,iwolawswymd¡»eniu(chceniu-miło±ci)jestotwartanaanalogiczne

niesko«czonedobro;aniintelekt,aniwolanies¡ukoniecznionedotakiego,

anieinnegoaktuwstosunkudokonkretnegobytu.

Ludzkiintelektiwolas¡naczelnymiwładzamiczłowiekawdziałaniuisu-

ponuj¡biologiczny(»yciewegetatywne)orazzmysłowyporz¡dekdziałania,któ-

rymaswewładzepoznawczeipo»¡dawcze.Takjakpoznaniezmysłowemabo-

gat¡struktur¦(zmysłyzewn¦trzne,kontaktuj¡cenaszzewn¦trznym±wiatem

materialnym,orazzmysływewn¦trzne,organizuj¡cewjednorozproszonewra-

»eniaposzczególnychzmysłówiwyra»aj¡cejewjednostkowymwyobra»eniu,

naktórymnabudowanajestzmysłowapami¦¢izdolno±¢celowegokojarzenia

tychwyobra»e«)—takte»odstronyzmysłowychpop¦dów-uczu¢,stanowi¡-

cychkoniecznenast¦pstwozmysłowychpercepcjipoznawczych,spotykamysi¦

zbogat¡skal¡uczu¢-pop¦dówzmysłowychkudostrze»onemuzmysłowemu

dobru,któremazaspokoi¢iukoi¢zmysłow¡natur¦człowieka;tudzie»uczu¢

bojowych,którepomagaj¡wusuni¦ciuzagra»aj¡cegozławsferzezmysłowejna-

turyczłowieka.Racjonalnawładzapoznawcza(intelektzeswymiró»norodnymi

czynno±ciamipoznawczymi)orazrozumnepo»¡danie(wola),chocia»transcen-

duj¡ludzk¡biologiczno±¢izmysłowyporz¡dekdziałania,nies¡jednakodnich

oddzielone,alenanichs¡nabudowane,znichwyrastaj¡.Wskutektegowładze:

poznawczointelektualnaorazpo»¡dawczowolitywnas¡gł¦bokozakorzenione

wzdeterminowanejnaturzeczłowieka,»ywi¡csi¦bod¹camiiimpulsami,któ-

rewdu»ejmierzedeterminuj¡lubprzynajmniejwpływaj¡nacało±¢ludzkiego

zachowania.

Mamy±wiadomo±¢naszejwolno±ciwtrakciedokonywaniaaktównaszego

działaniaiwyborudobra.Wiemy,»emo»emydziała¢lubniedziała¢,wybiera¢

taklubinaczej.wiadomo±¢wolno±ciwakciedziałaniajestniezaprzeczalnym

faktem,którydomagasi¦wyja±nienia.Chocia»prawd¡jest,»ewielebod¹ców

isposobównaszegoreagowaniaizachowaniasi¦zdeterminowanychjestnasz¡

natur¡biologiczno-zmysłow¡,awi¦cmaterialn¡,tojednaknadfaktemdo±wiad-

czeniawolno±ciniemo»naprzej±¢doporz¡dkudziennego,jakbytegofaktunie

ﬁlozoﬁamoralno±ci 3

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

było;tymbardziej,»eowodo±wiadczeniewolno±cidokonujesi¦wistotnieludz-

kimmomenciebyciaczłowiekiem,mianowiciegdystronapoznawczaistrona

po»¡dawczastapiaj¡si¦wjedenaktdecyzyjny.Aktdecyzyjnyjestsyntetyzuj¡-

cymaktemcałejludzkiejnaturyzmysłowo-rozumowej.Zjednejbowiemstrony

rozumieniebytujakodobra,stanowi¡cegocelludzkiegopost¦powania,jawisi¦

wyra¹nieludzkiej±wiadomo±ci,azdrugiejnast¦pujewybórtakiegodziałania,

któregwarantujerealnepoł¡czeniesi¦ztymdobrem.Oczywi±ciemomentwy-

borumo»etrwa¢długo,gdy»człowieksamzesob¡prowadzipertraktacje,zwł.

wmomenciepodejmowaniawa»nychdecyzji.Niekiedyczłowiekniemo»esi¦

zdecydowa¢naco±(np.wybórsposobuswegodalszego»ycia)przezcałemie-

si¡ce,anawetlata.Niekiedy,wsprawachmniejdoniosłych,wsprawachdnia

codziennego,naszedecyzjenast¦puj¡szybko,niemalmomentalnie,zwł.gdy

jeste±myju»wjakiej±dziedzinienaszegodziałaniadostatecznieusprawnieni.

Procesdecyzjimo»nawyodr¦bni¢wanalizieludzkiegoczynu.Widzimy

wówczas,»enaszymaktomintelektualnegorozumieniadobraiprzyporz¡d-

kowaniusi¦dotegodobraodpowiadaj¡aktywoli,akceptuj¡cetodobro(lub

nieakceptuj¡ce—iwtympunkcieurywasi¦procesdecydowania).Wówczas,

gdywidzimyjakie±dobroigdyuznamytodobrozagodnenaszegozacho-

du,nast¦pujeistotnywdziedziniedecydowaniasi¦procesnamysłurozumu

nadsposobemikonkretnymi±rodkamikoniecznymidorealnegoosi¡gni¦cia

ujrzanegoizaaprobowanegoprzeznasdobra(kupnadomu,ubrania,odbycia

podró»y,o»enku,pój±ciado„dobrego”lub„złego”towarzystwaitp.).Wowym

namy±lerozumunad±rodkamiumo»liwiaj¡cymiosi¡gni¦ciedobrajawi¡si¦

rozmaitemo»liwo±ci,którekonkretyzujemyracjonalniei±wiadomiewpostaci

s¡dówpraktycznych:„zróbtoteraztakatak”,„nieróbtego”,„zróbtowin-

nysposób”.Takichs¡dówpraktycznychpodejmujemywnaszym»yciubardzo

wiele;niewszystkiejawi¡si¦jakosposobyskuteczne,niewszystkiejakojedyne

inajlepsze;jestichwi¦cej,ni»tojestkoniecznedozdeterminowaniasiebiedo

działania.Wakciedecyzjispo±ródtychs¡dówpraktycznychwybieramjeden

zs¡dówinimdeterminuj¦siebiedodziałania(lubniedziałania),przyczymnie

musitoby¢s¡daninajlepszy,anijedyniekonieczny.Spo±ródwielus¡dówprak-

tycznych,ukazuj¡cychmikierunkidziałaniaipoprzeztodziałanieosi¡gni¦cie

zamierzonegodobra,wybieramjedens¡d:„botakmisi¦podoba”.Chocia»nie-

kiedyrozumwaktachs¡dówpraktycznychradzi,»emo»nawybra¢inaczej,to

janakazuj¦„milczenierozumowi”iwybieramtens¡dpraktyczny,którychc¦

wybra¢.Niekiedyza±odrzucams¡dnajlepiejmniedeterminuj¡cy,„bomisi¦nie

podoba”,iwówczasnakazuj¦memurozumowiszukanieinnychmo»liwo±ciwy-

boru.Momentwyborus¡dupraktycznegoizdeterminowaniesi¦tymwła±nie

s¡demdodziałaniajestmomentemdecyzji.Nast¦pujetustopieniesi¦wjeden

aktdecyzyjnystronypoznawczo-intelektualnejistronypo»¡dawczo-wolitywnej

człowieka.Aktdecyzyjnyjestwpełniaktemludzkiejosoby,reprezentuj¡cym

całyludzkibytwprzyporz¡dkowaniudodziałania.Skorodziałanieniejest

mo»liwebezukonstytuowaniazdeterminowanego¹ródładziałania,towła±nie

wakciedecyzyjnym,poprzezdobrowolnywybórs¡dupraktycznego,determi-

nujemysiebiedodziałaniaikonstytuujemysi¦wpełni¹ródłemludzkiegodzia-

łania.Momenttegowła±niezdeterminowaniasi¦(autodeterminacji)przewy»sza

indeterminizm,któryjesttylkoprzypadkowo±ci¡działania,orazprzewy»szade-

terminizm.Tomysami—autonomicznie,wsposóbwolny—wybieramysobie

ﬁlozoﬁamoralno±ci 4

s¡dpraktyczny,któryniemusiby¢anijedyny,aninajlepszy;jestjednymzwielu.

Wyst¦pujetutak»emomentodwołaniasi¦doregułydziałania,czylimoment

determinacji,pochodz¡cyodtre±cis¡dupraktycznego,poprzezktórydetermi-

nujemysiebiedodziałania.Wakciedecyzjirealizujesi¦wi¦cludzkawolno±¢,

gdy»mo»emypoprzeznaszepoznanieiwolnywybórdziała¢wnajrozmaitszy

sposób,nieb¦d¡cznaturyzdeterminowanidotakiego,anieinnegodziałania.

Determinuj¡csi¦dodziałaniapoprzezdobrowolnywybórs¡dupraktycznego,

stajemysi¦dobrowolniezdeterminowanym¹ródłemwłasnegodziałania.Mo-

mentwolno±ciczłowiekadodziałaniadokonujesi¦całkowiciewludzkimwn¦-

trzu,wjegoduchu,dotyczybowiemwyborujednegozs¡dówpraktycznych.

Wybieramyniebezpo±redniojakie±dobrozewn¦trzne,alewybieramys¡dprak-

tyczny,zmierzaj¡cydoosi¡gni¦ciategodobra.Wtymwła±niezakresiejeste±my

wolniwnaszymdziałaniu.

Realizacjanaszejdecyzji,czylinaszewolnedziałaniew±wieciezewn¦trz-

nym(przyrodyispołecze«stwa),jestju»uwikłanewregułytego±wiata.Tak

jakartystagraj¡cynafortepianiemusisi¦liczy¢zregułamigrynanimizkon-

strukcj¡samegoinstrumentu,takczłowiekwolnyodwewn¡trz,zchwil¡gdy

przyst¦pujedodziałaniaw±wieciezewn¦trznymuruchamiasiłyidyspozycje

naturalneswegociała,anast¦pniemusiuwzgl¦dnia¢tesiły.W±wiecieprzyro-

dyniespotykamysi¦zwolno±ci¡,leczzdeterminizmem,natomiastczłowiek,

powzi¡wszywoln¡decyzj¦,mo»epodporz¡dkowa¢sobiedopewnegostopnia

zdeterminowanesiłyprzyrodyispołecze«stwa,realizuj¡cswójzamiar.

Realizowanedziałanie,jakoﬁzycznewykonaniepowzi¦tejju»decyzji,nie

wnosi—zmoralnegopunktuwidzenia—niczegonowegodoaktudecyzji.

Jesttylkowykonaniemtejdecyzji.Czynludzkiju»zostałpodj¦tywakcie

decyzji-postanowienia.Oczywi±cie,wykonaniezewn¦trznepowodujeskutki

w±wieciezewn¦trznym,zaktórejestodpowiedzialnyczłowiekwykonuj¡cy

działanie,alewszystkieosoboweskładnikiczynuludzkiegoju»si¦dokonały

wakciedecyzyjnym,tzn.wtedygdytomy,poprzezdobrowolnywybór

s¡dupraktycznego,ukonstytuowali±mysiebie±wiadomymidobrowolnym

sprawc¡naszegoczynu.Ato,»epodj¦tadecyzjazpowodujakich±przeszkód

(zewn¦trznychwzgl¦demaktudecyzji)niezostaniewykonana,niepomniejsza

wniczymaktuludzkiegoczynumoralnego,spełnionegowtymakcie.Rzecz

jasna,zewn¦trznewykonanie»łobigł¦bszy±laddyspozycyjnywpsychice

ludzkiej,zmienianiekiedyzastanystanrelacjiwprzyrodzielubspołecze«stwie;

s¡tojednaksprawyporz¡dkuﬁzyczno-psychicznego,aniemoralnego.

Ostatecznymuzasadnieniemnaszejwolno±ciwewn¦trznejjestsamastruk-

turawoli,jakorozumnegochcenia-miło±ci-po»¡dania.Skoronaszrozumjest

otwartynacałepolebytu,towszystkomo»epozna¢waspekciebytu.Id¡-

cazarozumemnaszawolajestotwartanabytjakodobro.Tylkowi¦cdobro

niesko«czone,którejawisi¦namjakodobroanalogiczne,zapełniacałkowicie

pojemno±¢woli.Wszelkieza±konkretnedobranies¡dobraminiesko«czonymi,

aledobramiookre±lonychgranicach:czasu,przestrzeni,jako±ci,ilo±ci,godno±ci

itd.;wobectego»adnekonkretnedobroniemo»eukonieczni¢wolidowyboru

tegodobra.Wolamo»enakaza¢rozumowiznalezieniewka»dymkonkretnym

dobrujakiego±braku,czytowsamymdobru,czywporównaniuzczym±

innym,itymuzasadni¢niekonieczno±¢chceniaokre±lonegokonkretu.aden

konkret(pozaBogiemintuicyjniepostrzeganym)niejestdobremniesko«czo-

ﬁlozoﬁamoralno±ci 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: