Stanisław Trembecki Poezje wybrane.pdf

STANISŁAW TREMBECKI

Poezje wybrane

Magia Słowa

Tower Press 2000

POETA JEGO KRÓLEWSKIEJ MOŚCI

Poezja polska z ostatnich trzydziestu lat Rzeczypospolitej Szlacheckiej, traktowana dzisiaj

jako główna i najistotniejsza część poezji polskiego Oświecenia, nosiła przez długie lata po-

pularne miano poezji s t a n i s ł a w o w s k i e j.

Nazwa ta nie była celna, a w wielu przypadkach wyraźnie niestosowna, tak się jednak zło-

żyło, że doskonale przystawała do twórczości dwóch znakomitych wierszopisów ówczesnych,

nie tylko szczerze oddanych Stanisławowi Augustowi i wiernie mu służących, ale również

świadomie wyrażających w swojej twórczości poetyckiej jego myśli, plany i zamierzenia. Ba!

– nawet jego upodobania.

Jednym z nich, starszym zarówno wiekiem jak i doświadczeniem pisarskim, był Adam Na-

ruszewicz, obdarzony z czasem przez monarchę zaszczytną godnością biskupią.

Drugim – Stanisław Trembecki, kontentujący się z konieczności dość szczodrze rozdawa-

nym wtedy tytułem szambelana.

Obaj, co ważniejsza, byli zaufanymi monarchy, który niejednokrotnie zwracał się do nich z

prośbą o jakieś konkretne przysługi, także literackie, i obaj zasługiwali na miano jego „po-

etów nadwornych”, chociaż ani takiego urzędu, ani tytułu nie znano w ówczesnej Rzeczypo-

spolitej.

Wierszopis młodszy, później poznajomiony z królem Stanisławem, ale dłużej pozostający

na jego usługach, był zdolniejszy od swego kolegi, nigdy jednak nie dawał mu tego poznać, a

nawet głośno oświadczał, że jest jego „uczniem”, poetą zaś, w porównaniu z nim, tylko –

„piechotnym”. Obydwa te wyznania, początkowo szczere chyba, a na pewno bezinteresowne,

dopełnione zaś w miarę upływu lat całym bukietem dalszych komplementów pod adresem

starszego poety, były po części przejawem przyjaznych uczuć żywionych dlań przez Trem-

beckiego, po części jednak manifestacją typowej dla Szambelana postawy panegirycznej, któ-

ra dobitnie nacechowała prawie wszystkie jego utwory. Ich nieznośna, acz nieraz mistrzow-

ska, panegiryczność przynosiła mu zresztą więcej szkody aniżeli korzyści. Któż bo spośród

dobrych Polaków mógł spokojnie czytać o „czynnym, łagodnym, walecznym”... Repninie

albo o „słodyczy berła” carycy Katarzyny, „która, jak owa niegdy...pióro się dumieje... – chce

ją równać: równego nic nie mają dzieje!”

Stałym i głównym przedmiotem takich przesadnych pochwał Trembeckiego był oczywi-

ście jego własny monarcha, ukochany Stanisław August, „król pragniony od cnego Platona”,

charakteryzowany przez poetę, jako Zmartwychwstały Tytus, Najlepszy Król, Czuły Rządca,

Pośrednik Europy oraz Przyjaciel Ludzkości, nie mówiąc już o różnorakich epitetach, jakimi

opatrywał jego imię przy każdej nadarzającej się okoliczności. Przedmiotem tego rodzaju

pochwał i komplementów stawali się, co wiecej, wszyscy krewni i powinowaci monarchy:

brat Kazimierz (również „Przyjaciel Ludzkości”), brat Michał („pełen cnoty, czci godzien”),

siostra Elżbieta („póki w niebach mieszkała, zwano ją Aretą”), bratanek Stanisław („co wasz

August ojczyźnie, nasz pan jest swym włościom”), bratanica Konstancja („wdzięki jeszcze

wiośniane, a rozsądek siwy”) i jej córka Anna („godna szczepu latorośl”) oraz wuj Michał

Czartoryski („w piersiach twoich mieszkała słuszność, przy niej blisko – stałość najulubień-

sze chciała mieć siedlisko”) i syn drugiego wuja, Adam Kazimierz Czartoryski („ojciec sierot,

brat szlachty, poufale żyje – z daremną usilnością wielkość duszy kryje”).

Wydawałoby się też, że przynajmniej w tym kręgu – kręgu rodziny królewskiej – imię

Stanisława Trembeckiego będzie zapamiętane i otoczone szacunkiem. W rzeczywistości było

całkowicie inaczej, a najlepszym tego dowodem stały się lekceważące słowa księcia Józefa

Poniatowskiego, do którego poeta zwrócił się po śmierci Stanisława Augusta, z prośbą o usto-

sunkowanie się do pewnej nie zrealizowanej przez zmarłego króla obietnicy, i który odpo-

wiedział mu wtedy, że tyle tylko wie o Trembeckim, iż ten „robił wiersze dla króla”.

Odpowiedź księcia „Pepi”, którego znajomość poezji Trembeckiego ograniczała się za-

pewne do jego wierszy priapicznych, była gorsząca, ale jej treść formalna jak najbardziej

zgodna z rzeczywistością.

Trembecki rzeczywiście „robił” wiersze dla króla, tylko że te właśnie „wiersze”, którymi

głównie zaskarbił sobie wdzięczność królewską, nie pokrywały się bynajmniej z jakimiś

przypadkowymi płodami jego poezji żartobliwej czy też gratulacyjnej, ale stanowiły mi-

strzowsko zrymowane utwory publicystyczne – memoriały, manifesty czy artykuły „wstępne”

– autoryzowane w pewien sposób przez samego monarchę i będące albo uporządkowanym i

wymownym rejestrem jego zasług, albo wykładem jego poglądów, albo wreszcie ważnym

komentarzem do jakichś znaczących wydarzeń politycznych.

Poeta był w tych wszystkich wierszach tubą samego Stanisława Augusta, który nie tylko

pełnił rolę ich pierwszego i najuważniejszego czytelnika, ale również zleceniodawcy autora,

dostarczającego mu niejednokrotnie – czasem w osobnych punktach – wiele konkretnych

informacji, pomysłów oraz wskazówek. O tym zaś, jak wysoko oceniał wykonaną następnie

„robotę” swego nadwornego poety, najlepiej bodaj zaświadczy ta okoliczność, że gdy w roku

1795 Mikołaj Wolski pisał z namowy króla, i w jakiś sposób pod jego „redakcją”, swoje

Uwagi nad książką pod tytułem „O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 Maja”, to w

tekst tych uwag dwukrotnie wpisano cytaty z wiersza Trembeckiego Do moich współziom-

ków, a trzy obszerne fragmenty jego wierszowanego, anonimowo zaś wydrukowanego Listu

do posłów powracających z Grodna (w. 19 – 104, 109 – 40 i 159 – 70) przedrukowano w

przypisach do Uwag jako najwymowniejszy i najbardziej plastyczny komentarz do opisywa-

nych wypadków. Komentarz, jak się wyrażono, pióra „bezimiennego poety”, którego „tajenie

się” zostało jednak zdradzone „pięknością” jego „wiersza”, czyli właściwym jedynie Trem-

beckiemu ładem i składem przytoczonych utworów poetyckich.

„Malowanie Urbina (tj. Rafaela – JWG) nie potrzebuje podpisu” – dopowiedział jeszcze

Mikołaj Wolski, to zdanie zaś jego, podobnie jak i cała jego rozprawa, miało oczywiście

aprobatę Stanisława Augusta.

Zatrzymajmy się na chwilę przy tej opinii, jest ona bowiem słuszna w obu swoich aspek-

tach. Publicystyczne machiny Trembeckiego, wymagające dzisiaj ogromnego komentarza

historycznego, są mianowicie świetnie wierszowane („piękność wiersza”) i odznaczają się

wyborną dykcją poetycką,podziwianą przez samego Mickiewicza:

Kto pragnie pospolite opatrzyć pożytki,

Nieprzyzwoite smutnym niech wytępi zbytki:

Gną się stoły pod srebrem, w galonach lokaje,

Tłoczą nam sok Bachusa Hotentotów kraje,

Lekkomyślności naszej Brabant siatki stawia,

Robaczkom wzięte łupy Francuz nam wyprawia,

A bracia, nie bronieni, w srogiej jęczą doli!

Wolność nasza na obcej gruntuje się woli.

Ojczyzna wyszczerbiona. O sławo! po tobie

W najgrubszej by nam chodzić przystało żałobie.

Trzeba również przyznać (uczyni to mianowicie każdy, kto lepiej poznał poezję Trembec-

kiego i uważniej się w niej rozczytał), że nawet mimo suchej często i bardzo konkretnej treści

owych machin, ściśle złączonej z traktowanym w nich przedmiotem i niełatwo dającej się

nagiąć do bardziej osobistych upodobań, zarówno w ich języku i stylu, jak i w nader orygi-

nalnym obrazowaniu stale pojawiają się takie osobliwe a indywidualne, cechy poetyckie, ja-

kie w tego rodzaju powiązaniu były charakterystyczne dla Trembeckiego właśnie.

I tylko dla Trembeckiego.

Oto zresztą niewielka próbka takiej politycznej machiny naszego pisarza (Do Najjaśniej-

szego Pana), złożona jedynie z ośmiu linijek, ale każdą swoją linijką głośno oświadczająca, że

została napisana – jakby się wyraził Adam Mickiewicz – „trembeckimi rymami”:

Cóż za nagłe zmieniają noc w południe łony?!

Chwieje murem huczącej muzyka Bellony.

Ach, spiży! – tyś nam powrót ojca ogłosiła,

Twoja nam melodyja dziś nad wszystkie miła.

Auguście! niech twe oko w czołach naszych czyta:

Oto niższa kolanem Warszawa cię wita.

Starcy i wiek wątpliwy, i młodzieży roje

Podwójne życie biorą przez ujrzenie twoje...

Otóż cały wystrój tego fragmentu (pomijam tu całkowicie jego wartość poetycką), a mia-

nowicie i jego słownictwo, i frazeologia, i metaforyka, i aliteracje, i tok peryfrastyczny – to

typowe cechy wierszy Trembeckiego, którego nazwisko można by tu podstawić nawet w ta-

kim przypadku, gdybyśmy nie wiedzieli skądinąd, że zacytowany tekst wyszedł spod jego

pióra.

Padło tu nazwisko Adama Mickiewicza, trzeba więc od razu dopowiedzieć, iż był to żarli-

wy wielbiciel i wytrawny komentator poezji Trembeckiego, którego uważał za jednego z

najwybitniejszych poetów polskich, hojnie a rozsądnie gospodarującego skarbami, jakie zna-

lazł w mowie ojczystej.

„Wskrzeszanie wyrazów niesłusznie zaniedbanych – pisał Mickiewicz o Trembeckim –

wcielanie cudzoziemskich z języka pobratymczego, nowych tworzenie, łamanie składni,

śmiałych wyrazów i zwrotów używanie, słowem: samowolna, ale szczęśliwa nad mową wła-

dza jemu samemu właściwą być się zdaje...”

„Objaśnianie i komentowanie wszystkich pism Trembeckiego – dorzucił następnie, sam

dając innym przykład swoimi cennymi objaśnieniami do Sofijówki – byłoby nader ważnym i

użytecznym, prowadząc ku temu, iżby smak Trembeckiego mógł się stawać coraz powszech-

niejszym”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: