Bachtin Michaił - Słowo w powieści.pdf - wena121

(1934-) 1935  Michaił BACHTIN: Słowo w powieści ,

w: Problemy literatury i estetyki ,

[b06440]

przekł. Wincenty Grajewski, Warszawa: Czytelnik 1982

[bez V. Dwie linie stylistyczne w powieści europejskiej ]

Ideą przewodnią tej pracy jest przezwyciężenie rozdarcia w bada-

niach nad słowem artystycznym, które przeciwstawiło abstrakcyjny

"formalizm” równie abstrakcyjnemu "ideologizmowi". Forma i treść

stanowią jedność w słowie pojętym jako zjawisko społeczne, spo-

łeczne we wszystkich sferach swego bytowania i wszystkich swoich

momentach – od obrazu akustycznego do najbardziej abstrakcyj-

nych warstw znaczeniowych.

Idea ta określiła nacisk, jaki kładziemy na "stylistykę gatunku". W

znacznej mierze właśnie oderwanie stylu i języka od gatunku

sprawiło, że badane są głównie indywidualne i prądowe odcienie

stylu, nie wspomina się natomiast o jego podstawowej społecznej

barwie. Dzieje słowa artystycznego, związane z losami gatunków,

pozostają ukryte, przesłonięte przez przypadki stylistycznych mo-

dyfikacji związanych z poszczególnymi artystami i z prądami lite-

rackimi. Dlatego teżstylistyce obce jest prawdziwie filozoficzne i

socjologiczne podejście do stojących przed nią zagadnień, gubi się

w stylistycznych drobiazgach; nie umie przeczuć pod indywidual-

nymi i prądowymi przemieszczeniami istnienia wielkich i bezimien-

nYc;h losów słowa artystycznego. Stylistyka jawi się najczęściej

jako stylistyka kameralnego mistrzostwa, obce jej jest społeczne

życie słowa poza pracownią artysty, [82/83] w przestrzeni placów,

ulic, miast i wsi, w grupach społecznych, pokoleniach, epokach.

1935  Michaił BACHTIN: Słowo w powieści s. 2 / 157

Stylistyka ma do czynienia nie z żywym słowem, lecz z jego prepa-

ratem histologicznym, z abstrakcyjnym słowem lingwistyki służą-

cym indywidualnemu mistrzostwu artysty. Jednak także indywidu-

alne i prądowe odcienie stylu, oderwane od głównych społecznych

dróg bytowania słowa, otrzymują ujęcie z konieczności banalne i

abstrakcyjne i nie mogą być zbadane w organicznym związku ze

znaczeniowymi warstwami utworu.

l. Współczesna stylistyka i powieść

Przed wiekiem XX brak było wyraźnego sformułowania problemów

stylistyki powieści, sformułowania, które opierałoby się na uznaniu

stylistycznej swoistości słowa powieściowego (słowa prozy arty-

stycznej).

Przez długi czas powieść stanowiła przedmiot wyłącznie abstrak-

cyjnych rozważań ideologicznych i publicystycznych ocen. Kon-

kretnych problemów stylistycznych nie dostrzegano w ogóle albo

traktowano je zdawkowo i niezbyt pryncypialnie: ujmowano arty-

styczne słowo prozy jak słowo poetyckie w wąskim sensie i bezkry-

tycznie stosowano doń kategorie tradycyjnej stylistyki (z jej kano-

nem – doktryną tropów); kiedy indziej ograniczano się do beztre-

ściowych oceniających określeń, takich jak "wyrazistość", "siła",

"jasność", nie wiążąc z tymi pojęciami żadnego bliżej określonego i

przemyślanego stylistycznego znaczenia.

U schyłku ubiegłego wieku jako przeciwwaga abstrakcyjnych roz-

ważań ideologicznych pojawia się coraz silniejsze zainteresowanie

konkretnymi problemami artystycznego mistrzostwa w prozie,

1935  Michaił BACHTIN: Słowo w powieści s. 3 / 157

technologicznymi problemami powieści i noweli. Jednakże w styli-

styce sytuacja nie uległa zmianie: [83/84] uwagę skupiają prawie

wyłącznie problemy kompozycji (w szerokim sensie). Nadal nie ma

zasadniczego i zarazem konkretnego (jedno jest niemożliwe bez

drugiego) sposobu ujęcia właściwości stylistycznego życia słowa w

powieści (jak również w noweli); nadal dominują przypadkowe

oceniające uwagi o języku w duchu tradycyjnej stylistyki, które zu-

pełnie rozmijają się z autentyczną istotą prozy artystycznej.

Nader powszechny i znamienny jest pogląd, że słowo powieściowe

stanowi pewne pozaartystyczne medium, nie związane z odrębnym

i oryginalnym ujęciem stylistycznym. Nie odnajdując w słowie po-

wieściowym oczekiwanego czysto poetyckiego (w wąskim sensie)

ukształtowania, odmawia mu się jakiejkolwiek istotności artystycz-

nej, ma ono, podobnie jak słowo w mowie życiowo-praktycznej czy

w wypowiedzi naukowej, stanowić wyłącznie neutralny środek ko-

munikowania. 1

1 Jeszcze w latach 20-ych W. M. Żyrmunski pisał: "Podczas gdy wiersz liryczny rze-

czywiście jest utworem sztUki słowa, który w doborze i łączeniu słów, zarówno od

strony znaczeniowej jak i dźwiękowej, całkowicie podporządkowuje się celowi este-

tycznemu, powieść Lwa Tołstoia, swobodna pod względem kompozycji słownej,

posługuje się słowem nie jako artystycznie znaczącym elementem oddziaływania,

lecz jako neutralnym środowiskiem lub systemem oznaczeń, które, podobnie jak w

mowie praktycznej, są podporządkowane funkcji komunikatywnej i wprowadzają

nas w oderwany od słów ruch elementów tematycznych. Takiego utworu literackie-

go nie można nazwać dziełem sztuki słowa, w każdym zaś razie nie w tym sensie, co

wiersz liryczny" (K woprosu o "formalnom metodie" w zbiorze artykułów Żyr-

munskiego Woprosy tieorii litieratury, Leningrad 1928, s. 173).

1935  Michaił BACHTIN: Słowo w powieści s. 4 / 157

Pogląd taki usuwa konieczność zajmowania się stylistycznymi ana-

lizami powieści, likwiduje sam problem stylistyki powieści, pozwa-

lając na ograniczenie się do analiz czysto tematycznych.

Tymczasem właśnie w latach dwudziestych sytuacja ulega zmianie:

słowo prozy powieściowej zdobywa dla siebie [84/85] miejsce w

stylistyce. Pojawiają się – po pierwsze – konkretne analizy styli-

styczne prozy powieściowej, po Wtóre zaś czynione są także za-

sadnicze próby uchwycenia i określenia stylistycznej oryginalności

prozy artystycznej jako czegoś różnego od poezji.

Jednakże owe konkretne analizy i próby określenia zasad ujawniły

z całą dobitnością, że wszystkie kategorie tradycyjnej stylistyki i

sama koncepcja poetyckiego, artystycznego słowa, na której są

one oparte, nie dają się stosować do słowa powieściowego. Słowo

powieściowe okazało się probierzem wartości myśli stylistycznej,

ujawniło ograniczoność tej myśli i jej nieadekwatność względem

wszystkich dziedzin artystycznego życia słowa.

Wszystkie próby konkretnych analiz stylistycznych prozy powie-

ściowej albo szły błędną drogą lingwistycznych opisów języka po-

wieściopisarza, albo ograniczały się do wyodrębnienia poszczegól-

nych stylistycznych elementów powieści, które dają się przypo-

rządkować (czasem tylko pozornie) tradycyjnym kategoriom styli-

styki. W obu wypadkach stylistyczna całość powieści i charakter

słowa powieściowego wymykały się badaczom.

Powieść jako całość jest zjawiskiem wielostylowym, wielojęzycz-

nym i wielogłosowym. Badacz napotyka w niej kilka różnorodnych

1935  Michaił BACHTIN: Słowo w powieści s. 5 / 157

jedności stylistycznych usytuowanych niekiedy na różnych języko-

wych płaszczyznach i podlegających różnym prawidłowościom sty-

listycznym.

Oto podstawowe typy jedności kompozycyjno-stylistycznych, na

które rozpada się całość powieściowa:

1) bezpośrednia literacko-artystyczna narracja autorska (z wszyst-

kimi jej wieloksztahnymi odmianami);

2) stylizacja rozmaitych form nieliterackiej narracji mówionej

( skaz );

3) stylizacja rozmaitych form paraliterackiej (pisanej) narracji

praktycznej (listy, dzienniki itp.); [85/86]

4) rozmaite formy literackiej, ale pozaartystycznej mowy autora

(rozważania moralne, filozoficzne czy naukowe, retoryczna dekla-

macja, opisy etnograficzne, protokolarne in formacje itp.);

5) zindywidualizowana stylistycznie mowa postaci.

Te różnorodne jedności stylistyczne łączą się w powieści w harmo-

nijny system artystyczny i podporządkowują się wyższej stylistycz-

nej jedności charakteryzującej całość, której nie sposób utożsamić

z którąkolwiek z jedności podporządkowanych.

Stylistyczna swoistość gatunku powieściowego polega właśnie na

połączeniu tych podporządkowanych, ale względnie samodzielnych

(niekiedy nawet różnojęzycznych) jedności w wyższą jedność cało-

ści: styl powieści tkwi w połączeniu stylów; język powieści to sys-

tem "języków". Każdy wyodrębniający się element języka powieści

Bachtin Michaił - Słowo w powieści.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: