Jurij M. Łotman

O znaczeniach we wtórnych systemach modelujących

·         celem zbadania dowolnego systemu językowego jest ustalenie jego treści

·         badanie kultury, sztuki, literatury (jako systemów znakowych) w oderwaniu od zagadnień treści traci sens

·         najbardziej skomplikowane zadanie – analiza treści systemów znakowych

·         podstawę strukturalnego rozumienia pojęcia istoty znaku i jego znaczenia stanowi pojęcie systemowości znaków

·         często spotykamy się z przypisywaniem znakowi charakteru nierozkładalnego

·         podkreśla się jedność sygnatu i sygnansu, ale jest to przejaw konieczności włączenia znaku w bardziej skomplikowany system

·         systemowość bywa często podkreślana podczas rozpatrywania tej strony znaku, która wiąże się z planem wyrażania

·         materialność znaku realizuje się gł. poprzez ukształtowanie określonego systemu relacyjnego

·         istnieje możliwość przekodowania jednego systemu wyrażania na inny

·         w planie wyrażania nie może istnieć pojedynczy, nierozkładalny, pozasystemowy znak

·         nie może stać się treścią języka fakt, którego nie można z czymś zestawić, który nie włącza się w żadną z klas

·         znaczenie powstaje, kiedy posiadamy co najmniej dwa różne ciągi-struktury, oraz istnieje możliwość przekodowania jednego z tych systemów na inny

- jeden to plan wyrażania

- drugi to plan treści

·         problem treści = problem przekodowania

·         wtórne systemy modelujące to takie struktury, u których podstaw leży język naturalny + struktura typu ideologicznego, etycznego etc.

Sposoby kształtowania się znaczeń

1.       znaczenie powstaje na skutek przekodowania wewnętrznego

·         znaczenie powstaje w wyniku zbliżenia dwóch struktur (jak a = b + c)

2. znaczenie powstaje na skutek przekodowania zewnętrznego

·         ten przykład prezentują języki naturalne

·         kształtowanie się stosunku między dwoma ciągami strukturalnymi różnego typu, a ich poszczególnymi elementami

·         elementy ekwiwalentne tworzą pary, łączone w znaki

·         im bardziej odległe są od siebie struktury, tym bogatszy w treść będzie sam akt przeniesienia z jednego systemu do drugiego

·         zbliżenie dwóch szeregów to parzyste przekodowanie zewnętrzne

3. znaczenie powstaje wskutek mnogościowego przekodowania zewnętrznego

·         we wtórnych systemach modelujących mamy do czynienia z mnogościowym przekodowywaniem zewnętrznym – zbliżenie wielu samodzielnych struktur → na znak składa się tu wiązka wzajemnie równorzędnych elementów różnych systemów

·         wewnętrzne relacje znaczenia wyraźnie ujawniają się w tych wtórnych układach semiotycznych, które pretendują do uniwersalności – do usystematyzowania całej danej człowiekowi rzeczywistości, np. romantyzm literacki

Þ     geniusz – treść będzie uchwytna po ustaleniu stosunku tego pojęcia do innych pojęć systemu – o pojęciu tym dostatecznie jasne wyobrażenie uzyskamy po zbadaniu jego stosunku do innych pojęć systemu i całego systemu w ogóle

Þ     z punktu widzenia romantyka nie ma potrzeby wychodzenia poza ramy systemu

·         w realistycznym systemie artystycznym pierwszoplanowe miejsce zajmuje pytanie  dotyczące stosunku znaczenia pojęcia w strukturze do znaczenia z zewnątrz systemu → środkiem jest przekodowywanie zewnętrzne – pokazanie możliwości przełączenia się z jednego systemu do drugiego

·         z mnogościowym przekodowywaniem zewnętrznym mamy do czynienia, kiedy autor nie zestawia dwóch stylów, lecz stara się wniknąć w istotę rzeczywistości (bo każdy z systemów kodowania jest ograniczony) → znaczenie powstaje wskutek zrównywania tego, co różne i wskutek ustalenia ekwiwalencji kilku bardzo podobnych systemów semantycznych pierwszego poziomu

·         wielokrotność przekodowywania pozwala na zbudowania wspólnego jądra semantycznego, które odbiera się jako znaczenie, wyjście poza ramy struktur znakowych w świat przedmiotu

·         mnogość przekodowywania zewnętrznego może przybierać różny sens w różnych strukturach

v      budowanie rzeczywistości z szeregu systemów subiektywnych i obiektywnego (Bohater naszych czasów)

v      wielokrotne przekodowywania potwierdzają brak obiektywnej rzeczywistości (komedie Tiecka, dramaty Pirandella) → rzeczywistość to tylko znak, którego treść stanowi nieograniczona ilość interpretacji

·         różne systemy kształtowania się znaczeń w realnych wtórnych systemach modelujących teoretycznie często współistnieją

·         zewnątrzsystemowe znaczenia, których obecność jest nieukierunkowana, nie są w danym wypadku istotne, lecz mogą stać się powodem nieporozumień

·         to wszystko jest ważne dla badań nad charakterem treści wtórnych systemów modelujących np. poezja Lermontowa

Þ     liryka Lermontowa wykazuje w pełni konsekwentną strukturę monistylistyczną

Þ     świat autorskiego „ja” to świat jedyny

Þ     z punktu widzenia romantyka wyklucza się możliwość ekwiwalencji jego świata poetyckiego z rzeczywistością lub światem postrzeganym przez innego, przeciętnego człowieka

Þ     system romantyczny jako całość z zasady nie podlega żadnemu przekodowywaniu – jako całość jest on jedyny, sam w sobie stanowi uniwersum danego poety – nie posiada znaczenia (wyrażania w innym systemie)

Þ     znaczenia mogą powstawać dzięki wewnętrznej korelacji elementów systemów

Þ     znaczenie elementów wynika z ich relacji

Þ     Lermontow uważa za możliwe spojrzenie na to samo zjawisko z dwóch różnych punktów widzenia – dwukierunkowy związek ciągów strukturalnych

Þ     warstwa stylu „romantycznego” to nie tylko przedmiot degradacji lub parodiowania

Þ     znaczenie czyste powstaje w wyniku wzajemnej relacji dwóch warstw stylistycznych

·         pogląd, że rzeczywistość jest tym, co dostępne zwykłemu, pospolitemu spojrzeniu, przekształca się w inny: rzeczywistość to wzajemne przecięcie się różnych punktów widzenia, pozwalające na przekroczenie ograniczoności każdego z nich

·         struktura, której znaczenie kształtuje się w wyniku wzajemnego przekodowywania wielu systemów-ciągów, pozwala na przekraczanie w ogóle ram każdej konkretnej systemowości

·         przekodowywanie wiąże się nieodłącznie z zagadnieniem ekwiwalencji

·         ekwiwalencja na różnych poziomach stanowi jedną z podstawowych organizujących zasad poezji i struktury artystycznej w ogóle

·         pojęcie ekwiwalencji we wtórnych systemach modelujących typu artystycznego ma inny charakter niż w strukturach typu prymarnego (lingwistycznego) – tu za ekwiwalentne uważane są elementy jednoznaczne w odniesieniu do wspólnego denotatu, do systemu semantycznego w całości oraz do dowolnego jego elementu, a które zachowują się jednakowo w jednakowym otoczeniu i w konsekwencji podlegają wzajemnej wymianie

·         jeść – żreć / leżeć – gnić:

Þ     użyte na poziomie powiadomienia pierwsze słowa, obojętne wobec zabarwienia stylistycznego są ekwiwalentne

Þ     drugie słowa, które mówią o zachowaniu się przedmiotu dla powiadomienia nie są ekwiwalentne

·         ekwiwalencja elementów semantycznych struktury artystycznej nie zakłada ani jednakowego stosunku do denotatu, ani tożsamości stosunku do pozostałych elementów semantycznych systemu , ani jednakowego stosunku
do wspólnego otoczenia

·         struktura artystyczna kontynuuje stan ekwiwalencji między różnymi elementami – odbiorca myśli, że istnieje jakiś inny system semantyczny → w ten sposób wytwarza się szczególna struktura semantyczna danego tekstu

·         ekwiwalencja elementów nieekwiwalentnych sugeruje, że znaki te, posiadające na poziomie języka różne denotaty, na poziomie systemu wtórnego posiadają wspólny denotat np. ser i tarcza → księżyc

·         świat denotatów systemu wtórnego nie jest tożsamy ze światem denotatów systemu prymarnego

·         wtórny system modelujący o charakterze artystycznym konstruuje własny system denotatów, który stanowi model świata denotatów w znaczeniu ogólnojęzykowym

·         przy klasyfikacji różnych typów znaczeń należy rozróżniać dwa wypadki ekwiwalencji szeregów-ciągów w obrębie systemów znakowych

1)      przekodowywanie w zakresie semantyki

2)      przekodowywanie w zakresie pragmatyki – kiedy realizuje się możliwość stylistycznie odmiennego opowiadania o tym samym przedmiocie (nie zmienia się model przedmiotu, ale stosunek do niego)

·         podział przekodowywania w tekście artystycznym na semantyczne i pragmatyczne najczęściej możliwy jest
w kategoriach abstrakcji badawczych, w rzeczywistości mamy splot obu systemów

·         klasyfikacja znaczeń wtórnych systemów modelujących typu artystycznego wg sposobu konstytuowania
się ekwiwalencji między elementami znaczeniowymi jest pożyteczna podczas budowania strukturalnej teorii tropów

·         rozgraniczenie przekodowywania na dwa typy (semantyczny i pragmatyczny) jest pożyteczne podczas ujmowania zagadnień stylistyki w świetle idei semiotycznych

2