Burzyńska, Markowski – Wprowadzenie
pojęcie teorii jest w badaniach lit. bardzo wieloznaczne, nie są też dokładnie określone jej powinności.
Wielość teorii – nie można współcześnie mówić o jednej teorii literatury
teoria według strukturalistów- spójny, całościowy, uniwersalny system twierdzeń ogólnych; wszystko co dotyczy literatury musi tu się znaleźć i mieć racjonalne uzasadnienie.
Jednocześnie panowała opinia, ze teoria jest wymierzona przeciwko literaturze, bo próbuje ją ująć w sztywne ramy; ogranicza swobodę interpretacji o odbiera przyjemność lektury.
Jean Francois Lyotard – teoria jest dziełem „konceptualnych szaleńców”, którzy nie rozumieją, ze teoria i literatura to odmienne gry językowe, których nie da się pogodzić.
Takie odmienne opinie były powszechne przez cały XX wiek.
Przeciwnicy teorii – tworzy ona kolejny język (dyskurs), za pomocą którego opisuje się inne języki. To „słowa o słowach”.
Piętrowe nawarstwianie języków oddala od tego, co najważniejsze w samej literaturze.
Wiek XX- bardzo duża różnorodność nurtów i szkół teoretycznych. Na początku (po przełomie antypozytywistycznym)
- potrzeba określenia podstaw teoretycznych i wyznaczenia kształtu dyscyplinie badań literatury.
-
W strukturalizmie – stworzenie nauki o literaturze na wzór nauki o języku
w poststrukturalizmie- potrzeba gruntownej rewizji sposobów myślenia o lit.
w latach 80 – mowa o kryzysie teorii, trzeba było pomyśleć w jakim kształcie uprawiać ją nadal.
Z greckiego Theoria- oglądanie, badanie; już w starożytności oddzielono teorię od praktyki; w przypadku teorii chodziło o ogląd myślowy
na gruncie literatury- teoria to rodzaj wiedzy, która próbuje wytłumaczyć czym jest literatura i wszystkie rodzaje działań w tym związanych „wiedza tłumacząca”.
Teoria i inne dyscypliny
TEORIA I POETYKA
teoria literatury rozwinęła się w połowie XIXw. A ukonstytuowała w Xxw. - po przełomie antypozytywistycznym.
Od starożytności, wiedzę teoretyczna o literaturze obejmowała poetyka, przede wszystkim normatywna- narzucała reguły tworzenia.
Od XIX wieku poetyka opisowa- opisująca istniejące już dzieła
Koniec XIX wieku- poetyka historyczna- badanie przemian form literackich.
Poetyka pełniła raczej funkcje praktyczną- dostarczała warsztatu.
XIX wiek- głównie Francja- komparatystyka- badanie podobieństw i różnic literatur narodowych, określanie wpływów i zależności kultur.
- pisma filozoficzne
od połowy XVIII wieku- teorie estetyczne „Aesthetica” Aleksander Gottlieb Baumgarten; estetyka- dyscyplina abstrakcyjna, filozoficzna; poetyka- dyscyplina bardziej konkretna.
Poetyka- praktyczna; teoria- pojęciowa
TEORIA I NAUKA O LITERATURZE
teoria na gruncie naukowym już nie tylko tłumaczy („ wiedza tłumacząca”) ale też zaprowadza określony porządek.
„Teoretyczne” = ścisłe, uniwersalne, logiczne, systemowe, obiektywne, racjonale, spójne.
Teoria może być traktowana swobodniej lub bardziej restrykcyjnie w zależności czy dana dziedzina chce być po prostu rodzajem wiedzy czy dyscypliną naukową.
Ten drugi typ w XX wieku na gruncie strukturalizmu- zadanie teorii- stworzenie mocnych fundamentów dla nauki o literaturze.
- wiedza o jednostkowych zjawiskach to dla tej teorii jedynie punkt wyjścia, celem jest dotarcie do typowych, powtarzalnych cech tych zjawisk; ważne są układy modelowe, a nie indywidualne przejawy.
Wywołało to fale dyskusji na temat sensu tworzenia takiej teorii literatury; czy nie jest to teoria dla samej teorii?
TEORIA A LITERATURA\
odczuwano konflikt między teorią a literaturą- język naukowy nie pasował to artystycznego języka lit. sztuczne modele nie pasują do zróżnicowania literatury np. niemiecki filozof Nikolai Hartman- zapomniano o tym, że teoria= wnikliwe oglądanie.
Podobnie twierdzi Leo Bersani- strukturaliści chcą posiąść totalną kontrolę.
Konflikt między nauką a literaturą zaostrzył się pod koniec lat 60- spór między ortodoksyjnymi strukturalistami francuskimi i poststrukturalistów.
Roland Barthes „ Od nauki do literatury”- poststruturaliści krytykowali teorię.
TEORIA I INTERPRETACJA
Od starożytności spór co jest ważniejsze- teoria czy praktyka.
Arystoteles- pierwszeństwo teorii nad praktyką; działanie zawsze zawiera w sobie jakiś myślowy projekt.
- ten problem znów aktualny pod koniec XX wieku; relacja teoretycznych modeli i praktyk interpretacji; czy wolno interpretować swobodnie czy trzeba się ograniczać regułami ( jeśli już to jakie to powinny być reguły); ważne stało się określenie kompetencji- roli czytelnika.
XX wiek- spory o granice interpretacji.
- francuski filozof hermenetua Paul Ricoeur vs. „mistrzowie podejrzeń”( Nietshe, Marks, Ferud)
- Derrida vs. Hans Georg Gadamer ( spór dekonstrukcjonistów ze zwolennikami heremeutyki tradycyjnej)
konflikty nie zostały rozstrzygnięte.
Amerykańska dyskusja „ przeciw teorii”
Cambridge 1990- wykłady Tennerowskie- uporządkowanie konkurujących ze sobą stylów czytania.
XX wiek- dwie postawy :
interpretacyjno- hermeneutyczna i analityczno- naukowa
pierwsza to pogłębienie rozumienia literatury, tworzenie rozmaitych języków interpretacji, otwieranie literatury na nowe konteksty.
Nurt interpretacyjno- hermeneutyczny- formalizm rosyjski, poetyki strukturalne, genertywne (narratologia), poetyki odbioru, semiologia strukturalna.
Nurt analityczno- naukowy- fenomenologia, psychoanaliza, dekonstrukcja, krytyka femnistyczna, genderowa i queerowa, postkolonialna.
XX wiek= wiek teorii
PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY- zwrot w stronę języka dzieła literackiego, przyniósł naukowa autonomię teorii literatury.
PRZEŁOM POSTSTRUKTORALISTYCZNY- podważenie tej naukowej autonomii, zwrot pragmatyczny, kulturowy.
PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY
na gruncie pozytywistycznym pytania epistemologiczne i metodologiczne.
Nie zadawano wprost pytania CZYM JEST LITERATURA? Uznano, że to taki sam przedmiot badań jak wszystko co nas otacza. Metody badań zaczerpnięte z nauk przyrodniczych.
GENETYZM- skąd się wzięła literatura, a nie czym jest; odwołania historyczne, socjologiczne, przyrodnicze, psychologiczne.
Pytania o istotę literatury na przełomie XIX i XX wieku (przełom antypozytywistyczny)
usamodzielnienie nauk humanistycznych
oddzielenie ich od przyrodniczych
odrębna metodologia
podział na nauki przyrodnicze i charakterze nomotetycznym i humanistyczne o charakterze idiograficznym. Pojawiła się konieczność zdefiniowania specyfiki literatury jako przedmiotu literaturoznawstwa; pojawiły się więc pytania ontologiczne (formalizm rosyjski, praska szkoła strukturalna, fenomenologia).
Początek XX wieku- wpływ językoznawstwa ogólnego de Saussera- zwrot lingwistyczny-chęć stworzenia ścisłej nauki o literaturze, skonstruowanie uniwersalnej gramatyki literatury.
Autonomia ( niezależność od wpływów ideologicznych)
obiektywność ( niezależność od podmiotu, kontekstu)
uniwersalność, ponadhistoryczność
całościowość
neutralność językowa
powrót do nomotetyzmu- ustanawiana praw
TAKĄ TEORIĘ NAZYWA SIĘ TEORIĄ NOWOCZESNĄ
PRZEŁOM POSTSTRUKTURALISTYCZNY
Robert Young- lata 60, 70 „koniec teorii”- kryzys, zmierzch
zakwestionowanie mocnej nauki w humanistyce.
3 fundamentalne pytania poststrukturalistów:
jakie są możliwości i ograniczenia poznawcze teorii, czy tezy teoretyczne obowiązują zawsze i wsz.
Jakim językiem pisać teorię?
Jak wygląda relacja między teorią a interpretacją, czy teoria pomaga czy ogranicza interpret.?
TAKĄ TEORIĘ NAZYWAMY TEORIĄ PONOWOCZESNĄ.
TEORIA KULTUROWA
zwrot kulturowy
zwrot pragmatystyczny (Richard Rorty, Stanley Fish) pytania o istotę lit. zastąpiono pytaniami o sposoby jej działania.
Zwrot narratywistyczny- zmiana w dyskursie teoretycznym, świadome zacieranie granic między tym co teoretyczne, a literackie; teoria jako literatura.
Zwrot etyczno- polityczny- uzależnienie każdego aktu tworzenia i czytania od kontekstu, w którym się dokonuje.
TAKĄ TEORIĘ NAZYWAMY TEORIĄ KULTUROWĄ
na pierwszym planie- nie teoretyzowanie, ale praktyki interpretacji uruchamiające konteksty kulturowe, interpretacja najważniejsza!
W STRONĘ INTERPRETACJI
XX wiek opanowany był przez strukturalizm o paradygmacie naukowym i dekonstrukcjonizm o paradygmacie interpretacyjnym.
Czym właściwie jest interpretacja?
Spór Umberto Eco, J. Culler, Richard Rorty.
ECO
stanowisko konserwatywne, ograniczanie swobód interpretacji, wprowadzenie jasnych kryteriów poprawności interpretacji:
3 źródła znaczenia literatury
intentio auctoris
intentio lectoris
intentio operis ( dzieła)
te 3 źródła jednakowo ważne i uzupełniające się. Dopiero to daje w pełni poprawną interpretację.
Kategoria „czytelnika modelowego”- idealny odpowiednik autora rozumianego jako „strategia tekstowa”.
Falsyfikalność interpretacji- nie można na pewno uznać, że interpretacja jest poprawna, ale można na pewno uznać, że jest nie poprawna.
RICHARD RORTY
neopragmatysta- kwestionował rygory Eco, tekstu należy po prostu używać do własnych, dowolnych celów, „radosny anarchizm”:P
przeciwko teorii interpretacji, ważne jest odwołanie do sfery emocjonalnej interpretatora.
J.CULLER
stanowisko kompromisowe- obrona nadinterpretacji, za Waynem Boothem- rozumienie, stawianie pytań i znajdywanie odpowiedzi w samym tekście; nadrozumienie- stawianie pytań, których nie stawia sam tekst.
Culler opowiadał się za nadinterpretacją. Ważne jest nie to, co tekst mówi, ale to, co głęboko ukrywa. Pochwalał nadmiar zdziwienia tekstem.
Nacisk na interpretacje= odwrót od esencjalizmu- pierwsza połowa XX wieku zdominowana była przez tę tematykę- pytanie CZYM JEST LITERATURA?
Po przełomie poststrukturalistycznym- pytania esencjalne osłabły. Potem zwrot w stronę interpretacji, odwrót od nauki. Obecnie nie sposób stworzyć jednej wielkiej teorii, która obejmowałaby wszystko. Trzeba zaakceptować wielość, powstają teorie „lokalne”.
Współcześnie definicja teorii literatury= szerokie, interdyscyplinarne, zmienne historycznie uniwersum wiedzy użytecznej w procesie czytania.
Teoria= poetyka kultury.
2 | Strona
Zulka20