renesans.doc

1.     Średniowieczne korzenie renesansu.

Boska komedia Dantego jest traktowana jako pomost między średniowieczem, a renesansem – zawiera bowiem cechy oby tych epok. Tematem głównym działa jest wędrówka autora po zaświatach – piekle, czyśćcu i raju. Panuje tu magia liczb: trzy części, dziewięć kręgów piekielnych, dziewięć części czyśćca i dziewięć części nieba; dziewięć chórów anielskich. W każdej pieśni są trzydzieści trzy pieśni – Bóg jest jednością w trzech osobach – stad znaczenie trójki. To zamiłowanie do liczb, symboli, alegoryczna wymowa, teocentryczna budowa wszechświata (Bóg na szczycie jako najwyższa wartość) – są charakterystyczne dla epoki średniowiecza. Ale dzieło napisane zostało po włosku, w języku narodowym pisarza; Dante jest aktywnym bohaterem, przedstawia swoje subiektywne odczucia, świat, który konstruuje posiada harmonijną budowę – jak wymagał tego od działa renesans.

-          obecność łaciny w twórczości (literatura łacińska i dwujęzyczna).

-          sonet, rozpropagowany przez Petrarkę, ma swój rodowód w kulturze średniowiecznej.

-          pisarze renesansowi kontynuują model literatury parenetycznej (ideały dworzanina, ziemianina).

-          W poezji Jana Kochanowskiego, obok wizji człowieka potężnego, pojawia się też krucha istota, kukiełka w rękach Boga; Bóg znajduje się w centrum uwagi wielu dzieł jak i wiara i religijność Psalmy.

#R02

2.     Wyjaśnij pojęcia: humanizm, reformacja, odrodzenie.

Renesans – to francuska nazwa epoki, która następuje po średniowieczu; renesans to polskie odrodzenie. Renesans narodził się we Włoszech w XIV wieku. Nazwę tę nadał epoce późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz – Giorgio Vasari. Nazwy – odrodzenie lud renesans – oficjalnie zaczęto używać w XIX wieku. charakter renesansu najlepiej określają dwa zjawiska: humanizm i reformacja. Renesans miał wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecznym. Myśliciele renesansowi niezbyt cenili dokonania średniowiecznych przodków. Sami szukali źródeł swojej filozofii w antyku.

              Humanizm – (humanus – ludzki). Jeden z głównych prądów myślowych epoki, który w centrum zainteresowania stawia człowieka, jego wartości, jego doskonalenie. Człowiek staje się przedmiotem nauki, dociekań filozoficznych i etycznych. Szczególnego znaczenia w XVI wieku nabrało dla twórców kultury hasło Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku; zmierzało do poznania wielu dziedzin ludzkiej aktywności: sztuki, literatury, filozofii, etyki, polityki. Humanizm nawiązywał do antycznych haseł filozofii człowieka, zwłaszcza epikureizmu i stoicyzmu. Głosił antropocentryzm (przeciwstawienie średniowiecznemu teocentryzmowi) – „człowiek w centrum zainteresowania”.  To właśnie człowiek staje się ośrodkiem zainteresowania: jego rozwój, uczucia, zdolności.

              Najwcześniej pojawiło się hasło – „humanitas” w znaczeniu greckiego „paideia”, czyli wykształcenie i ćwiczenie w sztukach pięknych. Używał go w tym znaczeniu Leonardo Bruni, nauczyciel domowy Medyceuszy , autor biografii Dantego i Petrarki. W tym znaczeniu „humanitas” była określeniem ludzkiej sprawności i zdolności twórczej. Petrarka sądził, że do poznania natury ludzkiej można dojść przez zrozumienie wewnętrznych przeżyć.

              Język i literatura są przejawem jedności umysłów ludzkich, pomostem, który łączy przeszłość ze współczesnością i który wyraża wspólnotę wszystkich ludzi wykształconych. Humanizm był elitarny i egalitarny zarazem. Elitarny, bo tworzył wysokie normy wytworności językowej i erudycji, którym niełatwo było sprostać. Egalitarny, bo oceniał ludzi nie wedle stanu i urodzenia, lecz wedle wiedzy i wykształcenia jako zasługi osobistej.

              Reformacja – to wielki ruch religijny, który opanował w XVI wieku całą Europę. Z krytyki papiestwa i Kościoła zrodziły się nowe odłamy: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, arianizm. Marcin Luter w słynnych 95 Tezach o odpustach skrytykował kościelne praktyki, postulował tłumaczenie Biblii na języki narodowe. w swoich wystąpieniach Luter rozwijał własną doktrynę teologiczno – moralną. Głosił zasadę fiducji (wiara jako akt ufności w zbawienie ze względu na ofiarę Chrystusa, a nie ze względu na dobre uczynki). Twierdził, że wszystkie prawdy można znaleźć wprost w Biblii, występował przeciwko celibatowi księży, przeciwko zakonom, kultowi świętych, otaczania czcią relikwii i obrazów. Spalił publicznie bullę papieską, grożącą mu klątwą (1520 rok). Doprowadził do powstania nowych wyznań, tzw. protestanckich.

Jan Hus – kaznodzieja, profesor uniwersytetu w Pradze, reformator kościoła. Przetłumaczył Pismo Święte na język czeski. Wystąpił z postulatami reform kościoła. Został potępiony przez sobór w Konstancji i spalony na stosie.

Jan Kalwin – teolog francuski, głosił najbardziej radykalne przekonania. Działał głównie w Genewie. Stworzył tam wzór gminy reformacyjnej rządzącej się bardzo surowymi prawami opartymi na ascetycznych zasadach moralnych.

W roku 1534 powstał kościół państwowy, którego głową został król Henryk VIII – od tej pory w Anglii obowiązuje anglikanizm.

Reformacja rozbiła jedność wyznaniową w Europie. Państwa skandynawskie przyjęły luteranizm. W Niderlandach rozszerzył się kalwinizm, który wspomagał ideowo walkę narodowowyzwoleńczą przeciw panowaniu w tym kraju katolickiej Hiszpanii. W Czechach, gdzie szczególnie żywe były tradycje husytyzmu jako ruchu religijnego a zarazem narodowego, w drugiej połowie XV wieku powstała Jednota Bracka (bracia czescy), której poglądy społeczne miały charakter antyfeudalny (zakaz posiadania dóbr, piastowania urzędów, uczestniczenia w wojnach). Bracia czescy zamieszkujący dobra królewskie zostali edyktem Ferdynanda I wygnani z kraju. wielu z nich osiesliło się w Polsce. Spowodowało walki religijne, między innymi w Niemczech i Francji. Wojny religijne trwały od roku 1524. W roku 1555 w Augsburgu, stwierdzono: „czyja władza, taka religia”.

Kościół katolicki zagrożony przez reformację, na soborze trydenckim (1545 – 1563) opracował program reform wewnętrznych. Rozpoczęła się zatem kontrreformacja, której przewodził zakon jezuitów, powstały w 1543 roku.

W Polsce przebieg reformacji wyraził się głównie w sferze polityki wewnętrznej (spór wokół egzekucji dóbr królewskich i koronnych) oraz burzliwych dyskusji światopoglądowych. Polska szlachta chętnie przyjmowała hasła reformatorskie. Działalność prowadzili Bracia Polscy (arianie). Głosili oni tolerancję religijną, zakładali własne szkoły (Akademia w Rakowie) i drukarnie. Występowali oni przeciwko wojnom zaborczym, proponowali przekazanie ziemi chłopom.

#R03

3.     Dramat antyczny – dramat Szekspira, próba porównania.

#R04

4.     Poeci polsko-łacińscy.

Pierwszymi poetami polsko – łacińskimi byli:

a)      Paweł z Krosna – (1470 – 1517). Pochodził z niemieckiego mieszczaństwa osiadłego w Krośnie. Przez pewien czas objaśniał Wergilego i Owidiusza w Krakowie, ale czuł się bardziej związany z Węgrami i swoimi protektorami węgierskimi, u których pobierał kiedyś nauki. Poprawna, choć mało wynalazcza klasyczna wersyfikacja i topika jego wierszy służyła tematyce okolicznościowej i religijnej. Tematyka chrześcijańska, ujęta w wersyfikację i schematy stylistyczne zalecone do naśladowania przez poetyki humanistyczne, to znamienna i godna uwagi próba włączenia średniowieczno – chrześcijańskiej tradycji w obieg kultury humanistycznej. Właśnie dowodem żywotności młodej humanistycznej poezji było to, że ni usiłowała kopiować i powielać antyku, lecz zrekonstruowany system poezji klasycznej traktowała niejako instrumentalnie. Międzynarodowy instrument, jakim była łacina humanistyczna, służył do przekazania i utrwalenia wiadomości o zdarzeniach, obyczajach, o historii Polski.

b)     Jan z Wiślicy – (1485 – 1520). Uczeń Pawła z Krosna, nie osiągnął formalnej sprawności mistrza, ale był bardziej oryginalny w doborze tematów. Setną rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem uczcił obszernym poematem Bellum Prutenym (Wojna pruska). Zamierzenia autora miały charakter dydaktyczny, wychowawczy – Janowi chodziło o to, żeby młodym czytelnikom przypomnieć zwycięstwo przodków.

c)      Mikołaj Hussowski – (1475 – 1533). Dworzanin biskupa Erazma Ciołka, z którym przebywał pewien czas w Rzymie. Tam powstał pomysł głównego utworu Hussowskiego – Pieśni o żubrze, którą zadedykował królowej Bonie i wydał w 1523 roku. Cenił on posłannictwo poety, rozumiał rolę poezji w kulturze narodu i dlatego w liście do królowej Bony sugerował, aby król objął opieką poetów. Kolejny utwór Hussowski poświęcił zwycięstwu nad Turkami pod Tremblową w 1524 roku. Poeta pisał swój utwór na gorąco, pod bezpośrednim wrażeniem odniesionego zwycięstwa, nie posługiwał się więc mitologią, nie cytował autorów antycznych, natomiast nie szczędził słów dla przedstawienia okrucieństwa wojny i niedoli ludzi, którzy doświadczają na sobie jej skutków.

d)     Andrzej Krzycki – (1482 – 1537). Był przede wszystkim politykiem, dyplomatą, uczestnikiem dworskich imprez. Ukończył wydział prawa na Uniwersytecie w Bolonii. W Polsce piastował stanowiska sekretarza biskupa Jana Lubrańskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa. Pisał paszkwile i panegiryki, wiersze miłosne, utwory o tematyce religijnej i politycznej. W Skardze Religii i Rzeczypospolitej potępia obywateli, którzy lekceważą swoje obowiązki, nie szanują praw, nie dbają o obronę granic, troszczą się tylko o własne korzyści.

e)      Jan Dantyszek – (1485 – 1548). Po studiach w Krakowie wstąpił na służbę królewską i wiele lat spędził na obcych dworach zyskując opinię zdolnego dyplomaty. Podróże zagraniczne pozwoliły mu na zapoznanie się z ówczesną literaturą i sztuką europejską. Po powrocie do kraju mianowany został biskupem chełmińskim, a potem warmińskim, wtedy także rozpoczął działalność literacką. Pisał krótkie epigramaty, wiersze zawierające wskazówki moralne dla czytelników, utwory polityczne – po klęsce pod Mohaczem, w 1526 roku, nawoływał do krucjaty antytureckiej.

f)       Klemens Janicki – (1516 – 1543). Był najwybitniejszym spośród poetów polsko – łacińskich, za względu na wysoki poziom artystyczny utworów, a także różnorodność tematyki i liryzm. Syn chłopa, otrzymał staranne wykształcenie w Kolegium Lubrańskiego w Poznaniu, gdzie na jego talent zwrócił uwagę Andrzej Krzycki. Dzięki jego protekcji, Janicki dostał się na dwór wojewody krakowskiego Piotra Kmity, który sfinansował studia poety w Padwie. Janicki pisał elegie, epigramaty i tak zwane trista – smutki, wydane w 1542 roku. Pisał także utwory polityczne – odezwy Do polskich magnatów, Skargę Rzeczypospolitej – mówił w nich o egoizmie magnatów dbających o własne, rodowe interesy, o szlachcie zaniedbującej swe obywatelskie obowiązki.

Z całego dorobku Janickiego największą popularność zyskał utwór O sobie samym do potomności. Poeta opisuje swoje życie, od urodzenia w chłopskiej chacie, poprzez studia, po pobyt w Polsce. Wprowadzając siebie i swoje przeżycia jako temat utworów, Janicki dokonał przełomu. Od tej pory realia własnej biografii są równie częstym tematem utworów, jak czyny rycerzy, problematyka społeczno – polityczna, religijna, historyczna, obyczajowa czy miłosna.

#R05

5.     Omów znaczenie Odprawy posłów greckich dla literatury polskiej.

Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego  - to pierwszy nasz dramat nowożytny. Opowiada o tym co działo się w Troi, gdy pokrzywdzony król Menelaos wysłał posłów greckich do Priama i Parysa. Oczekiwał, że Parys odda mu porwaną żonę Helenę. Niestety stało się inaczej. Jak mówi tytuł, posłowie zostaną odprawieni, co doprowadzi do wojny.

Historia ma dwie warstwy znaczeniowe:

-          uniwersalną – bezpośrednio prezentowaną. Jest to prezentacja postaw i dyskusja etyczna dotycząca wszystkich epok i ludzi. Postawy bohaterów:

a)      Iketaon – sprzedajny i skorumpowany polityk, demagog

b)     Antenor – prawy obywatel, prawdziwy patriota, stawia dobro ojczyzny ponad dobro jednostki

c)      Priam – powolny i słaby władca

d)     Aleksander – egoistyczny królewicz

Zdrada, miłość, wojna, wierność ideałom, wybór między racją kraju a pragnieniami osobistymi – to tematy ponadczasowe.

-          patriotyczną – (ukrytą) dotyczącą Rzeczpospolitej.

Przesłanie ukryte polega na tym, że powyższe problemy są nałożone na sytuację Polski. Pozornie dotyczą historii Troi – a naprawdę Kochanowski aluzjami i metodami kompozycyjnymi przenosi je na nasz grunt, Rzeczypospolitej XVI wieku. przestrzega władców i posłów, neguje prywatę, kreuje wzór godny naśladowania – czyli Antenora. Trojański system władzy (rządy króla i sejmu przypominają ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów), przekupstwa Parysa, krytyka Menelausa, skierowana do młodzieży trojańskiej („wrzód szkodliwy w rzeczypospolitej młódź wszeteczna”), połączenie religijności antycznej i chrześcijańskiej. Kostiumy, jakich używali aktorzy podczas premiery Odprawy... , czyniły z tragedii utwór niemal współczesny (polityczny, obywatelski)...