Nowe bóstwa Sokratesa.pdf

Teologia Polityczna 2/2004–2005

Temat numeru: Misja bo˝a i ludzki porzàdek

Micha ¸ Bardel

Nowe bóstwa Sokratesa

„O to zaskar˝y¸ pod przysi´gà Meletos, syn

Meletosa z Pittos, Sokratesa, syna Sofroniska

z Alopeków: Zbrodni´ pope¸nia Sokrates, bo-

gów, których paƒstwo uznaje, nie uznajàc, inne

zaÊ nowe duchy wprowadzajàc; zbrodni´ te˝ po-

pe¸nia, psujàc m¸odzie˝. Kara Êmierci” 1 . Dwa

zarzuty, trzech oskar˝ycieli, pi´ciuset heliastów

i kilkunastu najwierniejszych uczniów Sokra-

tesa, wÊród nich Platon – najzdolniejszy z tego

grona, którzy na ów g¸oÊny proces wytoczony

ich nauczycielowi przyszli raczej pogodnie

usposobieni: nieraz ju˝ Sokrates odpiera¸ po-

dobne zarzuty, czegó˝ wi´c mogli si´ spodzie-

waç, jeÊli nie przeprowadzonej w pi´knym

stylu refutacji? Co czuli, gdy w miar´ kolej-

nych mów Sokratesa stawa¸o si´ coraz bardziej

oczywiste, ˝e ich mistrz nie zamierza obaliç

oskar˝eƒ, ˝e nie wzniesie si´ ponad poziom

dyskursu swoich adwersarzy, ale w ich j´zyku,

za pomocà figur dostosowanych do ich w¸asnej

narracji, a wi´c w iÊcie sofistyczny sposób,

oÊmieszy ich nieprzygotowanie, brak precyzji

w formu¸owaniu zarzutów, hipokryzj´ i mia¸-

koÊç intelektualnà.

Pewnie jeszcze b¸àka¸y si´ na ich twarzach

uÊmiechy, gdy Meletos pod gradem Sokrate-

sowych pytaƒ nieudolnie stara¸ si´ dowieÊç,

˝e jednak zale˝y mu na wychowaniu m¸odzie˝y,

kiedy – by zaskarbiç sobie przychylnoÊç s´dziów

– przeciwstawia¸ ich Sokratesowi jako wielkich

wychowawców m¸odych Ateƒczyków, i kiedy

wreszcie ca¸kiem wyprowadzony w pole,

miast trzymaç si´ pierwotnej linii oskar˝enia,

zarzuci¸ Sokratesowi ca¸kowità niewiar´ w bo-

gów i nijak nie móg¸ si´ z w¸asnej pomy¸ki wy-

wik¸aç. Ale musia¸ ich te˝ przeszyç jakiÊ dreszcz

niepokoju, bo z czasem sta¸o si´ ca¸kiem jasne,

˝e za oÊmieszeniem oskar˝ycieli nie kry¸y si´

˝adne silne argumenty, za pomocà których

móg¸by Sokrates dowieÊç swojej niewinnoÊci.

Tak wierzyli w szybkie i pomyÊlne zakoƒczenie

tej farsy, ˝e nie przysz¸o im do g¸owy zawczasu

zebraç pieniàdze na grzywn´. I oto wielki para-

doks ca¸ej tej historii stawa¸ si´ dla nich coraz

bardziej zrozumia¸y: ów najwi´kszy obroƒca

i nauczyciel cnoty sta¸ teraz przed legalnym

ateƒskim sàdem i w majestacie praw swojego

polis by¸ winny zarzucanych mu czynów; winny,

Oryginalny tekst oskar˝enia podaj´ za wst´pem W. Witwickiego do jego tłumaczenia Obrony Sokratesa, K´ty 1999, s. 546;

zob. tak˝e: W. K. C. Guthrie, Sokrates, tłum. K. Łapiƒski, S. ˚uławski, Warszawa 2000, s. 77.

Strona/ 235

Teologia Polityczna 2/2004–2005

Temat numeru: Misja bo˝a i ludzki porzàdek

bo jego niewinnoÊç w tym czasie i w tym miej-

scu dostrzec mogli tylko nieliczni, którym dane

by¸o zrozumieç jego nauk´. Nikt natomiast,

nawet on sam, nie by¸ w stanie dowieÊç jej

impregnowanym na prawd´ – za sprawà trady-

cyjnej ateƒskiej obyczajowoÊci – umys¸om s´-

dziów ateƒskich. „Ja jestem przekonany, ˝e

dobrowolnie nikogo na Êwiecie nie skrzywdzi-

¸em, ale was o tym nie przekonam; bo myÊmy

za krótko ze sobà rozmawiali” 2 .

g¸oski porozsiewali, to sà moi straszni oskar-

˝yciele. Bo kto s¸yszy, ten myÊli, ˝e tacy badacze

to nawet w bogów nie wierzà. [...] A ze wszyst-

kiego najg¸upsze to, ˝e nawet nazwisk ich nie

mo˝na znaç ani wymieniç. Chyba ˝e przypad-

kiem który jest komediopisarzem” 4 . Przytyk

jasny i precyzyjny – jeÊli wÊród publicznoÊci

zasiada Arystofanes, na nim zatrzymuje si´ te-

raz wzrok s¸uchaczy i s´dziów. Ze wszystkich

êróde¸, z jakich czerpiemy informacje o ˝yciu

i nauce Sokratesa, Chmury Arystofanesa traktu-

jemy dziÊ co najmniej pob¸a˝liwie, jeÊli w ogóle

po nie si´gamy. Ale jeÊli próbujemy zrozumieç

oskar˝ycieli Sokratesa, ˝adne inne êród¸o nie

powinno byç dla nas cenniejsze. W 399 roku

Platon najpewniej nic jeszcze nie napisa¸, Kse-

nofont dopiero pi´tnaÊcie lat póêniej skoƒczy¸

swoje Wspomnienia , za to Arystofanesowe

Chmury (nie jedyna zresztà komedia grecka,

której bohaterem by¸ Sokrates) znane by¸y Ateƒ-

czykom od dwudziestu czterech lat. Nie wiemy,

ilu spoÊród heliastów mia¸o sposobnoÊç rozma-

wiaç twarzà w twarz z Sokratesem, ilu z bez-

piecznej odleg¸oÊci przys¸uchiwa¸o si´ jego dys-

kusjom – prawdopodobnie jednak nie by¸o po-

Êród nich nikogo, kto by choç raz nie uczestni-

czy¸ w oÊmieszajàcym widowisku zgotowanym

na jego czeÊç w teatrze. I choç cz¸owiek wy-

kszta¸cony powinien byç Êwiadomy naturalnych

dla teatru zniekszta¸ceƒ, si¸a przedstawienia

scenicznego – o ile nie uleg¸a falsyfikacji

przez bezpoÊredni kontakt z jego bohaterem

– musia¸a odegraç w procesie Sokratesa wielkà

i tragicznà rol´.

Sokrates nie odeprze wi´c ˝adnego z oskar-

˝eƒ. Przez ca¸e ˝ycie dobiera¸ sobie rozmów-

ców i nie zmieni tego jako siedemdziesi´cio-

letni starzec. JeÊli ktoÊ okazywa¸ si´ zbyt t´py

– Sokrates zni˝a¸ dyskurs do jego mo˝liwoÊci.

Czasem za ca¸à rozmow´ musia¸o starczyç

wzruszenie ramionami. Tak jak wobec Anytosa,

Meletosa i Lykona. Nie zrozumiejà. Zrozumiejà

poniewczasie ich dzieci, wychowane na nauce

Sokratesowej. Zrozumiejà i wkrótce postawià

przed w¸asnym sàdem swoich rodziców za to,

˝e odebrali im Sokratesa. Ale by Ateny zrozu-

mia¸y swój b¸àd, Sokrates musia¸ zginàç. I on

sam zapewne wiedzia¸ o tym najlepiej. „Czy

nie nale˝a¸oby, Sokratesie, abyÊ pomyÊla¸ rów-

nie˝ o swej obronie w sàdzie?”. „Nie sàdzisz

– odpowie zaniepokojonemu Hermogenesowi

– ˝e przez ca¸e ˝ycie przygotowywa¸em si´ do

tej obrony. Nigdy nie pope¸ni¸em ˝adnego z¸e-

go czynu, i to w¸aÊnie uwa˝am za najlepsze

przygotowanie do obrony” 3 .

„Bo na mnie wielu skar˝y¸o przed wami od

dawna, i ju˝ od lat ca¸ych, a prawdy nic nie

mówili; tych ja si´ boj´ wi´cej ni˝ tych ko¸o

Anytosa, chocia˝ i to ludzie straszni. Ale tamci

straszniejsi. Obywatele, oni niejednego z was

ju˝ jako ch¸opaka brali do siebie, wmawiali

w was i skar˝yli na mnie, ˝e jest taki jeden

Sokrates, cz¸owiek màdry, i na gwiazdach si´

rozumie, i co pod ziemià, to on wszystko wy-

bada¸, i ze s¸abszego zdania robi mocniejsze.

Obywatele, to oni, to ci, co o mnie takie po-

Przyzwyczajeni jesteÊmy proces Sokratesa trak-

towaç w kategoriach spiskowych, odmawiajàc

przedstawionym przez oskar˝ycieli zarzutom

jakiejkolwiek s¸usznoÊci, traktujàc je wr´cz

jako przykrywk´ dla powa˝niejszych, choç

niejawnych motywów oskar˝enia. WÊród tych

ostatnich wymienia si´ zazwyczaj domniema-

ne antydemokratyczne poglàdy Sokratesa (za-

pewne takie w¸aÊnie by¸y, ale nie o nich prze-

Platon, Obrona Sokratesa, 37a (wszystkie cytaty podaj´ w przekładzie W. Witwickiego).

Ksenofont, Obrona Sokratesa, 3.

Platon, Obrona Sokratesa, 18b-d.

Strona/ 236

Nowe bóstwa Sokratesa

Micha¸ Bardel

cie˝ rozmawia¸ z uczniami), aberracje spo-

¸eczne niektórych jego uczniów, takich jak Al-

kibiades z jego prywatnymi misteriami eleu-

zyƒskimi czy Kritias, jeden z Trzydziestu Tyra-

nów, wreszcie ca¸kiem osobiste pretensje oskar-

˝ycieli i ich mocodawców: niejeden z nich zo-

sta¸ poddany przecie˝ publicznej elenktyce

Sokratesa, a tym samym – w swoim w¸asnym

przekonaniu – oÊmieszony i upokorzony. By¸y

te˝ ponoç motywy ca¸kiem romantyczne: Any-

tos podkochiwa¸ si´ w Alkibiadesie, który, jak

wiadomo, wola¸ niezdobytego pod tym wzgl´-

dem Sokratesa. JeÊli rzeczywiÊcie weêmiemy

je za dobrà monet´, przyjdzie nam si´ zgodziç

z klasycznà wyk¸adnià Sokratesowego oskar-

˝enia, którà znakomicie wyra˝a passus z pod-

r´cznika Tennemanna: „Ca¸a ludzkoÊç oburza

si´, ˝e ten znakomity mà˝, padajàc ofiarà tak

cz´stych w demokracjach intryg, musia¸ wy-

piç kielich trucizny. Mà˝ taki jak Sokrates,

który uczyni¸ jedynà wytycznà swojego post´-

powania prawo i nie zbacza¸ ani na krok z pro-

stej drogi, musia¸ koniecznie przysporzyç sobie

wielu wrogów [...]. Pomimo tego, ˝e te punkty

oskar˝enia zwiera¸y jak najbardziej oczywiste

nieprawdziwoÊci, Sokrates zosta¸ jednak ska-

zany na Êmierç, poniewa˝ myÊla¸ w sposób na-

zbyt wynios¸y, a˝eby chcia¸ si´ zni˝aç do zwy-

k¸ych niskich Êrodków, za pomocà których

mo˝na by¸o przewa˝nie wp¸ynàç na korzystny

dla siebie wyrok s´dziów” 5 .

w jakiej mierze naruszy¸ Sokrates Êwi´tà i iÊcie

greckà zasad´ jednoÊci rodziny opartà na po-

s¸uszeƒstwie dzieci wobec rodziców, przeczytaç

mo˝na w Wyk¸adach z dziejów filozofii . Zajmuje

nas obecnie pierwszy z postawionych zarzutów,

zajmujà nas owe „duchy nowe”, którymi So-

krates obrazi¸ religijnà wra˝liwoÊç Ateƒczyków.

Ciekawe, ˝e w Platoƒskiej Obronie zarzut

wprowadzania nowych bogów nie jest explicite

skojarzony z Sokratesowym daimonion , choç ten

pojawia si´ na kartach dialogu kilkakrotnie.

A przecie˝ nie mo˝e byç wàtpliwoÊci, ˝e w¸a-

Ênie o daimonion , o owà boskoÊç odzywajàcà

si´ w duszy Sokratesa chodzi¸o Ateƒczykom,

a nie o jego niewiar´ i nie o roz˝arzony ka-

mieƒ 6 . ˚e ów daimonion sta¸ si´ przyczynà

oskar˝enia, potwierdzajà relacje Ksenofonta:

„Wsz´dzie bowiem powtarzano sobie twierdze-

nie Sokratesa, ˝e daimonion daje mu znaki

wró˝ebne, i stàd przede wszystkim, jak mi si´

zdaje, wytoczono przeciwko niemu oskar˝enie,

˝e wprowadza nieznane bóstwa” 7 . Tak˝e So-

krates wie o tym doskonale, kiedy bawi si´ wy-

prowadzaniem w pole Meletosa, ale nie odpiera

zarzutu ani w Obronie Platona, ani w Obronie

Ksenofonta. W pierwszej w ogóle si´ na ten

temat nie wypowiada, w drugiej jego apologia

nie zmierza wcale do odparcia oskar˝enia. Bo

Sokrates wie, ˝e jego daimonion jest i zara-

zem nie jest nowym bóstwem. Jest – bo prze-

kracza elastyczne zazwyczaj, ale w tym wyjàt-

kowym wypadku nader sztywne ramy greckiej

religijnoÊci; nie jest – tak jak nie jest nowà

gwiazda, którà dopiero co odkryto, ale która

przecie˝ Êwieci¸a od tysiàcleci z daleka od

ludzkich oczu. „W jaki zaÊ sposób – pyta So-

krates – mog´ wprowadzaç nowe bóstwa, gdy

mówi´, ˝e g¸os bo˝y objawia si´ we mnie i daje

mi znaki, co czyniç nale˝y? Przecie˝ i ci, którzy

bàdê w Êpiewie ptaków, bàdê w mowie ludzkiej

dopatrujà si´ wró˝by, ostatecznie te˝ z g¸osów

czerpià przepowiednie przysz¸oÊci. Kto zresztà

Interpretacj´ takà podda¸ wnikliwej krytyce

G. W. F. Hegel w swoich wyk¸adach z historii

filozofii, pokazujàc nader przenikliwie i prze-

konujàco, ˝e przeciwnie – zarzuty wprowa-

dzania nowych bóstw i psucia m¸odzie˝y dajà

si´ ca¸kowicie uzasadniç na gruncie ateƒskiej

obyczajowoÊci. Z punktu widzenia greckiej

umys¸owoÊci Sokrates istotnie deprawowa¸

m¸odzie˝ i istotnie dokona¸ radykalnej rewo-

lucji w greckiej strukturze religijnoÊci. Zarzut

o deprawacj´ zostawmy jednak na boku – o tym,

W. G. Tennemann, Geschichte der Philosophie, Leipzig 1798-1819, t. II, s. 39-41; cytuj´ za: G. W. F. Hegel, Wykłady z historii

filozofii, tłum. S. F. Nowicki, Warszawa 1994, t. I, s. 605, 618.

Por.: Platon, Obrona Sokratesa 26d: „To mówi´, ˝e ty w ogóle w bogów nie wierzysz” – powiada zbity z tropu Meletos. „Bo

on mówi, ˝e słoƒce to kamieƒ, a ksi´˝yc to ziemia” – krzyczy całkiem ju˝ wyprowadzony w pole.

Ksenofont, Wspomnienia o Sokratesie I,1,2. Podobnie w Platoƒskim Eutyfronie 3b.

Strona/ 237

Teologia Polityczna 2/2004–2005

Temat numeru: Misja bo˝a i ludzki porzàdek

zaprzeczy, ˝e pioruny sà g¸osem, i to g¸osem,

który jest najwy˝szà wyrocznià? Czy siedzàca

na trójnogu Pytia nie g¸osem oznajmia wy-

rocznie boga?” 8 .

z odwo¸aniem si´ do zewn´trznej instancji –

mog¸a nià byç Pytia, drzewo w Dodonie , senny

koszmar w Epidaurze albo osio¸ ob¸adowany

selerami. „Tak” lub „nie”, na które oczekiwano

w napi´ciu albo które odczytywano ze znaków,

mia¸o wymiar ogólny: by¸o jednakà odpowiedzià

dla wszystkich i – co chyba najwa˝niejsze –

zawsze by¸o zapoÊredniczone: bóg nie przema-

wia¸ wprost do zainteresowanego, bóg prze-

mawia¸ poprzez instytucj´, którà sam wybra¸.

„Grecy mieli ogólnego demona [w postaci wy-

roczni] – pisze Hegel – natomiast Sokrates mia¸

swego demona we w¸asnej ÊwiadomoÊci i to

w¸aÊnie pozbawia¸o w jego wypadku znaczenia

demona zewn´trznego” 11 . Daimonion odbiera¸

sens wyroczni, przenosi¸ odpowiedzialnoÊç za

czyny jednostki na nià samà.

Daimonion nie jest czymÊ nowym, bo wpisuje

si´ w wielkà tradycj´ mantyki greckiej, a wi´c

w samo sedno greckiej duchowoÊci. To, ˝e bo-

gowie obcujà ze Êmiertelnikami za pomocà

wyroczni, wró˝biarzy, sybilli i przyrodniczych

zjawisk – czytelnych nawet dla niewtajemni-

czonych – to wie ka˝de ateƒskie dziecko. „Z tà

jednak ró˝nicà – zastrzega Sokrates – ˝e pod-

czas gdy inni powiadajà, ˝e ptaki, g¸osy, s¸owa

dobrej wró˝by, wró˝bici przepowiadajà przy-

sz¸oÊç, ja nazywam to g¸osem bo˝ym i jestem

przekonany, ˝e takà nazwà wyra˝am wi´cej

prawdy i g¸´bszà pobo˝noÊç ni˝ inni, którzy

ptakom przypisujà moc bogów. Na potwier-

dzenie tego, ˝e nie grzesz´ przeciwko bogom,

mam jeszcze jeden dowód: cz´sto oznajmia-

¸em przyjacio¸om wskazówki boga i nigdy nie

okaza¸em si´ k¸amcà” 9 .

Co prawda to przeniesienie odpowiedzialnoÊci

nie by¸o ca¸kowite – Sokrates nie przesta¸ byç

Grekiem: i on zasi´ga¸ przecie˝ rady, i on

dzieli¸ si´ swojà wolnoÊcià z g¸osem s¸yszanym

w duszy. Ale to by¸ g¸os w jego duszy – tylko

on go s¸ysza¸. „ Daimonion – powiada Hegel –

zajmuje w ten sposób miejsce poÊrednie po-

mi´dzy zewn´trznoÊcià wyroczni a czystà we-

wn´trznoÊcià ducha; jest to coÊ wewn´trznego,

ale wyobra˝onego jako w¸asny geniusz, jako

coÊ ró˝nego od ludzkiej woli – nie zaÊ jako

w¸asna màdroÊç, arbitralnoÊç” 12 . Ale te˝ by¸ to

pierwszy krok ku takiej arbitralnoÊci, pierwszy

krok ku oddaniu cz¸owiekowi pe¸nej wolnoÊci.

Krok zbyt ma¸y, by t´ wolnoÊç ca¸kowicie

oswobodziç i by zbudowaç solidny fundament

pod czystà podmiotowoÊç 13 , i zarazem zbyt

wielki, by uszed¸ uwadze obroƒców wyroczni.

Daimonion jest wi´c czymÊ nowym, bo choç

Grecy przywykli do boskich wyroków, to przy-

wykli je s¸yszeç z zewnàtrz, za poÊrednictwem

instytucji w tym w¸aÊnie celu powo¸anych do

istnienia i jako takie uÊwi´conych. Apollon

nie przemawia gdzie bàdê. Daimonion jest

czymÊ nowym, albowiem zostaje jawnie prze-

ciwstawiony greckiej wyroczni albo – jak kto

woli – zajmuje miejsce od tysi´cy lat dla wy-

roczni zarezerwowane. Grecka umys¸owoÊç

wpisana w struktur´ przeznaczenia nie zna¸a

dotàd idei brania na siebie odpowiedzialnoÊci

za los jednostki, podejmowania decyzji ca¸ko-

wicie we w¸asnym imieniu 10 , o ile decyzje te

nie dotyczy¸y spraw b¸ahych i codziennych.

Podj´cie wa˝kiej decyzji musia¸o iÊç w parze

A policzek, jaki Sokrates wymierzy¸ wyroczni,

by¸ podwójnie bolesny. Bo jeÊli wierzyç opo-

wieÊci o Chejrefoncie, poÊwiadczonej tym ra-

Ksenofont, Obrona Sokratesa, 12.

Tam˝e, 13.

Por.: G. W. F. Hegel, dz. cyt., s. 600.

G. W. F. Hegel, dz. cyt., s. 604.

Tam˝e, s. 603.

„Dla Sokratesa [...], u którego, tak jak u nas, to coÊ, zakładane jako coÊ zewn´trznego, przeniosło si´ w głàb ÊwiadomoÊci, ale

jeszcze nie w pełni, był to nadal pewien [samoistnie] istniejàcy głos, nie był to jeszcze głos indywidualnoÊci jako takiej, po-

stanowienie, jakie ka˝dy ma – sumienie w sensie czegoÊ, co majà zwykli ludzie – lecz wyobra˝enie tego typu jak Jowisz czy

Apollo itd.” – G. W. F. Hegel, dz. cyt., s. 611.

Strona/ 238

Nowe bóstwa Sokratesa

Micha¸ Bardel

zem jednog¸oÊnie i przez Platona, i przez Kse-

nofonta 14 , wyrocznia sama na siebie wyda¸a

wyrok, uznajàc autorytet Sokratesa, og¸aszajàc

go najszlachetniejszym, najsprawiedliwszym i naj-

rozumniejszym poÊród Greków. To zamkni´te ko¸o

samounicestwienia wyroczni stawia Sokratesa

w jego tragicznej pozycji: prawda, która dotàd

pozostawa¸a zakryta, ujawnia si´ teraz za jego

sprawà jako coÊ nowego, jako bluênierstwo,

które kiedyÊ oka˝e si´ bluênierstwem b¸ogo-

s¸awionym, ale by do tego dosz¸o, musi zostaç

ukarane. Ksenofont wspomina, ˝e reakcjà s´-

dziów na Sokratesowe wyjaÊnienia by¸ krzyk

oburzenia. „Jedni [krzyczeli], poniewa˝ nie

wierzyli temu, co mówi¸, drudzy – poniewa˝

zazdroÊcili, ˝e wi´kszych ¸ask doznaje od bo-

gów ni˝ oni” 15 . Bo daimonion w swoim indywi-

dualnym charakterze nie jest dany ka˝demu

cz¸owiekowi – jest g¸osem boskoÊci odzywajà-

cym si´ w duszy Sokratesa i w ˝adnej innej.

Ju˝ choçby z tego powodu niedorzeczne wy-

dajà si´ wszelkie próby zestawiania go z chrze-

Êcijaƒskimi ideami sumienia czy opiekuƒcze-

go anio¸a 16 . Czym wi´c by¸ Sokratesowy da-

imonion ?

zujàcy rzadkà u zdrowych psychicznie ludzi

samoÊwiadomoÊç mia¸by sporadycznie popadaç

w zespo¸y urojeniowe, i to wy¸àcznie wówczas,

gdy opowiada o swoim daimonion , po czym

swobodnie powracaç do przerwanych podzia¸ów

dialektycznych. Obydwa rozwiàzania wynikajà

tak˝e – i to jest zasadniczy powód, dla którego

je tutaj odrzucamy – z pewnego fundamental-

nego nieporozumienia. Najkrócej mo˝na je wy-

raziç tak oto: daimonion Sokratesa ma¸o kto

traktuje powa˝nie. Powa˝nie, a wi´c dos¸ownie.

Kiedy Sokrates opowiada Teajtetowi o rodzeniu

wiedzy z zap¸odnionych, ale z ró˝nych przy-

czyn niep¸odnych dusz swoich rozmówców,

nie szukamy naturalistycznych wyt¸umaczeƒ

dla tej formy natywizmu – przyjmujemy jà

w tej postaci, jakà proponuje Sokrates. Kiedy

ka˝e Ateƒczykom zajàç si´ sprawami duszy,

nie staramy si´ owej duszy prze¸o˝yç na wspó¸-

czesne, bli˝sze nam kategorie. Ale kiedy raz

za razem przypomina zgromadzeniu o swoim

boskim pos¸annictwie, kiedy wspomina o bo-

skim g¸osie przestrzegajàcym go w takich to

a takich okolicznoÊciach – uruchamiamy na-

tychmiast przedziwny aparat hermeneutyczny:

o co te˝ chodzi¸o Sokratesowi z tym duchem?

Co chcia¸ przez to powiedzieç? Có˝ to za me-

tafora?

Naturalistyczne próby eksplikacji tego feno-

menu prowadzà nas w¸aÊciwie w dwóch kie-

runkach: ju˝ to chodzi¸oby o pewnego rodzaju

intuicj´, budzàcà si´ w chwilach wahania ro-

zumu lub uprzedzajàcà rozumowanie 17 , ju˝ to

o najzwyczajniejsze omamy, jakie zdarzajà si´

osobom chorym psychicznie (wspomnijmy na

poÊwiadczone w wielu êród¸ach stany katalep-

tyczne Sokratesa). Obydwa rozwiàzania sà a˝

nazbyt aporetyczne. Pierwsze zak¸ada¸oby

u Sokratesa jakàÊ dziwnà i niezdrowà sk¸onnoÊç

do fantazjowania na temat swoich procesów

decyzyjnych – sk¸onnoÊç tak silnà, ˝e nawet

groêba kary Êmierci nie potrafi¸aby jej okie¸-

znaç. Drugie postuluje nader skomplikowanà

postaç rozdwojenia osobowoÊci: Sokrates osià-

gajàcy szczyty filozoficznego kunsztu i wyka-

Spróbujmy zatem raz jeden nie poddaç si´ tej

podejrzliwej hermeneutyce i jak to zwykliÊmy

czyniç przy innych okazjach, odczytaç s¸owa So-

kratesa tak, jak je wypowiada. Uwierzyç w demo-

nicznoÊç Sokratesa. Przyjàç Êmia¸à hipotez´

interpretacyjnà, zgodnie z którà gdy Sokrates

powiada, ˝e g¸os boski w sobie s¸yszy – rozu-

miemy przez to, ˝e g¸os boski s¸yszy i nic po-

nadto. Czym ryzykujemy? Bodaj tylko umistycz-

nieniem Sokratesa, ale czy istotnie hipoteza to

zbyt Êmia¸a? Mistykiem nazywany bywa Plotyn,

dlaczego by nie Sokrates? Wiele z cech jego

osobowoÊci, które sta¸y si´ po˝ywkà dla psy-

chopatologicznych interpretacji jego nieco-

Por.: Platon, Obrona Sokratesa, 21a oraz Ksenofont, Obrona Sokratesa,14.

Ksenofont, Obrona Sokratesa, 14 .

Z podobnych, ale tak˝e i innych wzgl´dów, odrzuca sens tych porównaƒ Hegel (por. dz. cyt., s. 597).

Tak interpretuje daimonion m.in. Adam Krokiewicz (por. tego˝: Sokrates, w: Sokrates. Etyka Demokryta i hedonizm Arystypa,

Warszawa 2000, s. 51.

Strona/ 239

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: