Rzeźba ( Czwartorzęd w Polsce )
Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się, a jednocześnie wzrosła liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce. Jednym z obszarów powstawania lodowców była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu lodowiec - lądolód - nasuwał się na obszary dzisiejszej Polski.
Czwartorzęd dzieli się na dwa okresy: plejstocen (okres lodowców) oraz holocen (ocieplenie klimatu) trwający do dzisiaj.
W epoce lodowcowej, czyli plejstocenie, klimat kilkakrotnie ocieplał się i oziębiał. Okres oziębienia klimatu, a więc znacznego powiększania się zasięgu lądolodu nazywamy glacjałem, okres większego ocieplenia, topnienia lodowca - interglacjalem. Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest ukształtowanie się zarysów Morza Bałtyckiego i rzeźba lądów, a nade wszystko pokrycie osadami polodowcowymi około 85% powierzchni naszego kraju. Liczba zlodowaceń w Polsce jest nadal przedmiotem badań i dyskusji naukowych.
W Polsce wyróżnia się co najmniej trzy zlodowacenia:
- południowopolskie (Sanu 2), zwane też krakowskim,
- środkowopolskie (Odry),
- północnopolskie (Wisły) - bałtyckie.
Według najnowszych badań, zlodowacenie południowopolskie poprzedzone było dwoma starszymi zlodowaceniami - Narwi (część pólnocno-wchodnia Polski) oraz Sanu l (sięgające prawdopodobnie aż do południowej części Polski).
Czwartorzęd w Polsce jest ściśle związany z historią lądolodu skandynawskiego. Tylko niektóre rejony Karpat, Sudetów i Gór Świętokrzyskich nie zostały pokryte lodem. W najwyższych partiach gór w Tatrach i Karkonoszach rozwinęły się lokalne lodowce górskie. Śladami działalności tych lodowców są cyrki polodowcowe wypełnione wodą, np. Czarny Staw oraz szerokie U-kształtne doliny polodowcowe.
Kilkakrotne nasunięcie lodowca skandynawskiego spowodowało olbrzymie przekształcenie rzeźby Polski. Powstały osady i formy charakterystyczne dla postoju i topnienia lądolodu. Wśród osadów lodowcowych wyróżnia się gliny zwałowe i osady wodnolodowcowe (fluwioglacjalne): iły, mułki, piaski, żwiry. Gliny zwałowe są to utwory powstałe przez bezpośrednią działalność lodowca; składają się z luźnych cząstek ilastych, piaszczystych i żwirowych oraz z różnej wielkości głazów. Osady wodnolodowcowe zawierają materiał przesortowany i warstwowany.
W północnej i środkowej Polsce osady czwartorzędowe tworzą zwartą pokrywę, której miąższość w niektórych miejscach wynosi od 150 do 200 m.
Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły) formy lodowcowe są bardzo dobrze zachowane, nie zniszczone. Obszar ten ma rzeźbę młodoglacjalną. Na terenie nizin środkowopolskich rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona przez procesy denudacyjne. Teren jest tu mało urozmaicony, równinny, ma rzeibę staroglacjalną.
Formami krajobrazu polodowcowego, wyróżniającymi ten obszar na Niżu Polskim, są moreny czołowe, Mają one wygląd wałów lub wzgórz, ciągnących się zwykle wzdłuż stagnującego tutaj przez jakiś czas czoła lodowca. Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wzniesienia Niżu Polskiego. Wśród nich wyróżniają się: Wieżyca 329 m, Dylewska Góra 312 m, Szewskie Wzgórza 309 m. Wyznaczają one miejsca postoju lądolodu.
Odmienne krajobrazy występują na północ i na południe od pasa-moren czołowych. Na północ od nich znajduje się teren lekko falisty lub równinny moreny dennej, zbudowanej także z gliny zwałowej. Natomiast na południe od moren czołowych rozciągają się piaszczyste pola sandrowe powstałe przez akumulacyjną działalność wód roztopowych. Do najbardziej znanych sandrów należą: augustowski oraz tucholski (Brdy).
Charakterystycznym elementem krajobrazu młodoglacjalnego są rynny polodowcowe (subglacjalne). Najlepiej zachowały się one na obszarze zlodowacenia północnopolskiego, w postaci ciągów głębokich jezior o długim, wąskim kształcie, stromych brzegach i urozmaiconej rzeźbie dna. Do takich -rynnowych -jezior należą: Gopło, Raduńskie, Drawskie, Wdzydze.
Obok wspomnianych rynien polodowcowych powstawały wówczas w zagłębieniach moreny dennej jeziora o urozmaiconej linii brzegowej i niewielkiej głębokości, np. wielkie jeziora mazurskie - Śniardwy i Mamry.
Po wytopieniu brył lodu zagrzebanego w osadach polodowcowych powstały jeziora o kształcie owalnym i dużej głębokości. Są {o jeziora wytopiskowe lub oczka".
Przed czołem lodowca tworzyły się często jeziora zastoiskowe, w których osadzały się iły, zwane warwowymi lub wstęgowymi.
W lecie wody przynosiły do zastoiska grubszy materiał, który natychmiast osadzał się na dnie. Zimą w czasie zamarzania wód osadzały się w niej najdrobniejsze cząstki ilaste. W ciągu jednego roku tworzył się tu osad złożony z dwóch warstewek: jasnej - piaszczystej lub mułkowatej i ciemnej - ilastej.
Na obszarze moreny dennej zlodowacenia północnopolskiego występują także specyficzne formy krajobrazu polodowcowego. Są to: drumliny, ozy i kemy.
Drumliny to zespoły wydłużonych wzgórz, ciągnących się w kierunku prostopadłym do czoła lodowca. Na powierzchni pokryte są gliną zwałową, ale w ich wnętrzu może występować materiał warstwowany. Typowy zespół drumlinów występuje m.in. w okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim i Gniewu.
Ozy- to wydłużone wzgórza ciągnące się kilka lub kilkanaście kilometrów, zbudowane z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące w tunelach podlodowcowych, np. oz koło Mrągowa, ozy w okolicach Poznania.
Kemy to okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków, regularnie warstwowanych, akumulowanych przez wody w otwartych szczelinach lub kieszeniach lodowca.
Oprócz form akumulacyjnych, utworzonych przez lodowiec i wody polodowcowe powstały formy erozyjne utworzone przez wody wypływające spod lodowca. Są to pradoliny - szerokie doliny o płaskim dnie. Tworzyły je wody z topniejącego lodowca, które łączyły się z wodami płynącymi od południa i wspólnie -jako wielkie, szerokie rzeki - płynęły w kierunku zachodnim, zgodnie z nachyleniem obszaru. Największymi pradolinami są: Warszawsko-Berlińska, Toruńsko-Eberswaldzka, Wrocławsko-Magdeburska.
Po wytopieniu się lodowca intensywne procesy denudacyjne, a szczególnie erozja rzeczna, przyczyniły się do powstania wysoczyzn - obszarów moreny dennej, pociętej dolinami rzecznymi lub pradolinami.
Do bogactw mineralnych okresu czwartorzędu należą: gliny, iły wargowe, piaski, żwiry, głazy narzutowe, wykorzystywane najczęściej w budownictwie, do budowy dróg, w przemyśle budowlanym i ceramicznym.
Po ustąpieniu lodowca powstały: torf, wapień łąkowy, rudy darniowe, kreda jeziorna. Po wytopieniu się lądolodu na obszarze Polski rozpoczął się holocen (około 10 tyś. lat temu), który uważany jest za współczesny okres ocieplenia - interglacjał. Prawdopodobnie około 6500 lat temu na tym obszarze pojawił się człowiek.
Cechy rzeźby powierzchni Polski:
- nachylenie obszaru z południowego wschodu ku północnemu zachodowi,
- zdecydowana przewaga nizin, tzn. terenów nie przekraczających 300 m wysokości n.p.m. Zajmują one 91% powierzchni kraju a najniżej położone miejsce to depresja Raczki w Elbląskiem - 1,8 m poniżej poziomu morza,
- równoleżnikowa pasowość rzeźby, czyli występowanie na przemian pasów wypukłych: gór, wyżyn (300-600 m n.p.m.) - zajmujących około 6,5% obszaru, pojezierzy oraz pasów wklęsłych: obniżeń podgórskich, nizin środkowopolskich i pobrzeży,
- występowanie rzeźby wysokogórskiej na południu kraju (2,5% powierzchni),
- istnienie rozległego krajobrazu staroglacjalnego w środkowej Polsce i
krajobrazu młodoglacjalnego na obszarze ostatniego zlodowacenia. Największy wpływ na obecne ukształtowanie powierzchni Polski wywarł lodowiec oraz przekształcenia peryglacjalne, które następowały w klimacie zimnym w sąsiedztwie lodowca, przy skąpej, tundrowej roślinności. W strefie sub-arktycznej na przedpolu lodowca miało miejsce silne wietrzenie mechaniczne (mrozowe); tworzyły się wtedy rumowiska skalne - gołoborza (w Górach Świętokrzyskich).
W warunkach peryglacjalnych od czoła lądolodu wiał silny wiatr, który wywiewał drobne części (pyły) z przedpola lodowca i osadzał je daleko na południu w postaci pokryw lessowych o grubości dochodzącej nawet do 30 m. Osady lessu występują na obrzeżach Gór Świętokrzyskich, w Niecce Nidy, na Wyżynie Lubelskiej i Nizinie Śląskiej.
Ważną rolę w krajobrazie Polski odgrywają formy rzeźby eolicznej (wydmy), wysokogórskiej i krasowej, które są rezultatem różnorodnych procesów wewnętrznych, oraz formy powstałe pod wpływem zachodzących nadal procesów erozyjnych i akumulacyjnych.
mat.227