Krzysztof Kamil Baczyński: Wybór poezji. Oprac. J. Święch. Wyd. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1989. BN Seria I, numer 265

ŻYCIORYS:

-     K. K. Baczyński ur. 22. 01. 1921 r. w Warszawie,

-          jego ojciec, Stanisław Baczyński był krytykiem literackim, powieściopisarzem, publicystą, historykiem literatury; piłsudczyk, uczestnik III powstania śląskiego, należał do postępowej lewicy kulturalnej, zmarł 27.07.1939 r.

-          matka – Stefania z Zieleńczyków (1889 – 1953) – uzdolniona humanistycznie, wydaje książki dla dzieci,

-          Baczyński (K.K.) cierpiał na astmę, 2 razy wyjeżdżał do Jugosławii dla poratowania zdrowia (ślad tego w juweniliach),

-          od matki przejął przywiązanie do prawd wiary chrześcijańskiej i dobrą znajomość Biblii,

-          uczęszczał do I Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie,

-          jesień 1935 – wstępuje do półjawnej młodzieżowej organizacji socjalistycznej „Spartakus”, przybrał tu pseudonim „Emil”,

-          wysoką rangę poezji Baczyńskiego ustaliła rozprawa krytyczna Kazimierza Wyki List do Jana Bugaja,

-          Baczyński zbliża się do grupy „Płomienie”, zrzeszającej młodzież socjalistyczną[1],

-          jesień 1942 – Baczyński wstępuje na tajny Uniwersytet Warszawski, na polonistykę, uczęszczał na komplety nieregularnie, po pół roku studia porzucił,

-          wiosna / lato 1943 wstępuje do Grup Szturmowych Szarych Szeregów (miał wtedy 22 lata),

-          koniec 1943  - wstępuje do redakcji „Drogi”[2],

-          żonę Barbarę poznał pod koniec 1941 roku, 3. 06. 1942 wzięli ślub w kościele Św. Trójcy na Solcu,

-          Baczyński wstąpił do batalionu „Zośka”, otrzymał przydział do plutonu „Alek” kompanii „Rudy” i równocześnie wstąpił do tajnej Harcerskiej Szkoły Podchorążych Rezerwy „Agricola” (tę szkołę ukończył na początku 1944 roku ze stopniem st. strzelca podchorążego). W „Zośce” stanął na czele sekcji liczącej 5 harcerzy, brał udział w akcji wysadzenia pociągu na trasie Tłuszcz – Urle, udzielał swego mieszkania jako skrytki na broń,

-          1.07.1944 został zwolniony z dotychczasowej funkcji z powodu małej przydatności w warunkach bojowych (odebrał to jako degradację i przeniósł się do batalionu „Parasol”),

-          w dniu wybuchu powstania jego pluton otrzymał rozkaz stawienia się na odprawę przy ulicy Focha, odwołanie tego rozkazu przyszło za późno i poeta znalazł się poza plutonem,

-          2.08. przyłączył się do grupy II baonu motorowego, który przygotowywał atak na Pałac Blanka, poniósł tu śmierć 4.08.1944. Żona przeżyła go o kilkanaście dni.

JUWENILIA

-          stanowią rodzaj osobistego dziennika, zapis przelotnych nastrojów i wrażeń, wspomnień z wakacji nad Adriatykiem, świadectwo pierwszej miłości,

-          styl nastrojowo-dekadencki, pejzaż miejski jest powleczony spleenem, odraza do tłumu przejęta od Tuwima  i Rimbauda,

-          banalne młodopolskie poetyzmy (perły, tęcze, łzy, korale, lazury) sąsiadują z brutalnym słownictwem (pysk, łach, ścierwo, szmata ludzka), ze słowami nowoczesnymi (tramwaj, szyny), z neologizmami (gęść, bledź, podbieg),

-          natura jest przeważnie egzotyczna, jawi się jak wymarzony kres wędrówek bohatera,

-          tendencja do umieszczania egzystencji człowieka w skali uniwersalnej,

-          Spartakus to pierwszy bohater samotny, nie pogodzony z losem, szermierz wolności,

-          Autor deprecjonuje mit bohaterstwa – łatwo zostać bohaterem, trudniej okazać się człowiekiem,

-          Wzory: Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, Tuwim, futuryści, katastrofiści, Czechowicz, Norwid,

Wrzesień 1939: pojawiają się stopniowo postawy lęku, grozy, przerażenia, którego nie dało się zneutralizować. Wciąż jeszcze jest w poezji Baczyńskiego skłonność do estetyzującej przesady, nadmiar zdobnictwa, powierzchownej ornamentyki – nadawało to światu znamię nierealności i sztuczności. Zaznacza się w tym czasie gotycyzm – widoczny w częstych nawrotach do scenerii niby-średniowiecznej (zamki, krużganki, rycerze, księżniczki, oberże, kolczugi itp.), upodobaniach do zjaw, upiorów, wisielców, wampirów.

Dwa debiutanckie tomiki Baczyńskiego: Zamknięty echem (lato 1940), Dwie miłości (jesień 1940) – zawierały wiersze z pierwszego roku wojny.

W poezji Baczyńskiego widać nawiązania do Józefa Czechowicza, wileńskich „Żagarystów”: Jerzego Zagórskiego, Aleksandra Rymkiewicza, Czesława Miłosza, Władysława Sebyły.

Historiozoficzny katastrofizm splata się z katastrofizmem (…) osobistym, z dramatem człowieka, którego wejściu w życie dorosłe towarzyszy bolesna udręka i niepewność jutra. Dotknęła go ruina dotychczasowych wiar i wartości, stąd przejmująca nostalgia za rajem utraconego dzieciństwa. Ów katastrofizm jest szyfrem przeżyć i doświadczeń bardzo osobistych, daremną próbą ponownego wejścia w mit, jasny i pogodny, gwarantujący spokój i bezpieczeństwo, wbrew historii, która jest doświadczeniem zła, grozy i chaosu.[3]

RAJ:

Wyrazem tęsknoty do stano harmonii są motywy rajskie – egzotyczne zwierzęta, rośliny podzwrotnikowe, pierwsi rodzice. Raj jest sygnalizowany przez kolory: zieleń, błękit, złoto. Ale wizjom raju towarzyszą też obrazy zniszczenia, chaosu. Sen jasny i pogodny wchodzi w opozycję z koszmarnym i męczącym.

MAGIA:

-          Baczyński w dwóch pierwszych latach wojny preferuje wzorce poezji awangardowej, z uprzywilejowaniem Przybosia,

-          ewolucja Baczyńskiego to stopniowe i systematyczny doskonalenie środków poetyckich

-          poezja Baczyńskiego zyskuje moc ewokowania mitycznej, baśniowo-legendowej przeszłości, ożywia stare mity i nadaje im nowe znaczenie,

-          ruch obrazów poetyckich bierze początek z rzeki i płynięcia. Płynny żywioł nadaje rzeczywistości przedstawionej charakter zmienny, zacierający kontury, wprowadzający rzeczy i zjawiska w sieć wzajemnych zależności. To, że wszystko kojarzy się z rzeką i płynięciem ma związek z koncepcją „spełnionej Apokalipsy” i jest dziełem katastrofistów,

-          tę samą funkcję co ruch rzeczny, pełni sen,

-          symboliczne posługiwanie się kolorem,

-          słowa-klucze – dają oszczędną gospodarkę leksyką, eliminację słów i motywów zbędnych,

-          słowa związane ze śpiewem, muzyką (flety, lutnie, liry, skrzypce, dzwony, piosenki, nuty, kolędy, kantyczki, kołysanki, ballady, kantyleny),

-          sylabizm i tonizm to najczęstsze cechy rytmizowania,

-          śpiew ma dar przemieniania rzeczywistości, pieśń jest wyposażona w swoistą moc kreacyjną,

O ŚNIE:

-          w snach koszmarnych w sposób przesadnie wyolbrzymiony odbija się to, czego człowiek doświadcza na jawie,

-          we śnie człowiek zdaje sobie sprawę z realnego zagrożenia,

-          bywają sny prorocze, wizjonerskie, będące zapowiedzią tego, co ma nastąpić, czyli sny katastroficzne,

-          znaczenie snu odbiega od praktyki potocznej,

-          Baczyński posługuje się snem jako metodą obrazowania, dzięki której świat przedstawiony traci realne kontury, zyskując przez to na pełnej autonomii jako rzeczywistość osobna, oniryczna,

-          Takie posługiwanie się techniką snu jest bliskie praktyce Czechowicza, katastrofistów,

PORAŻENIE OKUPACYJNE: (termin Wyki)

-          trzecia okupacyjna jesień (1941)(wtedy wzrost terroru hitlerowskiego wobec ludności),

-          trzeźwy i bezkompromisowy rozrachunek poety ze sobą, zdemaskowanie własnej postawy kapitulanckiej,

-          zmiana postawy wobec najważniejszych zagadnień bytu narodowego,

-          poszerzenie horyzontów myślowych poezji,

-          zwrot do tradycji romantycznej (szczególnie do Słowackiego i Norwida),

-          po jesieni 1941 roku poezja Baczyńskiego staje się terenem ścierania się 2 przeciwstawnych tendencji artystycznych: 1) liryka „czysta”, obecna w twórczości poety od początku, dająca pierwszeństwo swobodnej grze wyobraźni; 2) wynikająca z potrzeby zaangażowania, czyli zajęcia aktywnej postawy wobec bieżących wydarzeń,

-          przestrojenie poetyki na tony pokrewny pieśni tyrtejskiej: uprzywilejowanie hymnu, rapsodu, elegii, apelu, psalmu, modlitwy; retoryczność i deklamacyjność, ton wysoki. Poeta to natchniony wieszcz, budziciel sumień, krytyk społecznych wad i nadużyć

POEMATY BAŚNIOWE:

-          powstają od wiosny 1941 do początków roku następnego,

-          wpływ na powstawanie takich poematów miały praktyki katastrofistów, którzy wymyślili swą odmianę poematu baśniowo-fantastycznego, złożonego z luźnej sekwencji obrazów-scen, operującego techniką snu i magii,

-          utwory-przypowieści, zmierzające do szerokich, uniwersalnych uogólnień, kreujące świat osobny ale z aluzjami do wydarzeń współczesnych,

-          Baczyński wykorzystał paraboliczny, przenośny charakter, ułatwiający mówienie nie wprost o sprawach współczesnych,

-          Poemat o Chrystusie dziecięcym (1940) zapowiada nową problematykę,

-          1941: Olbrzym w lesie, Serce jak obłok, Szklany ptak, styczeń 1942: Wesele poety,

-          Łowy. Ballada (luty 1942), Śpiew o rycerzu purpurowej chmury (kwiecień 1942),

-          przeplatają się w nich wątki baśniowo-legendowe, mitologiczne, religijne,

-          bohaterowie tytaniczni – streszcza się w nich marzenie o nadludziach, wyposażonych w niezwykłą siłę duchową, istotach o nieulękłym sercu, odpornych na wszelkie razy i cierpienia

ŚLADAMI TAJEMNIC GENEZYJSKICH:

-          wiersz Jesień 41 r. – rozpoczyna dojrzały okres twórczości,

-          podkreśla Baczyński nawiązania do tradycji, do Słowackiego,

-          Jesień 41 r. – była pierwszym programowym przyznaniem się Baczyńskiego do więzi duchowej ze Słowackim,

-          Genesis – praca Ducha, który w procesie ciągłej ewolucji wciela się wciąż w inne kształty i formy,

-          na wyobrażenie człowieka składa się to, co jest rezultatem „uwięzienia” w ciele i materii – symbolizują to słowa: glina, bryła, głaz; ale i słowa obrazujące pierwiastki irracjonalne: forma, kształt, kolumna, posąg,

-          przeplatają się u Baczyńskiego dwa pierwiastki: religijny (odnowienie dogmatów wiary) i pogański (akcentuje immanentną doskonałość rytmu przyrodniczego, w którego ramach człowiek czuje się niepożądanym intruzem, postawionym niżej wobec innych tworów natury. Te pierwiastki mają obudzić w człowieku żądzę moralnej doskonałości, nauczyć go dystansu do chwili bieżącej, tj. uodpornić na pokusy działań w imię celów doraźnych i nietrwałych,

-          w nagłych zachwyceniach obiekt nieustannie wymyka się podmiotowi,

-          gdy człowiek osiągnie wyższy, ezoteryczny stopień poznania, jego zmysły stają się wyczulone na niematerialną, duchową postać rzeczy, bogatszą od zwykłej, bo zawierającą w sobie możliwości wielu urzeczywistnień,

-          słowa: ptaki, pył, potok, promień, skrzydło, biały, jasny, złoty – tworzą szyfr poetycki, za pomocą którego autor sugeruje zjawiska i procesy rozgrywające się w sferze Ducha,

-          słowo „poznanie” ma sens ujemny, oznacza wiedzę cząstkową i fałszywą, jaką zdobywa człowiek ufny w potęgę rozumu, w istocie zaś ograniczony przez wąski horyzont spraw bieżących,

-          bohater mistycznych wierszy Baczyńskiego to człowiek żyjący na krawędzi dwóch światów: doczesnego i nadprzyrodzonego, taka koncepcja człowieka ujawniała jego wewnętrzny dramat, dramat zawieszenia między niebem a ziemią. Owo rozłamanie decyduje o tym, że to, co się składa na wyobrażenie człowieka (ręka, oczy, słuch, dotyk…) układa się w opozycyjne szeregi leksykalne – dodatni i ujemny, duchowy i ziemski,

-          w nauce genezyjskiej poeta dostrzegał zarysy programu życia godnego w warunkach zaprzeczających ludzkiej godności, życia oddanego w służbę ogólnoludzkim wartościom: dobru, prawdzie, miłości, sprawiedliwości, pięknu

ŚWIAT WYOBRAŹNI:

-          poetyka katastroficzna to ogniwo w procesie przyswajania romantyzmu,

-          fantazjotwórstwo zyskuje na znaczeniu jako szyfr, odsłaniający ukrytą, metafizyczną stronę zjawisk,

-          świat nigdy nie sprowadza się do form gotowych i zakończonych, jest terenem dynamicznego ścierania się przeciwstawnych sił i tendencji,

-          sposobem kształtowania fikcji artystycznej jest przemiana, ciągła metamorfoza, powiązana z zasadą płynnego ruchu,

-          zasada odbicia – wszystko ma swoje odbicie, cały świat jawi się jako gigantyczny system zwierciadeł, które podwajają istnienie każdej rzeczy,

-          człowiek stanowi nieodłączną cząstkę kosmosu,

-          kosmos jest przestrzenią, w której na rozkaz niewidzialnego Boga wszystko łączy się ze sobą i uzupełnia

POETA WOBEC RELIGII:

-          po okresie porażenia okupacyjnego pojawiają się teksty, które zawsze angażują sferę wyobrażeń i pojęć religijnych,

-          wiara jest równoznaczna z metafizyczną postawą człowieka wobec Absolutu, jest wtajemniczeniem w transcendentny porządek zjawisk,

-          ludziom współczesnym zarzuca Baczyński lenistwo duchowe, apatię, grzechy zbiorowe. Wiara stanowi dla nich azyl i ucieczkę przed osobistą odpowiedzialnością za zło, w którym i oni mają swój udział,

-          wiara ma służyć terapii duchowej, ma prowadzić do przemiany wewnętrznej, ma rozwijać w ludziach cnoty i obudzić pragnienie świętości,

-          słowo „kościół” ma ujemne konotacje – sacrum jest tam profanowane przez faryzejską interpretację dogmatów wiary, chrześcijanie w imię wyższych racji utaczają krwi innych, posługując się fałszywym mianem katolików,

-          porusza poetę krzywda wyrządzona najmłodszym (Dzieci na mrozie), kobietom, starcom,

-          jego zdaniem mesjańskie aspiracje wypływają ze słabości charakterów,

-          ludzie nie cenią sobie życia w jego pełni i niepowtarzalności,

-          kto lekceważy życie, traci jedyną szansę bycia pełnym człowiekiem, świadomym własnej mocy i godności, stale czyniącym wybór w imię wiecznych, nienaruszalnych wartości[4]

-          modlitwy i psalmy Baczyńskiego przypominają kontemplacje mistyków i ascetów,

-          do wyobraźni Baczyńskiego silnie przemawiała idea bezosobowego bóstwa, boga, który jest obecny we wszystkich tworach i zjawiskach kosmosu (stąd komplikacje w wizerunku Boga),

PÓŹNY WNUK (związki z Norwidem):

-          związki z poezją Norwida,

-          Norwid pomaga poecie zrozumieć czas, w którym żył i określić własne miejsce w nim,

-          Baczyński szukał poetyki, która pozwoli mu uniknąć potocznych skojarzeń, tyrtejskiego budzenia sumień, ideologii niewinnie uciśnionych ofiar. Norwid uczył cierpliwości i opanowania w obliczu wydarzeń, które skłaniały do zbyt porywczych, nierealistycznych działań,

-          z pism Norwida płynęła zachęta do uprawiania swoistej ascezy i stoickiej pokory, odsunięcia się na taki dystans, który lepiej pozwalał zrozumieć racje nasze i naszych wrogów,

-          z Norwida jest u Baczyńskiego ton gwałtownej polemiki ze społeczeństwem, dyskusja, mająca na celu zdemaskowanie fałszywych wyobrażeń na temat wielkości, czyli uściślania i przewartościowania obiegowych pojęć, posługiwanie się techniką ironii i przemilczeń,

-...