Etapy kształtowania pojęć

Wg. Okonia

Okoń wtróżnia 3 etapy kształtowania pojęć:

- kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami – to łączenie odpowiednich słów z rzeczami lub zjawiskami

- kształtowanie elementarnych pojęć na podstawie zewnętrznych cech przedmiotów

- kształtowanie pojęć naukowych

Etap pierwszy jest wstępny, przygotowuje grunt do właściwego kształtowania pojęć.

Etap drugi to kształtowanie pojęć elementarnych. Szczególną rolę odgrywa tu uogólnienie i odróżnicowanie, które dotyczą zewnętrznych cech przedmiotów prowadzące do tworzenia pojęć elementarnych.

Etap trzeci to rozwijanie pojęć naukowych, które wg. Okonia powstają przez rozwinięcie pojęć elementarnych na skutek nauczania szkolnego.

W. Okoń twierdzi, że zarówno w kształtowaniu pojęć elementarnych, jak i naukowych występują te same momenty. Można je ująć następująco:

- zestawienie danych przedmiotów z innymi ( porównanie pod względem cech zewnętrznych)

- wyszukanie cech wspólnych i cech różnych

- określenie pojęcia na podstawie znajomości cech przedmiotu

- zastosowanie poznanego pojęcia w nowych sytuacjach

Cz. Kupisiewicz w procesie kształtowania pojęć wyróżnia 5 etapów:

- analiza wstępna( zestawienie danego przedmiotu z innym)

- generalizacja (wyszukiwianie cech wspólnych dla danych przedmiotów lub zjawisk)

- różnicowanie (wyszukiwanie cech różniących dane przedmioty lub zjawiska)

- synteza (zdefiniowanie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech określonego przedmiotu lub zjawiska)

- zestawienie (wykorzystanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach)

T. Poznańska , uważa, iż kształtowanie pojęć w klasach niższych przebiega prawidłowo, jeżeli proces uczenia się spełnia określone warunki:

- opiera się na poznaniu zmysłowym,

tj. na spostrzeganiu i wyobrażeniu przedmiotów, ich cech oraz stosunków i zależności między nimi

- wiąże te przedmioty, ich elementy i stosunki ze słowami

- stwarza warunki do procesu uogólnień, czyli do przyswajania pojęć ogólnych

- opracowuje uzyskane treści w postaci spójnego, niesprzecznego systemu wiedzy

- dostarcza okazji do sprawdzania i zastosowania zdobytej wiedzy w działaniu

- uwzględnia możliwie pełną aktywność i samodzielność uczniów

Wprowadzenie nowego pojęcia na lekcji zależy od jego specyfiki merytorycznej, stopnia abstrakcyjności, poziomu intelektualnego uczniów.

Możemy wyróżnić dwie podstawy dydaktyczne wprowadzania pojęcia:

- podstawa obrazowa polega na zastosowaniu obserwacji. Jest to metoda „ polegająca na planowym i systematycznym spostrzeganiu faktów”.

Wyróżnia się obserwację bezpośrednią i pośrednią. Obserwacja bezpośrednia to ukierunkowanie zajęcia w terenie w postaci lekcji w terenie lub wycieczki oraz demonstrowanie obrazów naturalnych.

Wycieczka dostarcza zwykle wiadomości do kilku tematów w ramach przedmiotu lub nawet do kilku przedmiotów.

Demonstracja obrazów polega na pokazywaniu np. wyrobów, urządzeń, modeli.

- podstawa abstrakcyjna stanowią ją metody i środki dydaktyczne oparte głównie na słowie oraz obserwacji symbolicznej. Wprowadzenie pojęcia na podstawie słowa polega na wyjaśnieniu słownym, opowiadaniu, pogadance, narracji,  opisie.

Zastosowanie pojęcia jest najwyższym stadium procesu kształtowania pojęć, gdyż wymaga od dzieci najwięcej samodzielności. Zastosowanie pojęcia to samodzielne, na miarę ucznia klasy I-III, posługiwanie się pojęciem w działaniu praktycznym i teoretycznym.

Zastosowanie pojęcia, zarówno w praktyce i w teorii, wiąże się najczęściej z wykonaniem określonych operacji w myśleniu i działaniu.

Formy praktycznego zastosowania pojęć wiążą się z działalnością uczniów, której cechą istotną jest aktywność twórcza w działaniu o znaczeniu głównie praktycznym np. badanie okazów naturalnych, doświadczenia, wykonywanie modeli i przedmiotów użytkowych.

Teoretyczne formy zastosowania pojęć mają miejsce w sytuacjach, w których uczniowie wykazują aktywność intelektualną, głównie pod względem teoretycznym np. odp na pytania nauczyciela, wypowiedzi własne, prace pisemne, czytanie literatury.

Tworzenie pojęć w kl. I-III dokonuje się na poziomie myślenia konkretno –praktycznego.

W. Okoń „ Słownik pedagogiczny”

Pojęcie – odbicie abstrakcyjne (myślowe) ogólnych właściwości rzeczy i zjawisk powstające w wyniku uogólniania tych właściwości.

E. Hurlock – pojęcie to nie są proste dane zmysłowe, lecz jest to rezultat przemyślenia i łączenia tych danych.

Przykład:

1.        Czynności werbalne:

Nauczyciel mówi dzieciom, że na dzisiejszych zajęciach poznają kolejną liczbę – liczbę 8. Jest ona liczbą naturalną występującą po liczbie 7. Następnie demonstruje poprawny zapis liczby  w kratkach 8. Próby zapisywania liczby przez dzieci.

2. Czynności na konkretach:

(liczba w aspekcie kardynalnym)

3.Czynności na zastępnikach

4.Czynności na grafach

(aspekt porządkowy liczby)

5.Czynności na schematach

(aspekt algebraiczny liczby)

6. Czynności na abstraktach

E. Hurlock „Rozwój dziecka”