Kościoły romańskie średniowiecznego Krakowa
1. Kościół św. Wawrzyńca
Usytuowany był we wschodniej części miasta Kazimierza, na terenie dawnej wsi Bawół, dla której spełniał funkcję parafialną. Fundację kościoła legenda przypisuje Piotrowi Duninowi ze Skrzynna, lecz jest bardziej prawdopodobne, iż wzniósł go komes Wawrzyniec, właściciel wsi Bawół, znany ze źródeł XIII-wiecznych. Zapiski dotyczące świątyni pochodzą z lat: 1322 i 1325-27. Po lokacji miasta Kazimierza funkcję parafialną przejął kościół Bożego Ciała. Kościół św. Wawrzyńca funkcjonował do schyłku XVIII wieku, gdy został rozebrany. Jego zarys znany jest z tzw. planu 'kołłątajowskiego' z 1785 r. Świątynia składała się z prostokątnej nawy oraz prezbiterium zamkniętego od wschodu apsydą. Od północy przylegała przybudówka, zapewne zakrystia. Trudno stwierdzić jednak, czy plan dotyczy pierwotnej (późnoromańskiej lub wczesnogotyckiej) formy świątyni, czy też jej późniejszej postaci. Wykopaliska prowadzone w tym rejonie nie doprowadziły do odsłonięcia murów kościoła, stwierdzono jedynie pochówki cmentarza przykościelnego. Kościół rekonstruować można hipotetycznie w formie typowej dla wieku XIII, złożonej z podanych wyżej elementów, tj. nawy, prezbiterium oraz półkolistej apsydy.
2. Kościół św. Wojciecha
Usytuowany w południowej części Rynku Krakowskiego, w pobliżu wylotu ul. Grodzkiej. Zachowany w formie romańskiej, z późniejszymi, głównie barokowymi, zmianami. Po raz pierwszy wymieniony w źródłach pisanych przy 1250 roku. Od roku 1404 prawo patronatu nad kościołem posiadał Uniwersytet. W latach 1611-18 miała miejsce przebudowa świątyni. Od lat 80-tych XIX wieku rozpoczęły się prace badawcze i konserwatorskie, których rezultatem było odsłonięcie murów fazy romańskiej. Badania wykopaliskowe, przeprowadzone w latach 60-tych, wykazały istnienie w tym miejscu dwu starszych budowli drewnianych, najprawdopodobniej o przeznaczeniu sakralnym. Kościół romański wzniesiony został na fundamencie wykonanym z łamanego wapienia, głębokim na ok. 2 m. Część nadziemną tworzą mury w technice opus emplectum, licowane drobną 'kostką' wapienną. Narożniki, portal, łuk tęczy oraz inne detale wykonano z ciosów piaskowca. Posadzkę stanowiła warstwa płaskich kamieni wapiennych osadzonych na zaprawie. Bryłę budowli tworzyło prostokątne prezbiterium o wymiarach wnętrza 3,5x3,1 m. oraz niemal kwadratowa nawa (6,9x6,3 m.). Na etapie fundamentu zaniechano realizacji niewielkiej, kwadratowej wieży (lub kruchty) o wymiarach 1,6x1,6 m., która miała być umieszczona na osi kościoła od strony zachodniej. Prezbiterium posiadało krzyżowe sklepienie, nawę przykryto zapewne drewnianym stropem. We wschodniej ścianie nawy, po obu stronach tęczy umieszczone były głębokie, półkoliste nisze, wydrążone w grubości muru. W pobliżu tej ściany przebiega poprzeczny fundament, na którym spoczywała piaskowcowa baza filara lub kolumny - jednej z dwu podpór podtrzymujących dużą emporę, zajmującą 3/4 powierzchni nawy. Wejście do kościoła znajdowało się w zachodnim odcinku ściany południowej, zaś schody na emporę najpewniej w południowo-zachodnim narożu nawy. Zachowane są również dwa pierwotne, romańskie okienka o dwustronnie rozglifionych obramieniach: jedno pośrodku wschodniej ściany prezbiterium, drugie - w ścianie południowej, nieco na wschód od portalu. Wysunięto teorię, mówiącą o dwu kościołach kamiennych, przy czym starszy (z wieżą) miałby być reprezentowany przez fundament, zaś młodszy tworzyłaby partia nadziemna świątyni romańskiej. Jednakże, pomimo niewielkich różnic widocznych w rzucie obiektu, trudno dopatrywać się dwu odrębnych akcji budowlanych. Wzniesienie świątyni murowanej nastąpiło zapewne ok. roku 1100. Założenie kościoła legenda wiąże z osobą św. Wojciecha, który, według podań, nauczał w tym miejscu. Obecność śladów budowli drewnianych, z których młodsza posiadała murowany na zaprawie gipsowej ołtarz, wskazuje, iż początki kościoła sięgać mogą rzeczywiście czasów wojciechowych.
3. Kościół Najświętszej Marii Panny
Usytuowany przy północno-wschodnim narożu rynku miasta lokacyjnego, ukośny w stosunku do sieci jego ulic, co wskazuje na wczesnośredniowieczną metrykę świątyni. Według relacji Długosza, kościół został założony w roku 1222 przez biskupa Iwona Odrowąża. W dokumentach, przy roku 1224 odnaleźć można imię ówczesnego proboszcza ('parrochianus') kościoła NP. Marii - Stefana. Na przełomie XIII i XIV wieku (1303) kościół był przebudowywany na trzynawową świątynię halową. W połowie XIV wieku powstało gotyckie prezbiterium, od 1392 r. przebudowywano wczesnogotycką część nawową na bazylikę. W pierwszej połowie XVIII wieku zbarokizowano wnętrze, w latach 1889-91 odrestaurowano kościół, przywracając mu gotycki charakter. Badania architektoniczno-archeologiczne, przeprowadzone w latach 60-tych dwudziestego wieku, w podziemiach kościoła, ujawniły relikty późnoromańskiej fazy świątyni. Były to odcinki murów wykonane z ciosów wapiennych, w narożnikach użyto bloków piaskowca. Tą techniką wykonano m. in. najniższą partię murów południowej wieży kościoła oraz ścian północnej i południowej kościoła halowego, założonego na tym samym planie, co obiekt romański. Ponadto stwierdzono fragmenty baz i trzonów trzech półkolumn przyściennych, a we wschodniej części hali - blok muru, stanowiący zapewne fundament romańskiego ołtarza. Najstarsza świątynia była prawdopodobnie trzynawową bazyliką o wymiarach ok. 26x45 m., posiadającą sklepienia przynajmniej w nawach bocznych. Choć odkrywcy negują istnienie transeptu, taka możliwość wydaje się prawdopodobna. Zamknięcie świątyni od strony wschodniej nie jest znane, z wyjątkiem niewielkiego odcinka muru poprzecznego w pobliżu narożnika południowo-zachodniego. Fakt, iż mury romańskie wzniesiono jedynie do wysokości ok. 1,5 m. może świadczyć o przerwaniu budowy w czasie najazdów tatarskich. Z drugiej jednak strony wspomniane wyżej źródła pisane sugerują funkcjonowanie kościoła już w okresie przed pierwszym najazdem w roku 1241.
4. Kościół św. Floriana
Usytuowany przy szlaku wiodącym do Krakowa od strony północnej, zapewne w centrum przedlokacyjnej osady targowej. Fundacja jego związana jest ze sprowadzeniem w 1184 roku, przez Kazimierza Sprawiedliwego relikwii św. Floriana. Budowę rozpoczęto w roku 1185 i zakończono ją w 1216, gdy kolegiatę poświęcił biskup Wincenty Kadłubek. Po 1306 r. wzniesiono nowy kościół, gotycki, który był niszczony pożarami w wieku XVI oraz w roku 1655 podczas oblężenia miasta przez Szwedów. Po 'potopie' został odbudowany w stylu barokowym. Zniszczony pożarem w czasie konfederacji barskiej, następnie odnowiony. Restaurowany w początku XX wieku. Kościół nie został przebadany archeologicznie. Sprawozdania z odnowienia świątyni na początku stulecia mówią o odsłonięciu fragmentów murów romańskich oraz pewnej ilości detalu kamiennego. Formę świątyni można rekonstruować czysto hipotetycznie, jako trzynawową bazylikę z jedną lub dwiema wieżami zachodnimi.
5. Kościół św. Filipa
Usytuowany w północnej części Kleparza, na zachód od kościoła św. Floriana. Znany m. in. z 'kołłątajowskiego' planu Krakowa z roku 1785, na którym przedstawiono zapewne zarys pierwotnego, romańskiego (?) kościoła, złożony z niewielkiej, kwadratowej nawy, zamkniętej od wschodu apsydą oraz przybudówki (zakrystii?) od północy. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z roku 1373, uważany był więc za XIV-wieczny. W roku 1528 strawił go pożar, następnie odbudowany, funkcjonował do roku 1801, gdy został rozebrany. Rekonstrukcja bryły świątyni oparta jest na analizie planu 'kołłątajowskiego'.
6. Kościół św. Ducha
Usytuowany na północny zachód od kościoła św. Krzyża, wchodził w skład kompleksu szpitala Duchaków sprowadzonych w roku 1244. Znany m. in. z planu 'kołłątajowskiego' z 1785 r. i ikonografii. Pierwotna forma wczesnogotycka (z czasów biskupa Prandoty?)- to świątynia o zarysie wydłużonego prostokąta o trzech nierównych przęsłach, zaakcentowanych od zewnątrz szkarpami. Zachodnia fasada pochodziła z okresu baroku. Po kasacie zakonu kościół wyłączono z kultu (1788) i pełnił on różne funkcje aż do rozbiórki w latach 90-tych XIX wieku. Można przypuszczać, iż początki kościoła sięgają lat 40-tych XIII wieku, być może jest to część wschodnia (chór) nieukończonego większego założenia sakralnego. Formę świątyni dokładnie ukazują m. in. zdjęcia z początku lat 90-tych XIX w.
7. Kościół św. Mikołaja
Położony na wschodnim przedpolu lokacyjnego miasta Krakowa, przy jednym z głównych szlaków drożnych, prowadzącym w kierunku Sandomierza. Wymieniony w bulli papieża Grzegorza IX, wystawionej w roku 1229 dla klasztoru tynieckiego, zapisany jako kaplica należąca do klasztornego uposażenia. Przebudowywany na przełomie XIII i XIV wieku, następnie rozbudowany na trzynawowy, w roku 1455 został przekazany przez benedyktynów Akademii Krakowskiej. Mocno przekształcony w okresie baroku (głównie w latach 1677-1682) przy zachowaniu większości murów gotyckich. Badania archeologiczne i architektoniczne ujawniły w obrębie świątyni fragmenty budowli romańskiej o zarysie zbliżonym do kościoła św. Wojciecha. Fundamenty wykonane zostały z łamanego wapienia bez użycia zaprawy. Część nadziemną wzniesiono w technice opus emplectum, używając do lica drobnych ciosów wapiennych. Najlepiej zachowała się północna ściana nawy (do wysokości ponad 2 m. od ówczesnego poziomu użytkowego). Śladem po prezbiterium jest jedynie negatyw muru. Posadzkę stanowiła wylewka zaprawy zmieszanej z okrzeskami wapienia. Wymiary zewnętrzne nawy wynosiły około 8x8 m., prezbiterium około 5x5 m. Wejście do świątyni umieszczone było w północnej ścianie nawy. Na podstawie techniki budowy murów obiekt został wydatowany na wiek XII. Niezmiernie interesujący jest fakt występowania w nawarstwieniach pojedynczych 'kamieni' gipsowych, a także stwierdzenie poziomu zaprawy gipsowej (posadzki?) przeciętej wkopem pod zachodnią ścianą kościoła romańskiego. Sugeruje to bowiem istnienie jeszcze starszej, przedromańskiej fazy świątyni, którą być może odsłonią przyszłe badania.
8. Kościół św. Franciszka
Zespół usytuowany na północno-zachodnim przedpolu podgrodzia - Okołu. Franciszkanie sprowadzeni do Krakowa w 1237 r., po 1241 r. objęci zostali mecenatem księcia Bolesława Wstydliwego. Kosciół, konsekrowany w 1269 roku, był zapewne założeniem krzyżowym. W 1267 r. pochowano tu błogosławioną Salomeę, w 1279 - księcia Bolesława Wstydliwego. W drugiej połowie XIII wieku dobudowana została część zachodnia (dwunawowa) oraz tzw. 'stara zakrystia' - oratorium o trójbocznym zamknięciu przy południowej ścianie świątyni. W XV wieku przekształcono korpus, dobudowano też pięcioboczne przęsło do prezbiterium. W XVII i XIX wieku budowla niszczona była przez pożary. Po pierwszym (w 1655 r.) kościół przebudowano i ponownie konsekrowano, po drugim (w 1850 r.) wzniesiono świątynię w stylu neoromańskim i neogotyckim. Prace nad odbudową trwały do 1912 roku. Pierwotny kościół został wzniesiony z cegły (w wątku wendyjskim) na planie regularnego krzyża o prosto zamkniętych ramionach. Prawdopodobnie najstarszy jest szczyt północny z zachowanym fryzem arkadkowym i pełnołukowymi blendami. Przy narożach zewnętrznych budowli występują lizeny. Wnętrze wyposażono w sklepienia krzyżowo-żebrowymi, wspartymi na przyściennych służkach. Na środku krzyża mogła znajdować się wieża. Kompleks klasztorny przebadano jedynie częściowo. Odsłonięte ceglane mury 'starej zakrystii' - dwuprzęsłowej budowli z krzyżowo-żebrowym sklepieniem. Prawdopodobnie z XIII wieku pochodzą także skrzydła klasztoru: wschodnie, południowe i zachodnie. To ostatnie stanowiło w przyziemiu wielką salę, służącą jako refektarz letni. W ścianach odsłonięto szereg wczesnogotyckich okien o potrójnym podziale, posadzkę stanowiła wylewka zaprawy. Badania archeologiczne po zachodniej stronie kościoła ujawniły dużą ilość fragmentów ceramicznych płytek posadzkowych, podobnych do występujących w zespole klasztornym oo. Dominikanów, w kościele św. Marii Magdaleny oraz Katedrze Wawelskiej. Pochodzą one najpewniej z pierwotnej posadzki kościoła.
9. Kościół św. Trójcy
Zlokalizowany na północno-wschodnim przedpolu krakowskiego podgrodzia - Okołu, w rejonie pierwszej osady lokowanej na prawie niemieckim, gdzie pełnił funkcję kościoła parafialnego. W roku 1222 biskup krakowski Iwon Odrowąż sprowadził pierwszych Dominikanów i przekazał im kościół św. Trójcy, przenosząc parafię do powstającego wówczas kościoła NP. Marii. W roku 1223 wzmiankowane jest poświęcenie kościoła św. Trójcy (po przebudowie?). W 1248 r. papież Honoriusz III, a w roku 1286 arcybiskup gnieźnieński Jakub nadają odpusty za ofiary na budowę kościoła - najpewniej nowej, ceglanej świątyni klasztornej. W roku 1289 w ukończonym chórze świątyni spoczął książę Leszek Czarny. W drugiej połowie XIV wieku rozpoczęto przebudowę kościoła halowego na bazylikowy, podwyższono prezbiterium. Od XIV wieku powstają kaplice boczne. Wielki pożar w 1850 r. zniszczył kościół, restaurowany do 1872, ponownie konsekrowany w 1884 r. Z wieku XIII (po 1222) pochodzą: ceglane prezbiterium i fragmenty korpusu halowego kościoła konwentualnego, ceglane skrzydło wschodnie klasztoru, duże partie budynku biblioteki oraz skrzydło północne przy pierwszym wirydarzu, z podpiwniczonym refektarzem, wykonanym w większości z kamienia. Ceglane mury kościoła i zabudowań klasztornych układano w wątku wendyjskim. Świątynia była dwu- lub trzynawową halą, z mocno wydłużonym, trójprzęsłowym prezbiterium, nakrytym krzyżowo-żebrowym sklepieniem. Istnieje prawdopodobieństwo, iż pod prezbiterium znajdowała się krypta. Posadzka świątyni wykonana była ze zdobionych, polewanych płytek ceramicznych z motywami geometrycznymi, roślinnymi i figuralnymi. Mury kościoła wieńczył ceramiczny fryz arkadkowy z ornamentem lilii (zachowany w prezbiterium). Trzyprzęsłowy kapitularz otwierał się do krużganka parą biforialnych przezroczy zwieńczonych ostrołukowo oraz gotyckim portalem przebudowanym w wieku XIV. Refektarz (w skrzydle północnym) jest budowlą o wymiarach 15,6x9 m. z romańskim portalem oraz trzema półkoliście zakończonymi okienkami od strony krużganka i dużym 'okulusem' w ścianie wschodniej. Podpiwniczony tzw. 'kryptą' z krzyżowym sklepieniem rozpiętym na gurtach, wspartym na trzech ceglanych filarach. Przez część badaczy obiekt ten jest uważany za pierwotne oratorium dominikańskie. Należy jednak sądzić, iż pełnił od początku funkcję refektarza klasztornego, a został wzniesiony z materiału pochodzącego z rozbiórki przeddominikańskiego, romańskiego kościoła św. Trójcy.
10. Kościół św. Jakuba
Znajdował się w zakolu Wisły, na południowy wschód od kościoła św. Michała. Tradycja łączy jego fundację z rycerskim rodem Strzemieńczyków (XII wiek), mających być może swoją siedzibę w pobliżu Skałki. Wzmiankowany od roku 1313, funkcjonował jako kościół parafialny do 1787 r., gdy został rozebrany. Jego zarys znamy z tzw. planu 'kołłątajowskiego' z 1785 r. Złożony jest ze stosunkowo dużej, prostokątnej nawy, zamkniętej od wschodu półkolistą apsydą. Od północy przylega niewielka, prostokątna zakrystia. Zarys ten jest typowy dla kościołów romańskich o niedużej skali. Badania wykopaliskowe odsłoniły część fundamentów tej świątyni, lecz nie stwierdzono jednoznacznie, czy należały one do wczesnośredniowiecznej fazy budowli. Rekonstrukcję formy opierać więc można jedynie na podstawie analizy planu 'kołłątajowskiego'.
11.Kościół św. Michała Archanioła
Usytuowany na wapiennym wzgórzu zwanym 'Skałką', w południowej części późnośredniowiecznego miasta Kazimierza. Żywoty św. Stanisława podają, iż w tym właśnie kościele biskup poniósł śmierć męczeńską w roku 1079, a po 10 latach cudownie zrośnięte ciało przeniesiono stąd do katedry wawelskiej. Według Jana Długosza pierwotna świątynia miała kształt rotundy i została wzniesiona na miejscu kultu pogańskiego. Przebudowywana w XIV i XV wieku w stylu gotyckim, z zachowaniem części dawnej rotundy (apsydy?), na co zdaje się wskazywać nowożytna ikonografia obiektu. Kolejna, barokowa przebudowa świątyni w latach 1733-42 w poważnym stopniu zniszczyła teren, na którym mogła wznosić się rotunda. Badania wykopaliskowe odsłoniły po południowej stronie kościoła pozostałości świątyni gotyckiej oraz fundament prostokątnego obiektu (romańskiego?), który uważany był za podstawę budowli rotundowej. Na podstawie danych historycznych można przypuszczać, iż na Skałce istniała rzeczywiście przedromańska, lub wczesnoromańska rotunda św. Michała, być może wraz z obronnym dworem, w którym szukał schronienia biskup Stanisław podczas konfliktu z królem Bolesławem Śmiałym.
12. Kościół św. Jana
Usytuowany po północnej stronie rynku miasta lokacyjnego, we wschodniej pierzei ulicy św. Jana. Jego ukośna orientacja w stosunku do zabudowy miasta wskazuje na wczesnośredniowieczną metrykę obiektu. Kościół wymieniony w księgach miejskich pod 1308 r, w rejestrze świętopietrza z lat 1325-27 - jako parafialny. Przebudowany z końcem XIII lub w początku XIV wieku, zbarokizowany w wieku XVII (m. in. fasada), przebudowany w latach 1715-23 (apsyda wschodnia). Pierwsze badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzono w roku 1906, kolejne - w roku 1962. Odsłonięto znaczne partie murów świątyni romańskiej, złożonej z prostokątnej nawy o wymiarach 10,4x6,6 m. oraz apsydy o średnicy 3,5 m. Na fundamentach z łamanego wapienia z niewielką ilością zaprawy posadowiono mury naziemne, oblicowane drobnymi ciosami wapiennymi. Wejście znajdowało się najpewniej od zachodu. W południowej ścianie nawy stwierdzono obramienia dwu wąskich okienek romańskich. Przejście nawy w apsydę zaakcentowane jest 'gurtem' - namiastką mocno zredukowanego prezbiterium. We wnętrzu uchwycono pierwotny (?) poziom użytkowy ze śladami odciśniętych w zaprawie płytek ceramicznych. Dane architektoniczne i archeologiczne pozwalają datować świątynię na pierwszą połowę XII wieku i wiązać jej wzniesienie z działalnością warsztatu realizującego katedrę 'Hermanowską' na Wawelu.
13. Kościół św. Szczepana
Usytuowany w północno-zachodniej części miasta lokacyjnego, ukośnie w stosunku do sieci ulic. Wzmiankowany w księgach miejskich pod rokiem 1310, następnie w spisie świętopietrza z 1325-27 r. W 1327 r. określony jako jeden z czterech kościołów parafialnych Krakowa. Świątynia gotycka, zapewne XIV-wieczna, złożona z prezbiterium i części nawowej, była przebudowana po roku 1589, gdy przeszła w posiadanie Jezuitów (do 1732). W latach 1801-1802 kościół został wyburzony. Wykopaliska archeologiczne, przeprowadzone na placu Szczepańskim w latach 1963-1965 nie doprowadziły do odkrycia reliktów fazy romańskiej. Stwierdzono jedynie, iż fundamenty gotyckiego prezbiterium oraz tęczy przecięły starsze groby, odpowiadające zapewne świątyni przedlokacyjnej. Jej forma może być rekonstruowana czysto hipotetycznie.
14. Kościół Najśw. Salwatora
Usytuowany na południowo-wschodnim stoku wzgórza św. Bronisławy, u obecnego ujścia Rudawy do Wisły. Według Jana Długosza, kościół zbudował Piotr Włostowic ze Skrzynna. Poświęcenie miało miejsce w roku 1148. Ok. roku 1183 biskup Gedko przyłączył kościół, wraz z uposażeniem i funkcją parafialną (m. in. prawem chrztu) do klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu. Po zniszczeniach w roku 1241 zakonnice miały rezydować przy kościele Najśw. Salwatora, gdzie pochowano w roku 1255 błogosławioną Judytę. W początku XVII wieku miała miejsce restauracja świątyni, przeznaczonej na kościół cmentarny. W 1622 r. dobudowano nawę oraz wieżę zachodnią z elementami wystroju nawiązującymi do stylu gotyckiego. W roku 1933 badania architektoniczne, a następnie archeologiczne, ujawniły relikty obiektów starszych od kościoła z połowy XII wieku, z których pierwotnym, z X wieku, miałaby być świątynia na planie krzyża greckiego z apsydą wschodnią, następnie przebudowana na kościół rotundowy. W wieku XII powstała bazylika trójnawowa z bocznymi aneksami i dużym oknem w prezbiterium. Nowsza seria badań archeologicznych wykazała, iż już w pierwszej fazie, datowanej dopiero na wiek XII, kościół stanowił trzynawową bazylikę z pseudotranseptem i apsydą wschodnią. Długość świątyni wynosiła 28 m. Wzniesiona była techniką opus emplectum z niewielkich ciosów wapienia. Z rozstawienia fundamentów filarów międzynawowych można wnioskować, iż w części zachodniej wznosiła się kwadratowa wieża, zapewne z emporą otwartą do głównej nawy kościoła. Faza 'rotundowa' nie znajduje potwierdzenia (jako samodzielna budowla), natomiast jeszcze w XII wieku nastąpiła rozbudowa części wschodniej o wydłużone, prostokątne prezbiterium i aneksy boczne, połączone z chórem przejściami oraz arkadowymi biforiami. W prezbiterium, obok drobnej 'kostki' wapiennej występują liczne ciosy piaskowca. Bazylika osiągnęła wówczas długość ponad 30 m. Rozbudowa wiązać się mogła ze sprowadzeniem do Krakowa Norbertanów, osadzonych jednakże w pobliskim Hebdowie. Zapewne jeszcze we wczesnym średniowieczu kościół został 'zminiaturyzowany' i zamknięty od strony zachodniej murem półkolistym. W świetle tych odkryć wydaje się prawdopodobne, iż - zgodnie z relacją Długosza - pierwszy kościół murowany powstał w obrębie krakowskiej rezydencji potężnego rodu Łabędziów.
15. Kościół ŚŚ. Augustyna i Jana
Kompleks zlokalizowany u stóp wzgórza św. Bronisławy u ujścia Rudawy do Wisły. Klasztor został założony przez Jaksę Gryfitę, najpewniej w roku 1162. Kościół św.św. Augustyna i Jana poświęcił biskup Gedko (1166-1185). W 1225 r. klasztor został zniszczony przez pożar, następnie w 1241 r. przez najazd tatarski. W odbudowanym kościele pochowano w roku 1259 bł. Bronisławę. Za czasów Długosza klasztor był drewniany, otoczony murem. Po pożarze w 1587 r. odbudowano kościół i klasztor w pierwszej połowie XVII wieku. Kolejne zniszczenia i restauracja po "potopie" szwedzkim. Widoczne są fragmenty murów ceglanego kościoła XIII-wiecznego, o formie zapewne jednonawowej, z prosto zamkniętym prezbiterium. Ściany wieńczył fryz arkadkowy. Od północy prowadziło wejście do świątyni poprzez okazały, późnoromański portal, wykonany z piaskowca, z zachowanymi dwiema parami kolumienek i półkolistymi archiwoltami. W trakcie badań w roku 1874 odsłonięto dolną część portalu oraz znaleziono ceramiczne płytki posadzkowe z ornamentem geometryczno-roślinnym. W podziemiach po zachodniej stronie kościoła występują fragmenty murów wykonane z ciosów wapiennych, pochodzących najpewniej z XII-wiecznej fazy zespołu klasztornego. Określenie formy pierwotnego kościoła oraz romańskiego klasztoru wymaga dalszych badań.
16. Kościół Najśw. Marii na Piasku
Zlokalizowany na zachodnim przedpolu Krakowa lokacyjnego - przedmieściu Garbary. Według tradycji, świątynię ufundował Władysław Herman w 1087 r., zaś jego dzieło kontynuował Piotr Dunin ze Skrzynna, który miał ukończyć chór świątyni. Według Jana Długosza, kościół i klasztor Karmelitów jest fundacją Jadwigi i Jagiełły, którzy sprowadzili zakonników z Pragi. Gotycka świątynia została zniszczona w czasie najazdu szwedzkiego w 1655 r, odbudowana w formie barokowej, potem kilkakrotnie restaurowana. Badań archeologicznych we wnętrzu kościoła nie prowadzono, natomiast w jego otoczeniu stwierdzono jedynie osadnictwo późnośredniowieczne. Forma domniemanego kościoła romańskiego jest rekonstrukcją hipotetyczną.
17. Kościół św. Krzyża
Usytuowany w północno-wschodniej części miasta lokacyjnego, w pobliżu jego fortyfikacji. Orientowany ukośnie w stosunku do siatki ulic, co sugeruje starszą metrykę pierwotnej świątyni. Tradycja wiąże jej założenie z osobą biskupa Pełki (1186-1207). Pierwsza wzmianka z 1244 r. dotyczy Tomasza, kapelana kościoła św. Krzyża w Krakowie. W roku 1244 biskup krakowski Prandota przeniósł zgromadzenie zakonu Duchaków z Prądnika do miasta, powierzając im kościół św. Krzyża wraz z obowiązkami duszpasterskimi. W 1327 r. biskup Grot zatwierdził granice parafii, w tym również św. Krzyża. Około roku 1300 wzniesiono gotyckie, kamienne prezbiterium, w drugiej połowie XIV wieku - ceglaną nawę ze sklepieniem wspartym na środkowym słupie, następnie powstała wieża zachodnia. Restaurację świątyni przeprowadzono w ostatnich latach XIX wieku. Badania archeologiczne, prowadzone na zewnątrz kościoła nie ujawniły śladów budowli romańskiej, natomiast duża liczba ciosów piaskowcowych, użyta w oszkarpowaniu części nawowej może pochodzić z rozbiórki tej świątyni. Jej rekonstruowana forma jest czysto hipotetyczna, inspirowana wezwaniem św. Krzyża.
18. Katedra Wawelska
Katedra romańska pod wezwaniem Św. Wacława znajduje się na północnym skraju wzgórza, na zachód od kościoła Św. Gereona, w obrębie murów katedry gotyckiej. Była to dwuchórowa, trzynawowa, sześcioprzęsłowa bazylika filarowa bez transeptu, o długości 57 m, szerokości 20 m, wysokości około 27 m. Miała dwie krypty podchórowe, parę wież zachodnich wysuniętych przed nawy boczne. Z romańskiej budowli zachowały się: krypta zachodnia pod wezwaniem Św. Leonarda (najlepiej zachowane wnętrze romańskie w Polsce), o sklepieniu wspartym na 8 kolumnach, z absydą ołtarzową, dolna część wieży południowej, zwanej Wikaryjską lub Srebrnych Dzwonów, przyziemie wieży północnej, fragmenty absydy oraz południowo wschodniej wieży schodowej. Budowę zaczęto być może już za czasów Bolesława Śmiałego, po roku 1058. Kontynuował ją Władysław Herman w latach 1079-1102 i jego następca Bolesław Krzywousty w latach 1102-1138. Świątynię konsekrowano dopiero w 1142 roku, lecz już w 1118 roku dokonano pochówku biskupa Maurusa w krypcie pod chórem zachodnim.
19. Kościół św. Idziego
Usytuowany u podnóża Wawelu, w zachodniej pierzei ul. Grodzkiej. Zachowany w formie gotyckiej z wieku XIV. Powstanie świątyni wiąże się z osobami Władysława Hermana i żony Judyty, którzy w 1087 roku wysłali poselstwo do opactwa w St. Gilles w Prowansji, by uprosić o potomstwo. Rezultatem tegoż poselstwa były cudowne narodziny syna Bolesława (Krzywoustego), co z kolei stało się przyczyną ufundowania kościoła w Krakowie. Pierwsze wzmianki źródłowe o nim pochodzą z lat 1310 i 1316 i dotyczą zamiany, dokonanej przez Władysława Łokietka, który oddał świątynię Toporczykom w zamian za kościół św. Andrzeja, przy którym osadził konwent Klarysek ze Skały. Można przypuszczać, że powstały na przełomie XI i XII wieku kościół św. Idziego był dziełem warsztatu wznoszącego w tym czasie katedrę romańską na Wawelu. Dotychczasowe badania archeologiczne oraz architektoniczne nie ujawniły śladów świątyni przedgotyckiej. Propozycja rekonstrukcji jest czysto hipotetyczna.
20. Kościół św. Marcina
lokalizowany przy południowym odcinku ul. Grodzkiej, w sąsiedztwie klasztoru Sióstr Klarysek. Jan Długosz podaje w 'Księdze uposażeń' (Liber beneficiorum), iż kościół ten został założony przez rody rycerskie Gryfitów i Ostojów. Pierwsza o nim wzmianka znajduje się w Rejestrze Świętopietrza z lat 1325-27, co może sugerować romańską metrykę świątyni. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne. W krypcie pod prezbiterium kościoła barokowego natrafiono na poziom posadzki wykonanej z zaprawy wapiennej oraz fragmenty XIII-wiecznych, ceramicznych płytek posadzkowych. Świątynia gotycka (a zapewne i romańska) była przesunięta nieco bardziej ku północnemu zachodowi w stosunku do istniejącego kościoła barokowego. Nie odnaleziono dotąd odcinków murów pierwotnej świątyni. Jej rekonstrukcja jest czysto hipotetyczna.
21. Kościół św. Marii Magdaleny
Zlokalizowany w rejonie domniemanego placu targowego pośrodku krakowskiego podgrodzia - Okołu, na północny zachód od kościoła św. Andrzeja. Wymieniony po raz pierwszy w Rejestrze Świętopietrza z lat 1425-27. W 1401 roku przekazany przez biskupa Piotra Wysza Uniwersytetowi Krakowskiemu. Zbarokizowany w pierwszej połowie XVII w., funkcjonował do roku 1811, kiedy to został rozebrany. Zarysy budowli znane są z ikonografii, planów oraz badań wykopaliskowych. Te ostatnie ujawniły znaczne fragmenty murów kwadratowego prezbiterium oraz prostokątnej nawy. Na fundamencie, wykonanym z łamanego wapienia, głębokim na 80-90 cm wznosiły się mury budowane techniką opus emplectum, licowane niewielkimi ciosami wapienia. Przy południowo-zachodnim narożniku nawy stwierdzono fundament ukośnej szkarpy, zaś w prezbiterium odsłonięto część ołtarza o ceglanej mensie. Wymiary zewnętrzne prezbiterium wynosiły około 5x5 m., nawy około 8x9 m. We wnętrzu świątyni odsłonięto trzy poziomy użytkowe, z których najstarszy, XIII-wieczny, zachował się w postaci warstwy zaprawy z odciśniętymi negatywami ceramicznych płytek posadzkowych, które zostały przeniesione do dwu kolejnych poziomów: gotyckiego (z XIV wieku) oraz barokowego (z 1648 r.) Łącznie znaleziono ponad 500 płytek, w większości ornamentowanych, o motywach roślinnych i geometrycznych, występujących między innymi na posadzce Katedry Wawelskiej z roku 1250. Charakter posadzki, diagonalne oszkarpowanie nawy oraz ceglana konstrukcja ołtarza, pozwalają, obok analizy zabytków archeologicznych, datować kościół św. Marii Magdaleny na ok. połowę wieku XIII.
22. Kościół św. Andrzeja
Zlokalizowany przy ul. Grodzkiej, w centralnym punkcie dawnego podgrodzia krakowskiego, zwanego Okołem. Ufundowany prawdopodobnie przez najwybitniejszego przedstawiciela rodu Toporczyków - Sieciecha, palatyna w czasach Władysława Hermana. Ustanowiono przy nim zgromadzenie kanonickie złożone z czterech kanoników i prepozyta. Być może udział w utworzeniu kolegiaty miał biskup krakowski Lambert, którego pontyfikat przypadał na lata 1082-1101. Później kolegiata została oddana pod nadzór klasztoru Benedyktynów w Sieciechowie, a następnie w roku 1316 przeniesiona do kościoła św. Idziego w związku ze sprowadzeniem przez Łokietka zgromadzenia Sióstr Klarysek ze Skały. Znaczne walory obronne świątyni podkreśla fakt dwukrotnej (?) inkastelacji przez Konrada Mazowieckiego (1235, 1243) oraz skuteczna obrona w czasie najazdu tatarskiego w roku 1241. Kościół zachowany jest do dziś w swym kształcie romańskim, z niewielkimi zmianami dokonanymi w okresie gotyku oraz zbarokizowanym około roku 1700 wnętrzem. Posiada wymiary 22 x ponad 14 m., wysokość wież - ok. 25 m. Mury, wznoszone techniką opus emplectum licowane są niewielkimi ciosami wapienia. W dolnej części ścian wątek urozmaicają poziome warstwy ciosów piaskowcowych. Narożniki, lizeny, fryz arkadkowy, obramienia okien i detale wykonano z szarozielonego piaskowca. Bryłę świątyni tworzą: prostokątne prezbiterium, zamknięte od wschodu półkolistą apsydą, tzw. pseudotransept (nie wykraczający poza linię naw bocznych świątyni), krótka, jednoprzęsłowa część nawowa oraz tzw. westwerk, tj. dwie wieże zachodnie, przechodzące na wysokości dachu z zarysu kwadratowego w ośmioboczny. Pomiędzy wieżami znajdowała się empora, otwarta arkadą do nawy głównej, ponad nią - pomieszczenie z oknem - triforium, skierowanym ku zachodowi. We wnętrzu transept i nawy boczne oddzielone były od nawy głównej arkadami wspartymi na pojedynczych krzyżowych filarach. Powyżej mogły znajdować się empory boczne. W trakcie badań archeologiczno - architektonicznych odsłonięto ślady dwu niewielkich apsyd, umieszczonych na linii wschodniej ściany transeptu. Podczas prac konserwatorskich ujawniono w południowo - wschodniej części kościoła fragmenty polichromii romańskiej. Większość badaczy wyrażała opinię o dwuetapowym procesie budowy kościoła. Początkowo miałby on postać jednonawową (bezwieżową?) z prezbiterium i apsydą 'główną', następnie, po przebudowie - krótkiej bazyliki transeptowej z apsydami bocznymi i parą wież zachodnich. Jednakże, poza rezygnacją (w górnej partii murów) z dwubarwnego wątku z ciosów wapienia i piaskowca architektura kościoła nie wykazuje wyraźniejszych śladów przebudowy. Został on zrealizowany, najpewniej w całości na przełomie XI i XII wieku, następnie mógł być modernizowany (pomieszczenie międzywieżowe z triforium). We wczesnym średniowieczu stanowił dominantę architektoniczną Okołu i doskonałą ostoję dla ludności podgrodzia w razie zagrożenia wrogim najazdem.
23. Kościół Wszystkich Świętych
Usytuowany na północnym przedpolu Okołu, pomiędzy klasztorami franciszkańskim i dominikańskim, przy zachodniej pierzei ulicy Grodzkiej. Ufundowany przypuszczalnie przez rycerza Jakuba Bobolę z rodu Leliwitów. Po raz pierwszy wymieniony w Spisie Cudów św. Stanisława. Wzmianka (z roku 1278), mówiąca o tamtejszym proboszczu Arnoldzie wskazuje, iż kościół pełnił ówcześnie funkcje parafialne. W 1305 roku został najpewniej zniszczony przez wielki pożar, przebudowano go na świątynię gotycką. Duszpasterską działalnością obejmował południowe części miasta oraz dawnego Okołu do lat 30-stych XIX wieku, kiedy to został rozebrany. Wykopaliska archeologiczne, prowadzone w rejonie prezbiterium oraz nawy kościoła nie doprowadziły do odsłonięcia murów romańskich jednakże stwierdzono dużą ilość drobnych ciosów wapienia wykorzystanych wtórnie w murach świątyni gotyckiej. Ponadto znaleziono fragmenty XIII-wiecznych, zdobionych, ceramicznych płytek posadzkowych. Świadczy to o istnieniu murowanego kościoła już w okresie wczesnego średniowiecza. Mógł on zostać wzniesiony przez muratorów romańskiej katedry (tzw. Hermanowskiej). Rekonstrukcja formy jest czysto hipotetyczna.
24. Kościół św. Piotra Apostoła
Wznosił się w północnej części podgrodzia - Okołu, przy głównym szlaku wiodącym ul. Grodzką. Znany z zapisów w księgach miejskich przy 1325 roku oraz późniejszych źródeł, m. in. XVIII-wiecznych planów miasta. Jako świątynia funkcjonował do 1791 r., kiedy to został przebudowany na dom mieszkalny. Składał się zapewne z prezbiterium oraz nawy o niewielkich rozmiarach. Wczesna o nim wzmianka, 'starożytne' wezwanie oraz usytuowanie w pobliżu północnej bramy Okołu pozwalają przypuszczać, iż kościół ten powstał już w okresie wczesnego średniowiecza. Dotąd nie przeprowadzono badań archeologiczno - architektonicznych obiektu. Rekonstrukcja bryły świątyni jest czysto hipotetyczna.
25. Kościół św. Gereona
Budowlę odkryli w latach 1914-1921 Zygmunt Hendel i Adolf Szyszko-Bohusz. Badania prowadzone są do dziś. Jest bazyliką trójnawową z transeptem i prezbiterium zamkniętym od wschodu absydą. W ramionach transeptu umieszczono absydy z ołtarzami bocznymi oraz empory wsparte na kolumnach z kapitelami zdobionymi romańską plecionką. W północnym ramieniu transeptu znajduje się grobowiec zaznaczony kamienną płytą w poziomie posadzki. Pod prezbiterium zachowała się częściowo krypta, której sklepienie wspierało się na czterech kolumnach. Trzon jednej z zachowanych kolumn zdobiony jest plecionką. Budowla do niedawna była uznawana za pierwszą romańską katedrę na Wawelu. Przypisywano jej znane z przekazu Jana Długosza wezwanie Św. Gereona, zmienione na Św. Marii Egipcjanki w XIII wieku. Kościół ten, położony w bezpośrednim sąsiedztwie rezydencji władcy, kilkakrotnie przebudowany, służył zapewne jako świątynia pałacowa do początku XVI wieku.
26. Kościół św. Benedykta
Usytuowany na wyniosłym wzgórzu wapiennym zwanym 'Lasota', stanowiącym część większego masywu Krzemionek krakowskich. Wzmiankowany w źródłach począwszy od 1254 r., gdy 'góra św. Benedykta' należała do uposażenia klasztoru sióstr Norbertanek na Zwierzyńcu. Przebudowany w wieku XIV, restaurowany w 1598r. Do naszych czasów zachowany w postaci niewielkiej świątyni, złożonej z prostokątnego prezbiterium i nieregularnej, lekko trapezowatej w zarysie nawy. Badania archeologiczno - architektoniczne wykazały, iż ceglane ściany świątyni gotyckiej spoczywają na murach romańskich, wykonanych z niewielkich ciosów wapienia i tworzących zarys podobny do kościoła istniejącego. Tę fazę świątyni wydatowano na wiek XII. Nie była ona jednak najstarszą, gdyż okazało się, iż poniżej zalegają relikty rotundy jednoapsydowej o murach wykonanych z płaskich płyt piaskowca, spojonych zaprawą gipsową, podobnie jak część najstarszych, przedromańskich budowli na Wawelu. Nawa rotundy posiadała średnicę wnętrza 6,2 m., zaś podkowiasta apsyda 3,2 m. W północnej części nawy stwierdzono pierwotną posadzkę, wykonaną z zaprawy gipsowej, zalegającą niemal bezpośrednio na powierzchni skały. Na zachód od świątyni ujawniono nikłe resztki dwu równoległych murów, biegnących po osi wschód -zachód, wykonanych również z piaskowca. Zostały one zinterpretowane jako pozostałości podłużnego budynku pałacowego, połączonego ze świątynią. Na podstawie techniki budowy murów rotundę, wraz z domniemanym palatium, wydatowano na drugą połowę X lub początek XI wieku.
27. Rotunda dwuapsydowa (tzw. ‘kościół B’)
Usytuowana w południowej części wzgórza wawelskiego, na południe od rotundy P. Marii. Jest to dwuapsydowa rotunda z emporą w budowa...
lilak