Marcin Punpur- Habermas i teoria racjonalności komunikacyjnej.pdf

Habermas i teoria racjonalności

komunikacyjnej

Autor tekstu: Marcin Punpur

"Zasadą, którą uważałem za podstawową zasadę

ludzkiej organizacji społecznej, jest zasada

komunikacji zakładającej uczestnictwo innego"

G. H. Mead

"Jeśli dokonamy pragmatycznego zwrotu, możemy

docenić dwa aspekty społeczno-praktycznych

idei rozumu: ich niezastąpionej funkcji

w kooperatywnej interakcji oraz ich

potencjału chroniącego przed nadużyciami"

T. McCarty

Jürgen Habermas jest najbardziej prominentnym przedstawicielem

teorii krytycznej drugiej generacji Szkoły Frankfurckiej. Jego

dorobek obejmuje niezliczone prace, których interdyscyplinarność

i złożoność u jednych wywołuje frustracje, u innych głęboki

podziw. Jakkolwiek głosy uznania i dezaprobaty rozkładają się

różnie, jedno jest wszak pewne, Habermas należy do najczęściej

cytowanych intelektualistów w Niemczech, a jego wpływ na

filozofię społeczną w Europie i Stanach Zjednoczonych, gdzie

często wizytował gościnnie jako profesor, nie ma sobie równych.

W swym systemie łączy Habermas filozofię analityczną,

marksizm, pragmatyzm, psychoanalizę oraz psychologię

rozwojową (w wydaniu Piageta oraz Kohlberga) w jedną

oryginalną teorię społeczną, ambicją i rozmachem przypominającą

znamienitych klasycznych socjologów, jak Durkheim, Weber,

Mead czy Parsons, do których notabene często się odwołuje.

Podstawowy motyw jego filozofii obraca się wokół obrony

Oświecenia, z rozumem jako zasadą regulującą stosunki społeczne

na czele. W tym celu dokonuje detranscendenalizacji tradycyjnych

instancji filozoficznych i na bazie teorii działania

komunikacyjnego rozwija koncepcję racjonalności

komunikacyjnej, której poświęcona jest niniejsza praca.

Zmiana paradygmatu

Zanim jednak nastąpi prezentacja tej koncepcji, warto zapoznać

się wpierw z zarzutami jakie Habermas postawił pierwszej

generacji Szkoły Frankfurckiej. Otóż w jego opinii największym

deficytem dotychczasowej teorii krytycznej był brak podstaw

normatywnych. Odwołując się do argumentacji Horkheimera,

który uznał, że rozum obiektywny został całkowicie wyparty

przez rozum subiektywny, doprowadzając w efekcie do

cywilizacyjnego regresu i powrotu mitu jako przeciwieństwa

Oświecenia, Habermas zarzuca swoim kolegom brak

konsekwencji. Zauważa bowiem, że Frankfurtczycy poddali

rozum subiektywny surowej krytyce z ironicznie wykrzywionej

perspektywy rozumu obiektywnego, zakładając jednocześnie jego

nieodwołalny rozpad [ 1 ]. A skoro jego powrót, na mocy

konsekwentnego odczarowania świata, stał się niemożliwy:

„pojęcie rozumu obiektywnego samo w końcu padło ofiarą

racjonalizacji obrazów świata" [ 2 ], przeto każda krytyka

dokonywana w jego imieniu schodzi na manowce. Z tego błędu,

zdaniem Habermasa, zrodził się pesymizm i fatalizm pierwotnej

teorii krytycznej, która w obliczu jednostronności własnej

diagnozy, zabrnęła w ślepą uliczkę. Drugi zarzut odnosi się wprost

do modelu rozumu instrumentalnego, który zdaniem Horkheimera

i Adorno wraz z procesem racjonalizacji wyparł inne typy

racjonalności i stał się dominującym modus operandi

nowoczesnego społeczeństwa. Habermas, dowodząc istnienia

innej formy racjonalności — rozumu komunikacyjnego —

podważył ten pogląd, uznając przy tym, że rozum instrumentalny

sam w sobie nie ucieleśnia żadnego zła i póki pozostaje w sferze

pracy i nie przekracza granicy obszaru społecznej interakcji jego

wpływ na społeczeństwo jest jeśli nie pozytywny to zwyczajnie

obojętny. Po trzecie wreszcie przyczyn niepowodzenia programu

wczesnej teorii krytycznej upatruje Habermas w zużyciu się

paradygmatu filozofii podmiotu (względnie świadomości), w

której rozum realizował się bądź w introspektywnym stosunku

podmiotu do samego siebie, bądź w relacji do obiektów tkwiących

w świecie zewnętrznym [ 3 ]. Przejście do teorii komunikacji, w

której interakcja odbywa się wyłącznie pomiędzy podmiotami, ma

w jego mniemaniu powrócić do przedsięwzięcia, które załamało

się wraz z krytyką rozumu instrumentalnego i pogrążyło projekt

rehabilitacji rozumu w ciemnościach.

Koncepcja racjonalności komunikacyjnej

By temu zaradzić Habermas wprowadza w Teorii działania

komunikacyjnego rozróżnienie na racjonalność kognitywno-

instrumentalną, praktyczno-moralną i ekspresywno-estetyczną,

przeciwstawiając się jednocześnie tendencji zawężenia dwóch

ostatnich do pierwszej, jak to miało miejsce u Horkheimera i

Adorno. Cel jego projektu to w zasadzie rewitalizacja rozumu

praktycznego, którego rozbicie tak udramatyzowało pierwsze

pokolenie Frankfurtczyków. Zgodnie z tym założeniem dokonuje

przesunięcia z teorii dziejów w formie „Dialektyki oświecenia" w

kierunku ahistorycznej teorii działania.

Jego zdaniem w obszarze praktyki społecznej można wyróżnić

cztery podstawowe formy działania: teleologiczne, regulowane

przez normy, dramaturgiczne i komunikacyjne. W działaniu

teleologicznym „aktor urzeczywistnia cel, bądź sprawia, że

następuje pożądany stan, dobierając i w odpowiedni sposób

stosując w danej sytuacji środki obiecujące powodzenie" [ 4 ].

Pojęcie działania regulowanego przez normy odnosi się do

zachowań w których aktorzy ukierunkowują swe działania w

oparciu o wspólne wartości [ 5 ].W działaniu dramaturgicznym z

kolei „aktor wywołuje u swej publiczności określony obraz,

wrażenie co do siebie, w sposób zamierzony odsłaniając mniej lub

bardziej swą podmiotowość" [ 6 ]. Wreszcie działanie

komunikacyjne zachodzi wtedy, „kiedy uczestnicy koordynują

plany działania nie przez egocentryczną kalkulację (szans)

sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia. W

działaniu komunikacyjnym uczestnicy stawiają własny sukces na

drugim planie; zmierzają do osiągnięcia własnych celów pod

warunkiem, że mogą swe plany działania wzajemnie zestroić na

gruncie wspólnych definicji sytuacji. Z tego względu

negocjowanie definicji sytuacji stanowi istotny składnik dokonań

interpretacyjnych wymaganych w działaniu

komunikacyjnym" [ 7 ].

Każdej formie działania odpowiada właściwa forma racjonalności.

I tak działaniu teleologicznemu przyporządkowuje Habermas

racjonalność kognitywno-instrumentalną, działaniu regulowanemu

przez normy — racjonalność moralno-praktyczną, działaniu

dramaturgicznemu — racjonalność ekspresywno-estetyczną,

działaniu komunikacyjnemu natomiast — racjonalność

komunikacyjną.

Ta ostatnia jest niczym innym jak procesem dochodzenia do

porozumienia, wyrażającym się poprzez trzy momenty:

zrozumiałość, możliwość krytyki oraz wymóg uzasadnienia.

Wszystkie one dają się ostatecznie sprowadzić do pojęcia

argumentacji, którą Habermas określa jako: „ten typ mówienia, w

wypadku którego uczestnicy tematyzują sporne roszczenia

ważnościowe oraz próbują z pomocą argumentów im

zadośćuczynić bądź je skrytykować. Miarą mocy argumentu jest

w danym kontekście trafność racji: uwidacznia się ona m.in. w

tym czy argument może przekonać uczestników dyskursu, tzn.

motywować do przystania na dane roszczenia ważnościowe" [ 8 ].

W ramach racjonalności komunikacyjnej Habermas wyróżnia

cztery elementy strukturalne, które zostaną omówione w dalszej

części naszego wywodu: (a) potrójne odniesienie aktorów do

świata oraz korespondujące z tym odniesienie do świata

obiektywnego, społecznego i subiektywnego, (b) ważnościowe

roszczenia do propozycjonalnej prawdziwości, normatywnej

słuszności oraz szczerości bądź autentyczności, (c) pojęcie zgody

normatywnej racjonalnie, czyli zgody opierającej się na

intersubiektywnym uznaniu poddawalnych krytyce roszczeń

ważnościowych, (d) koncepcję dochodzenia do porozumienia jako

kooperatywnego negocjowania wspólnych definicji sytuacji [ 9 ].

Racjonalność komunikacyjna czerpie swą moc konstytutywną z

języka, który stanowi „medium dochodzenia do porozumienia".

Zdaniem Habermasa już w samym języku tkwi pewien potencjał

refleksyjności. „Język jest dla komunikacyjnego modelu działania

relewantny jedynie w aspekcie pragmatycznym: mówiący,

posługując się zdaniami w sposób ukierunkowany na dochodzenie

do porozumienia, odnoszą się do światów, i to nie tylko

bezpośrednio — jak w działaniu teleologicznym, kierowanym

przez normy i dramaturgicznym — lecz w sposób

refleksyjny" [ 10 ].

Odnoszenie się do trzech światów: obiektywnego, subiektywnego

i społecznego zakłada wspólnie pewien system, który tworzy

odpowiednie ramy interpretacyjne, w obrębie których można

uzyskać porozumienie. „Teraz już nie odnoszą się oni wprost do

czegoś w świecie obiektywnym, społecznym, czy subiektywnym,

lecz ekspresje swe relatywizują z uwagi na możliwość

zakwestionowania ich ważności przez innych aktorów" [ 11 ].

Mowa tu o wspomnianych już tzw. roszczeniach ważnościowych,

wobec których uczestnicy interakcji mogą zając stanowisko na

Tak lub Nie. Habermas wyróżnia cztery takie roszczenia:

zrozumiałości (tylko zrozumiałe akty mowy mają szanse na to by

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: