Błędy metodologiczne
I. Ogólne
1. Błąd definiowania
a) formalne
– definicje nie spełniające warunku niesprzeczności
– definicje nie spełniające warunku przekładalności (definicje za szerokie lub za wąskie oraz nie gwarantujące w ogóle przekładalności definiendum)
– bezpośrednie czy pośrednie błędne koło w definiowaniu
b) pozaformalne
– definicja zbyt długa
– definicja zmieniające w powszechnie przyjęte znaczenie definiendum ( przy definicjach sprawozdawczych)
– sprawozdawcza definicja terminu wieloznacznego przez jeden definiens jednoznaczny
– definicja nie wyjaśniająca
– definicja podająca nadmiar własności ( definicja nie wyjaśniająca precyzyjnie)
– definicja czysto negatywna
– definicja alternatywna
– definicja względna
– definicja twórcza ( gdy nie ma być metasystemowym skrótem)
2. Błędy podziału i klasyfikacji
- podział nieadekwatny
- podział nierozłączny
b) pozaformalne (materialne)
- podział zbyt sztuczny
-podziały zbyt szczegółowe i skomplikowane
- podziały nie posiadające jednolitej zasady lub właściwej dla celów którym mają służyć ( podział nieprzydatny do celów poznawczych lub dydaktycznych w danej dziedzinie i przy danych zadaniach)
c) błędy semantyczne ( nieostrość pojęć czy nieostrość określenia stosunków między zakresami)
3. Błędy stawiania i rozwiązywania zagadnień naukowych
a) zagadnienia i hipotezy niewłaściwie postawione
- nieściśle i nieprecyzyjnie sformułowane
- niezasadne
- nie na serio ( tylko dydaktycznie lub retorycznie, lub dla samego sprawdzenia)
- nietrafne
- nierozwiązywalne racjonalnie (zagadnienie zasadniczo nierozstrzygalne)
- nie wymagające operacji poznawczych o charakterze dyskursywnym lub twórczym
b) rozwiązania niepoprawne, gdy
- nie są podane wyraźnie lub poprawne logicznie reguły postępowania
- nie są uzasadnione ostatecznie oczywistością zmysłową lub intelektualną
- nie są przeprowadzone w sposób racjonalny i kontrolowany
- nie są usystematyzowane
- są niewyrażalne ściśle i precyzyjne w stopniu możliwym dla danej dziedziny wiedzy
4. Błędy dyskusji
a) niewłaściwy wybór przedmiotu dyskusji i jej zapoczątkowanie, jak np. postawienie problemu nie podlegającego sporowi lub rozwiązywalnego w drodze zwykłego spostrzeżenia lub nieprecyzyjnie sformułowanego lub nierozwiązywalnego racjonalnie
b) korzystanie w zwodzeniu z usterek w wysłowieniu myśli
c) posługiwanie się w przekonywaniu czynnikami emocjonalnymi i sugestią, jak np. wykorzystanie braku niedostatecznego przygotowania u dyskutanta, narzucanie tezy słowami mocno zabarwionymi emocjonalnie zaksakującymi czy wręcz sofistycznymi
d) nieszczere i nielojalne używanie chwytów i forteli, jak np. pozyskiwanie najpierw zaufania, a później jego nadużycie, ukrywanie własnych metod atakowania i obrony, by niespodziewanie zaskoczyć, ustawiczne i złośliwe zarzucanie niejasności („nie rozumiem”) oraz zamęczające żądanie definicji każdego terminu
e) posługiwanie się wadliwymi rozumowaniami
II. Specjalne
1. Błędy stosowania metody dedukcyjno- formalnej
a) wadliwość w konstruowaniu aparatury pojęciowej (symboliki i jej użycia)
- niewłaściwy wybór wyrażeń pierwotnych
- niepoprawne wprowadzanie nowych wyrazów
b) wadliwości systematyzowania
- usterki w wyborze założeń
- błędy dowodzenia (zwłaszcza kierowanie się pół oczywistością)
-wadliwości posługiwania się diagramami
- niewłaściwa aplikacja metody dedukcyjnej
2. Błędy stosowania metody statystycznej
a) niewłaściwy wybór próbki (reprezentacji)
- nie dokonany dwiema wzajemnie kontrolującymi się metodami
- próbka tendencyjna, za mała lub jakościowo niekompletna
b) nieodpowiednia obserwacja
– źle dobrani obserwatorzy
– nie zdeterminowany dostatecznie przedmiot (np. mieszanie cech zjawiska z opinią o zjawisku)
– wadliwa redakcja formularzy (zwłaszcza ankiety)
c) pomijanie szczegółowej kontroli (rachunkowej i logicznej) materiału statystycznego
d) grupowanie materiału bez zachowania warunków poprawnego podziału
e) bezkrytyczne użycie technik statystycznych (np. obliczanie średniej geometrycznej przy wielkościach zero lub ujemnych)
f) analizowanie nie biorąc pod uwagę:
– ukrytych założeń (modyfikujących lu niesłusznych)
– istnienia błędu teoretycznego
– nieadekwatności analizy statystycznej dla pewnych celów
– właściwej roli prawidłowości statystycznych (np. że nie są one jeszcze jako takie prawami naukowymi)
g) wadliwe prezentowanie rezultatów analizy
3. Błędy stosowania metody przyrodniczej
a) wadliwość ustalania faktu naukowego
– niedostateczne wyeliminowanie uprzedzeń i założeń
– nieliczenie się z czynnikami interpretacyjnymi
b) usterki obserwacji
– opuszczenie potrzebnych obserwacji, zwłaszcza co do zachodzenia instancji lub istotnych okoliczności zjawiska
– obserwacje niedokładne
– obserwacje nie przygotowane oraz nie kontrolowane różnorodnymi modyfikacjami
– błędy pomiaru i liczenia
c) wady opisu
– niedostateczne uwzględnienie aspektu ważnego ze względu na postawione pytanie
– całkowite pominięcie okoliczności zjawiska lub zależności od terminologii teorii
– mieszanie postrzeżeń z ich interpretacją
– brak porządku rzeczowego i logicznego
d) błędy interpretacji:
– nie uzasadniona dostatecznie generalizacja
– tendencyjne stawianie hipotez
- niepoprawne rozumowania przy rozstrzyganiu hipotez
– nieuwzględnianie pozytywnego stosunku uczuciowego jaki badacz zajmuje względem własnej hipotezy
– niewłaściwa kwalifikacja hipotez pochodnych od innych hipotez
e) uchybienia w konstruowaniu teorii
– dążenie za wszelką cenę do formalizacji języka
– przesadne rozdzielanie czynnika apriorycznego i empirycznego
– niedostateczna dbałość o rzeczową i logiczną jedność teorii
4. Błędy stosowania metody historycznej:
a) tendencyjny dobór źródeł
b) niekrytyczne badanie źródeł
– niedostateczne uzasadnienie autentyczności lub nieskażoności źródła oraz wiarygodności autora
– przesadne zaufanie do kryteriów wewnętrznych
– pomijanie wzajemnej kontroli świadectw
c) wadliwe rozumienie (językowe i rzeczowe) źródeł, zwłaszcza gdy wyczytuje się za dużo lub za mało, albo zupełnie coś innego ( zwykle to co chce się wyczytać)
d) usterki rozumowania bezpośredniego ( opartego na źródłach)
– opieranie się na źródłach pochodnych, jeśli istnieją ich wzory
– opracowywanie całości informacji, biorąc szczególy z doniesień istotnie różniących się w założeniach podstawowych
- nieliczenie się z tym, że tylko niezależne źródła wzmacniają pewność informacji
- nieostrożne posługiwanie się argumentem z milczenia
e) uchybienia rozumowań pośrednich
- używanie uprawdopodobniających uzasadnień pośrednich zamiast możliwego oparcia się na źródłach
- przypisywanie hipotezie niewłaściwej kwalifikacji
- ograniczanie się do potwierdzenia hipotezy bez skrupolatnego wyszukania argumentów obalających
- doszukiwanie się jednej przyczyny lub motywu dla faktu historycznego, który z zasady jest zjawiskiem złożonym
- posługiwanie się niedostatecznie uzasadnionymi analogiami
5) Błędy analizy filologicznej
jelonka72