5. Król w Księstwie Warszawskim
Zwycięstwo Napoleona nad Prusami i zawarty z imperatorem Rosji Aleksandrem I traktat w Tylży z 1807 r , rozbudziły nadzieje Polaków na odzyskanie utraconej niepodległości. Z ziem byłego zaboru pruskiego utworzono suwerenne Księstwo Warszawskie. 22.07.1807 r Napoleon nadał Księstwu - konstytucję Konstytucja Księstwa była wzorowana w przeważającej mierze na konstytucji francuskiej. W 1809 r do Księstwa przyłączono tereny po zaborze austriackim. System administracji opierał się na podziale na resorty, skrajnej centralizacji i hierarchicznej strukturze władz –jednoosobowych, na zawodowym , a jednocześnie narodowym, stanie urzędniczym. Najwyższa władza wykonawcza powierzona została królowi (księciu warszawskiemu ). Wprowadzona została monarchia ograniczona, konstytucja formułowała zasadę suwerenności monarchy. Wg Konstytucji korona książęca należała dziedzicznie do króla saskiego. Książe Warszawski był uosobieniem władzy wykonawczej i stał na jej czele. Do króla należało również ustawodawstwo – wydawał dekrety we wszystkich dziedzinach ( nie w dziedzinach ograniczonych w sejmie. Król obsadzał urzędy w księstwie Warszawskim , miał tez prawo zwalniania wszystkich urzędników z wyjątkiem mianowanych dożywotnio członków senatu i sędziów. Nominował senatorów, biskupów, urzędników adm. terytorialnej niższego szczebla, nominował przedstawicieli dyplomatycznych, przyznawał obywatelstwo księstwa warszawskiego, nadawał ordery. Władze obok króla sprawował rząd i ministrowie.
Rada Stanu i rząd w Księstwie Warszawskim
Władzę obok króla sprawował rząd i ministrowie. Było ich 6 i samodzielnie kierowali swoimi resortami. Na czele gł. działów administracji krajowej stali ministrowie: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, policji, a także minister sekretarz stanu będący szefem kancelarii królewskiej dla spraw Księstwa stale przebywający u boku króla. Zadania każdego ministra : realizacja ustaw sejmowych i dekretów królewskich, każdy dekret wymagał kontrasygnaty właściwego ministra, który ponosił zań odpowiedzialność Władza w KW była jednoosobowa. Ministrowie funkcje swoje sprawowali przy udziale aparatu pomocniczego i władz niższych. Powołano tez Radę Ministrów nieprzewidziana w innych konstytucjach Napoleońskich. W skład jej wchodzili wszyscy ministrowie z osobnym prezesem na czele (mianowanym przez króla ) RM zbierała się , aby rozstrzygnąć kompetencje dwóch resortów. Pozbawiona Funkcji kierowniczych miał służyć tylko porozumiewaniu się ministrów w sprawach przedstawionych do decyzji królowi. w 1812 roku przyznano RM dodatkowe kompetencje. Stała się obok króla centralną władzą rządową. Rada Stanu – nowy organ z doświadczeń francuskich, pełniła dwojakiego rodzaju rolę: 1.Organ konsultacyjno-opiniodawczy monarchy , kompetencje nie były samodzielne 2.kompetencje w dziedzinie sądownictwa. Rada Stanu składała się z 6 ministrów. w 1808 dekret królewski nadał jej inny kształt - powołano 6 radców stanu ( minister bez teki ) W związku z przyłączeniem w 1809 r do Księstwa Galicji liczbę radców stanu zwiększono do 12, później pojawiła się także kategoria ministra stanu – członka Rady. Istniała ponadto instytucja referendarzy ( początkowo 4 , a później 6 ). Wprowadzono podział Rady na sekcje. Kompetencje : inicjatywa ustawodawcza, opracowywanie projektów ustaw i dekretów królewskich, pełniła funkcje kontrolne administracji, kontrolowała funkcjonowanie org. adm. Terytorialnej, zajmowała się rozkładem podatków na departamenty, Pełniła funkcję Najwyższego Sądu Administracyjnego, Była sądem kompetencyjnym , rozstrzygała spory między organami administracji a organami sprawiedliwości , Rozpatrywała skargi na urzędników jeżeli popełniali przestępstwa
Administracja terytorialna w Księstwie Warszawskim.
W zakresie administracji lokalnej przyjęto, na wzór francuski podział terytorialny Księstwa na departamenty, których było 6. Dekretem z 19 –12-1807roku utrzymano tymczasowo podział na powiaty w liczbie 60. Na czele departamentu postawiono prefekta podlegającego służbowo ministrowi spraw wewnętrznych. Przy prefekcie funkcjonował komisarz policji z intendentem i adiunktem, odbierający polecenia od ministra policji, częściowo za pośrednictwem prefekta. Na czele administracji powiatowej stał podprefekt, spełniający te same funkcje co prefekt w departamencie, któremu sam podlegał. W departamentach i powiatach były też rady o charakterze samorządowym. Do głównych funkcji rad departamentowych należał: rozkład na powiaty ciężarów publicznych, narady nad potrzebami departamentu, opinie o ulepszeniu administracji, zażalenia na urzędników. Najniższą jednostką administracyjną w Księstwie Warszawskim miała być wg konstytucji tzw. Municypalność(miasta samorządne), zarządzana przez burmistrza lub prezydenta. W miastach tych powołano prezydentów municypalnych mianowanych przez króla a podległych prefektom .Mieli oni do pomocy zawodowych ławników oraz intendentów policji ,.Organami samorządowymi –Rady Municypalne-zajmowały się one sprawami majątku i urządzeń miejskich. Dekret z 23 lutego 1809 roku wprowadzał tymczasową organizację –każde pozostałe miasto i wieś stanowiły osobną gminę. Administracja w mieście należała do burmistrza –mianowanego przez króla mającego do pomocy honorowych ławników . Organem samorządowym była rada miejska. Władzą administracyjną w gminie wiejskiej był wójt(odpowiednie przepisy zalecały powierzenie stanowisk wójtowskich panom wsi) którego wyznaczał prefekt- wójt był mu podległy sprawował urząd w odniesieniu do jednej lub kilku wsi. W przypadku kilku posiadał zastępcę – sołtysa. Wprowadzona w Księstwie Warszawskim nowa administracja w odniesieniu do szczebla gmin wiejskich, uległa istotnym przekształceniem w kierunku zachowania istniejącym nadal stosunkom feudalnym .
6. ADMINISTRACJA II RZECZPOSPOLITEJ (1918-1939)Administracja centralna w II RPProces jej tworzenia przebiegał najszybciej. Organy centralne nazwano ministerstwami . Na ich czele stali kierownicy resortowi -ministerstw. Tworzyli oni kolegialnie Radę Ministrów pod przewodnictwem prezesa RM. Ministrów zastępowali podsekretarze stanu (wiceministrowie). Ministrowie kierowali sami resortami przy pomocy zróżnicowanych pod względem struktur organizacyjnych . W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości zwiększyła się liczba resortów do 16.Część z nich wkrótce zniesiono . W wyniku unifikacji ustrojowej nastąpiło ograniczenie adm. Centralnej. W 1939r. liczba adm. zmniejszyła się do 11. Jednocześnie funkcjonowały liczne urzędy centralne : Główny Urząd Statystyczny i Dyrekcja Monopoli Państwowych . Przy ministerstwach istniały zróżnicowane organy doradcze i opiniodawcze w postaci rad komitetów czy komisji. Centralnym org. Adm. publicznej była Rada Ministrów . Premier sprawował ogólne kierownictwo i nadzór w sprawach personalnych całej adm. Prezesa RM zastępował wicepremier . Org. pomocniczym premiera i rządu był urząd : Prezydium Rady Ministrów .
Bezpośrednia realizacja funkcji wykonawczej państwa należy do administracji publicznej. Od schyłku XVIII w. widoczna jest zwiększająca się ingerencja państwa w coraz to nowe dziedziny życia społecznego i gospodarczego. Na kontynencie europejskim proces ten nasilił się po zakończeniu I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę na jej terytorium obowiązywało kilka odmiennych systemów administracyjnych. Przezwyciężeniu tego stanu służyła stopniowa unifikacja systemu administracyjnego. Polski aparat administracji publicznej obejmował zespół różnych organów, czyli urzędów administracyjnych. Każdy z tych organów odpowiednio do posiadanych uprawnień uzyskał możność stosowania przymusu w celu realizacji podjętych przez niego decyzji. Aparat administracji publicznej w II Rzeczpospolitej ulegał znacznym modyfikacjom. Obejmował on, oparty na różnych kryteriach, system organów administracyjnych. Ze względu na zasadę terytorialną, administrację publiczną podzielono w Polsce na administrację centralną i terytorialną, inaczej zwaną lokalną. Administracja terytorialna obejmowała administrację rządową i samorząd. W obrębie administracji rządowej występowały dwie struktury, a mianowicie administracja ogólna, zwana inaczej polityczną, i administracja specjalna. Cechą charakterystyczną administracji rządowej było zespolenie z administracji ogólnej wielu dziedzin administracji specjalnej. Na podstawie tej przesłanki administrację ogólną określa jako administrację zespoloną. W odróżnieniu od tego administrację specjalną nazywa się administracją nie zespołową. Posiadała ona odrębną strukturę organów terytorialnych nie pokrywających się z podziałem administracyjnym państwa. Cechą wspólną organów administracji zespolonej i nie zespolonej było oparcie ich struktury na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej. Oznaczało to, iż organy niższe podlegały organom wyższego stopnia. Stopniowo wzrastało znaczenie czynnika urzędniczego w organizacji administracji publicznej opartej na zasadzie centralizmu biurokratycznego. Prowadziło to do zmniejszenia udziału czynnika obywatelskiego w funkcjonowaniu administracji. Dla celów administracji ogólnej obszar państwa podzielony został na województwa, powiaty, gminy miejskie i gminy wiejskie. W organizacji organów administracji ogólnej występowały w pierwszych latach znaczne odrębności. Szybko jednak nastąpiła unifikacja według jednolitego modelu strukturalnego. Przewidywał on następujące organy: w województwach - wojewodowie, jako organy II instancji, jedynie w Warszawie zamiast wojewody Komisarz Rządu, w powiatach - starostowie powiatowi lub grodzcy, jako organy I instancji. W gminach miejskich i wiejskich nie istniały odrębne organy administracji ogólnej. Jej funkcje wykonywały organy wykonawcze samorządu terytorialnego. Utrzymanie przez część resortów odrębnych organów terytorialnych, nie zespolonych z administracją ogólną, uzasadniano specyfiką ich działalności. Specjalną organizację administracji terytorialnej posiadały resorty: Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, do 1932 r. Reform Rolnych, a częściowo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej. Podział kraju dla celów administracji specjalnej (niezespolonej) nie pokrywał się z podziałem dokonanym dla celów administracji ogólnej (okręgi sądowe, wojskowe, szkolne, kolejowe). Organy administracji rządowej zarówno ogólnej, jak i specjalnej zbudowane były na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej, z której wynikało podporządkowanie organów niższych organom wyższym, wyrażające się w zależności osobowej i służbowej oraz w obowiązku wykonywania ich poleceń. Samorząd stanowił formę udziału społeczeństwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb życia zbiorowego o znaczeniu lokalnym bądź grupowym. Samorząd dzielono na terytorialny, nazywany też powszechnym, oraz gospodarczy i zawodowy. W II Rzeczyposp. intencją twórców konstytucji marcowej było oparcie ustroju politycznego państwa na rozbudowanym samorządzie, biorącym udział w realizowaniu zadań państwa w zakresie administracji, kultury i gospodarki narodowej. Konstytucja kwietniowa zmierzała do ograniczenia jego roli w rozwiązywaniu problemów życia zbiorowego i uczynienia z niego dodatku do organów administracji rządowej. Stwierdzała ona, że samorząd urzeczywistnia zadania administracji państwowej w zakresie potrzeb miejscowych.
4. Dzielnicowe organy władzy w zaborze pruskim w latach 1918-1919.
Administracja Terytorialna- Administracja rządowa: Powstała w 1918r Naczelna Rada Ludowa -organ wykonawczy (Komisariat). Obok niemieckich Landratów wprowadzono polskich Starostów jako Naczelników Powiatów. Dopiero po zawarciu traktatu wersalskiego, w sierpniu 1919r. wydano ustawę o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej. Samorząd terytorialny: 1.Samorząd gminny: a) samorząd gmin wiejskich: struktury samorządu gminnego nie uległy zmianom. Wprowadzono jedynie demokratyczną ordynację wyborczą. b)samorząd gmin miejskich: samorząd miejski oparto na tych samych zasadach co na ziemiach byłego Królestwa Polskiego. 2. Samorząd powiatowy: Na ziemiach byłego zaboru pruskiego pewne uprawnienia nadzorcze posiadały sądy administracyjne,. 3. Samorząd wojewódzki: W chwili odzyskania niepodległości istniał tylko na ziemiach byłego zaboru pruskiego, jako dawny pruski samorząd prowincjonalny. Jego organem uchwałodawczym był Sejmik Wojewódzki Organem wykonawczym był Wydział Wojewódzki ze Starostą Krajowym na czele.
8 Administracja ziem polskich pod okupacją radziecką.
Po 17.09.1939 r. pod okupacją radziecką znalazła się prawie połowa terytorium Rzeczypospolitej. Przejściowo władze na zajętym terytorium sprawowały Zarządy Tymczasowe, które podległe były terenowym jednostkom Narodowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD). 22.10.1939 r. odbyły się wybory do zgromadzeń ludowych. Polacy jednakże nie mogli wysuwać swoich kandydatów co było następstwem włączenia do republiki białoruskiej województwa białostockiego i nowogrodzkiego natomiast Galicja Wschodnia i Wołyń zostały włączone do republiki ukraińskiej. Na tych ziemiach wprowadzono radziecki aparat administracyjny, wymiaru sprawiedliwości i partyjny oraz wszystkim mieszkańcom wcielonych republik nadano obywatelstwo radzieckie. Po zajęciu Wileńszczyzny w 1940 r. , powtórzono schemat wyborów nowego parlamentu i rządu komunistycznego. Unifikacji wcielonych ziem polskich z republikami radzieckimi w stosunku do ludności polskiej służyć miały wprowadzone represje (aresztowania, konfiskaty mienia, deportacje cywilów w głąb Rosji , wymordowanie jeńców wojennych ). W 1941 tereny polskie znajdujące się pod okupacją radziecką znalazły się w rękach Niemiec i zostały włączone do Generalnego Gubernatorstwa (dystrykt Galicja z siedzibą we Lwowie), w części do Rzeszy (białostockie). Reszta ziem weszła w skład tzw. komisariatów Rzeszy (Ukraina i Wschód).
Administracja ziem polskich pod okupacją niemiecką.
Od 01.09.1939 r. ustawą Reichstagu włączono do Rzeszy Wolne Miasto Gdańsk. Dekretem Hitlera z 08.10.1939 wcielono: Pomorze, część woj. łódzkiego, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, część woj. krakowskiego (zachodnie powiaty), warszawskiego (okręg ciechanowski) oraz Suwalszczyznę. 1.08.1941 włączono okręg białostocki znajdujący się dotychczas pod okupacją radziecką. Z części terytorium wcielonego do rzeszy utworzono 2 nowe okręgi: Gdańsk – Prusy Zachodnie, Kraj Warty, które dzieliły się na rejencje, te zaś na powiaty: miejskie i wiejskie (z wyjątkiem rejencji białostockiej podzielonej na komisariaty obwodowe) pozostałe ziemie włączono do istniejących prowincji niemieckich. Centralnym urzędem Rzeszy dla ziem wcielonych były zgodnie z dekretem z 8.10.1939 Minister Spraw Wewnętrznych. Na czele administracji okręgu Rzeszy stał mianowany przez kanclerza Rzeszy namiestnik, będący jednocześnie szefem Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Pracy (NSDAP) Kierował administracją państwową w tym zespoloną bezpośrednio. Znacznie poszerzono także kompetencje nadprezydentów w prowincjach. Administracją rejencji kierował prezes rejencji. Administracja powiatu wiejskiego – starosta. Zaś miejskiego – burmistrz. Wszyscy łączyli w swym ręku także funkcje szefów NSDAP. Szczególną rolę w systemie organów administracji na ziemiach włączonych zajmowały organy policji oraz SS. Wszystkie urzędy sprawowane były przez Niemców. Dekretem z dnia 12.10.1939r. utworzono Generalne Gubernatorstwo. Zostało podporządkowane zwierzchniej władzy Rzeszy. Stolicą był Kraków. Językiem urzędowym był niemiecki. W skład GG wchodziły początkowo dystrykty: krakowski, radomski, lubelski , a od 1941r. także dystrykt galicyjski. Dystrykty dzieliły się na powiaty miejskie i wiejskie. Na czele GG stał mianowany przez Hitlera i bezpośrednio mu podległy, generalny gubernator, kierował także NSDAP na podległym mu terenie. Podlegały mu wszystkie działy administracji, w tym także adm. wymiaru sprawiedliwości. Przy generalnym gubernatorze działali pełnomocnicy ministerstw i centralnych urzędów Rzeszy, w Berlinie rezydował jego przedstawiciel. Organem doradczym i wykonawczym generalnego gubernatora był Urząd Generalnego Gubernatora , od 1940 roku nazywany rządem, kierowany przez sekretarza oraz wydziały główne administracji . Administracją dystryktów kierowali szefowie dystryktów, a od 1941 roku nazywani gubernatorami, podlegający generalnemu gubernatorowi. Na czele powiatu stali starostowie powiatowi oraz miejscy. Spośród polskich organów utrzymano jedynie organy wykonawcze samorządu w miastach (burmistrzowie) oraz gminach wiejskich (wójtowie), którym podlegały zarządy miejskie i gminne. Wójtów i burmistrzowie powoływani byli przez gubernatorów dystryktów, na ogół spośród Polaków.
7 Administracja Polskiego Państwa Podziemnego.
Jej organizacje rozpoczęto, jeszcze w czasie trwania kampanii wrześniowej. Struktura organów, uznających władzę rządu emigracyjnego, opierała się na dualizmie równorzędnych w zasadzie pionów: cywilno – politycznego oraz wojskowego. Tworzenie pionu wojskowego rozpoczęło się jeszcze w czasie trwania kampanii wrześniowej, od utworzenia organizacji wojskowo – politycznej Służba Zwycięstwu Polski , a następnie - w jej miejsce – w grudniu 1939 r. Związek Walki Zbrojnej ZWZ. W lutym 1942 roku ZWZ przemianowano na Armię Krajową. Jej organem dowodzenia była Komenda Główna. Struktura terenowa została dostosowana do przedwojennego podziału terytorialnego: obszary, na które podzielono kraj, dzieliły się na okręgi odpowiadające województwom, te na obwody pokrywające się z powiatami, na szczeblu gmin działały placówki. Podziemne organy cywilne stanowili powołani pod koniec 1940 r. delegat rządu na kraj, jego 3 zastępcy, delegaci okręgowi oraz powiatowi. W lipcu 1940 r. mianowano osobnego delegata rządu dla ziem wcielonych do Rzeszy, delegata dla ziem GG, nie powołano delegata – dla ziem pod okupacją radziecką. Zadaniem delegatów było organizowanie struktur administracyjnych podziemia. Na mocy dekretu prezydenta z 26.04.1944 roku delegat rządu uzyskał rangę ministra, pełniącego na terenie kraju funkcję wicepremiera.. Stanowiło to przejaw zalegalizowania budowy administracji podziemnej na wszystkich szczeblach. Aparat pomocniczy delegata rządu stanowiła Delegatura Rządu, podzielona na resortowe departamenty. Ich struktury oparto na przedwojennych strukturach odpowiednich ministerstw. Departamenty miały zbierać materiały potrzebne Delegatowi Rządu w wykonywaniu decyzji, przygotować personel dla objęcia urzędów i wykonywania funkcji publicznych z chwilą zakończenia działań wojennych, kierować i nadzorować tymczasową administrację państwową, opracowywać projekty ustaw, które miały być wydane po zakończeniu okupacji. Delegatura zajmowała się między innymi organizowaniem administracji zastępczej, Stojący na czele jednostek lokalnych Delegaci pełnili funkcję przedwojennych władz administracji ogólnej. Delegatów Okręgowych mianował Delegat Rządu w porozumieniu z RJN. Powołano również policję w postaci Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa.
10. Administracja PRL-u
1952-1989:
-Konstytucja PRL z 1952 r. odrzuciła klasyczny trójpodział władz i dzieliła je na: organy władzy państwowej, administracji państwowej i organy sądowe.
1. Rada Ministrów:
-naczelny wykonawczy i zarządzający organ administracji państwowej
-funkcje: kierowniczo – koordynacyjne w stosunku do pozostałych naczelnych organów administracji oraz określenie stosunku działania całego aparatu administracyjnego
-skład: Premier (jako przewodniczący), ministrowie oraz przewodniczący określonych ustawowo komisji i komitetów ustanowionych jako naczelne organy administracji państwowej – przejściowo wchodził również prezes NIK. Prezesa i członków rady powoływał Sejm.
-nowela z 1976 r. traktowała premiera jako naczelny organ administracji
2. Prezydium Rządu:
-Konstytucja z 1952 r. nie mówiła nic o prezydium, a w 1957 r. zostało ono zlikwidowane, bo ograniczało rząd; zostało przywrócone w 1969 r. uchwałą Rady Ministrów
-rangę naczelnego organu administracji uzyskało w noweli z 1976 r.
3. Ministrowie:
-naczelne organy administracji, kierujące jej określonymi działami
-powoływani i odwoływani przez Sejm, między kadencjami Rada Państwa na wniosek Rady Ministrów.
-podlegały im ministerstwa tworzone w drodze ustawy
-zasada jednoosobowego kierownictwa ministerstw
-zasada częściowej kolegialności w pracy ministerstw – 1950 r. - kolegia ministerstw jako organy opiniodawczo doradcze
4. Komisje i Komitety:
-naczelne organy administracji
-kolegialne i działające przy Radzie Ministrów – ich przewodniczący wchodzili w jej skład
-przestały istnieć w latach 80-tych
5. Urzędy centralne:
-nie były naczelnymi organami administracyjnymi
-podlegały premierowi lub poszczególnym ministrom – ich kierownicy nie wchodzili do Rady Ministrów
Przez cały okres PRL ministrów i ministerstw nie określono ustawowo.
-niezależnie od ustawowego zakresu administracji centralnej podlegała ona kierownictwu PZPR
-wydziały istniejące w Komitecie Centralnym PZPR dublowały poszczególne resorty rządowe
-obowiązywała nomenklatura partyjna na stanowiskach państwowych
PODSTAWOWE ZASADY USTROJOWE ADMINISTRACJI PRL:
-centralizm demokratyczny
-praworządność socjalistyczna
-kierownicza rola partii
-udział mas pracujących w zarządzaniu państwem
-planowa działalność
-kierownictwo naukowe w administracji
3. Monarchia stanowa. Monarchia stanowa to forma ustrojowa, która wykształciła się wraz z rozwojemfeudalizmu. Monarchia stanowa charakteryzuje się tym, że władza monarchy zostaje w pewien sposób ograniczona na rzecz stanów, które uzyskały, wprawdzie ograniczony, wpływ na rządy poprzez reprezentację stanową. Początki monarchii stanowej w Polsce to okres panowania Kazimierza Wielkiego (lata 1333 - 1370). Mniej więcej w tym okresie ukształtowały się cztery odrębne stany społeczne: duchowieństwo, rycerstwo - szlachta, mieszczaństwo oraz chłopstwo. Do ich wykształcenia się przyczyniło się nadawanie określonych uprawnień poszczególnym grupom społecznym przez władców. Duchowieństwo i szlachta uzyskały największe przywileje, natomiast swobody i prawa mieszczaństwa i chłopów zawarto w nadawanych im aktach lokacyjnych (miast i wsi). Cechami charakterystycznymi dla monarchii stanowej był stopniowo zwiększający się współudział uprzywilejowanych stanów w sprawowaniu władzy, a także wzrost znaczenia reprezentacji stanowej. Proce ten odbywał się kosztem stałego zmniejszania się uprawnień monarchy, który jednak nadal zachował w okresie monarchii stanowej rozległe uprawnienia. Kolejną cechą charakteryst. tej formy ustrojowej był pewien dualizm władzy wyrażający się w równoległym funkcjonowaniu organów państwowych i stanowych. W tym czasie następuje oddzielenie państwa od osoby monarchy (wcześniej monarcha był uznawany za "właściciela" swojego kraju - monarchia patrymonialna). W okresie monarchii stanowej w Polsce ugruntowała się stołeczna pozycja Krakowa (wcześniej władcy podróżowali wraz z dworem i stale zmieniali miejsce pobytu). Pomimo pewnych ograniczeń, które wynikały z nadawanych poszczególnym grupom społecznym przywilejów, zakres władzy monarchy wciąż pozostawał szeroki. Król posiadał zwierzchnictwo nad administracji. W tym zakresie istniały jednak pewne ograniczenia, na przykład w nominacji urzędników (dotyczyło to zwłaszcza urzędów ziemskich). Władzę króla ograniczało tu także wprowadzenie zasady dożywotności urzędów. Władca był najwyższym sędzią w państwie, ale jego kompetencje zostały ograniczone przez wzrost znaczenia sejmów ziemskich. Monarcha stanowił także najwyższą władzę ustawodawczą - wydawał statuty, uniwersały i edykty. Większość tych aktów (z wyjątkiem spraw dotyczących miast oraz Żydów) wydawana była jednak przy czynnym współudziale rady królewskiej oraz przedstawicieli stanów. W monarchii stanowej zwierzchnikiem wymiaru sprawiedliwości był król. To właśnie jemu podlegały najważniejsze sprawy. Jednak i w zakresie sądownictwa władza króla w czasach monarchii stanowej została ograniczona. Bowiem już na przełomie XII i XIII wieku wraz z kształtowaniem się poszczególnych grup społecznych wykształciło się sądownictwo stanowe - odrębne dla każdej grupy społecznej. Król był też najwyższym dowódcą wojskowym, ale w tym okresie już tylko formalnością, a władca nie musiał sam planować kampanii wojennych, czy sprawować osobiste dowództwo nad armią. Ponadto król nie mógł już traktować swojego państwa jak patrymonium (czyli jak ojcowizny), czy też dowolnie nim dysponować. Nie mógł go na przykład podzielić między swoich spadkobierców, jak to miało miejsce wcześniej, w okresie monarchii patrymonialnej. Urzędy powoli stały się urzędami państwowymi i nie wiązały się już z funkcjami dworskimi. Powstał także skarb państwowy, który nie był już tożsamy z prywatnymi wydatkami monarchy i jego dworu. Jeszcze w okresie monarchii patrymonialnej coraz większą rolę zaczęła odgrywać rada królewska (książęca). Początkowo był ona organem jedynie o charakterze doradczym. Członkowie rady królewskiej pochodzili z nominacji monarszej. Począwszy od XIV wieku w skład rady wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi), dygnitarze ziemscy (wojewodowie i kasztelanowie) oraz dostojnicy kościelni (arcybiskupi i biskupi katoliccy). Choć formalnie król nie był związany zdaniem rady, to miała ona wpływ na podejmowanie decyzji w najważniejszych sprawach państwa (głównie w zakresie spraw zagranicznych). Monarchia stanowa była systemem sprawowania władzy przystosowanym do realiów pełnego średniowiecza. Ustrojem przystosowanym do większych państw, rządzenie którymi było łatwiejsze niż zarządzanie małymi monarchiami wczesnofeudalnymi. Monarchia stanowa w Polsce szła w kierunku ustawicznego umniejszania kompetencji monarchy. Tymczasem na zachodzie Europy następował zwrot w kierunku monarchii absolutnej.
betigothic