Stanis�aw Stabry�a Mitologia grecka i rzymska s�ownik szkolnyWst�p S�ownik szkolny. Mitologia grecka i rzymska jest przeznaczony przede wszystkim dla m�odzie�y szkolnej, ale mo�e by� tak�e przydatny starszym Czytelnikom, kt�rych interesuj� opowie�ci o bogach i bohaterach staro�ytnej Grecji i Rzymu. Mity greckie i rzymskie towarzysz� kulturze europejskiej, jej sztuce i literaturze od zarania wiek�w a� do czas�w najnowszych. Wci�� poszukuje si� odpowiedzi na pytania: czym jest mit, jak powsta�, jak� rol� odgrywa� w �yciu staro�ytnych i jakie ma znaczenie dzisiaj. Slownik, cho� jest zbiorem takich w�a�nie opowie�ci, nie odpowiada wprost na te pytania, pozostawiaj�c je do przemy�lenia Czytelnikom. G��wnym celem autora by�o napisanie dla uczni�w szk� ponadpodstawowych i starszych klas szk� podstawowych przewodnika, kt�ry by�by im pomocny w nauce literatury, historii czy plastyki, kiedy si� zetkn� z postaciami i w�tkami mitologicznymi. W literaturze polskiej istniej� dwa znakomite podr�czniki mitologii: Mitr Grek�w i Rzymian Wandy Markowskiej oraz Mitologia Jana Parandowskiego; opracowanie, kt�re autor oddaje m�odym Czytelnikom, jest pierwszym polskim nowoczesnym s�ownikiem mitologii greckiej i rzymskiej. Slownik zawiera w ogromnej wi�kszo�ci has�a osobowe, zar�wno w liczbie pojedynczej (np. Achilles, Ewander, Niobe), jak te� zbiorowe (np. Amazonki, harpie, Minyady); ponadto pewn� liczb� hase� rzeczowych (np. ambrozja, egida, Saturnalia). C)bj�to�e poszczeg�lnych hase� ma, w intencji autora, odpowiada� popularno�ci danej postaci czy nazwy mitologicznej. Czytelnik znajdzie tu w zasadzie g��wne wersje mit�w; niekiedy jednak, szczeg�lnie w wypadku hase� d�u�szych, zosta�y zaznaczone wersje mniej znane lub p�niejsze. Wiele hase� zawiera w cz�ci ko�cowej informacje na temat "�ycia" danej postaci czy motywu mitologicznego w literaturze i sztuce. Autor stara� si� zebra� przede wszystkim dzie�a powsta�e z inspiracji mitologicznej w okresie staro�ytno�ci, a tak�e wywodz�ce si� z polskiego kr�gu kulturowego. Zainteresowanym podaje r�wnie�, grupuj�c wedle rodzaju tw�rczo�ci, nazwiska artyst�w, czerpi�cych natchnienie z mitologii, reprezentuj�cych kultur� Europy od wczesnego �redniowiecza po lata osiemdziesi�te XX wieku. Wydaje si�, �e zebrane tu przyk�ady recepcji mit�w uu>g� by� szczeg�lnie u�yteczne w pracy szkolnej; dowodz� one r�wnie�, jak wielk� rol� odegra�a mitologia grecka i rzymska w formowaniu oraz rozwoju literatury i sztuki epok p�niejszych - a� po dzie� dzisiejszy. Po bardzo �cis�ej, ale koniecznej selekcji obszernego materia�u fabularnego, autor opracowa� ponad 1000 hase�, u�o�onych w porz�dku alfabetycznym, zawieraj�cych informacje niezb�dne do w�a�ciwego Wst�p rozumienia zjawisk literackich i artystycznych z kr�gu staro�ytnej i nowo�ytnej kultury europejskiej. Obok tytu�u has�a jest podany (w kwadratowym nawiasie) jego zapis w j�zyku greckim lub �aci�skim, ale je�li grecka czy �aci�ska Corma nie r�ni si� od zapisu w tytule has�a lub r�ni si� tylko akcentem, w�wczas jest zaznaczone jedynie, z kt�rego j�zyka �w wyraz pochodzi, np.; Megara ~gr.~ czy Aurora [�ac.]. Transkrypcja, wed�ug ustale� naukowc�w, jest zbli�ona do wymowy Grek�w i Rzymian. W SIotl~niku wyst�puj� te� has�a odsy�aczowe (bez tekstu) wskazuj�ce za pomoc� strza�ki (~) has�o, w kt�rym Czytelnik znajdzie om�wienie danego tematu. Odsy�acze w tekstach hase� zaznaczonc strza�k� (~) oznaczaj�, �e informacja o danym wyrazie znajduje si� w osobnym ha�le. L regu�y nie ma odsy�aczy do imion mitologicznych, poniewa� w zasadzie jest to s�ownik postaci, a ka�da (z ma�ymi wyj�tkami) posta� wyst�puj�ca w tek�cie ma swoje oddzielne has�o. Odsy�acze "zob." (zobacz) wskazuj� has�o, w kt�rym zamieszczono wiadomo�ci uzupe�niaj�ce, cz�sto dotycz�ce ikonografii b�d� bibliogrttlii. Na ko�cu Slomrriko znajduje si�, u�o�ony w porz�dku alfabetycznym, s�owniczek trudniejszych termin�w wyst�pya�cych w tekstach hase�. W .Slowniku, opr�cz skr�t�w wyraz�w has�owych (pierwsze litery), s� stosowane skr�ty wymienione w wykazie.Has�a po�wi�cone wa�niejszym postaciom zosta�y zilustrowane 130 rysunkami odzwierciedlaj�cymi tematyk� mitologiczn� antycznej rze�by, p�askorze�by, malarstwa wazowego i malarstwa �ciennego z Pomp�j�w i Herkulanum. Skr�ty czarnofig. czarnofigurowy czerwonofig. czerwonofigurowy czyt. czytaj fragm. fragment g�. g��wny, g��wnie gr. grecki �ac. �aci�ski m�. m�odszy n.c. naszej ery n.p.m. nad poziomem morza ok. - oko�o pd. po�udniowy, po�udnie pn. p�nocny, p�noc p.n.e. - przed nasz� er� poci. pocz�tek pol. polski po�. po�owa rzym. rzymski st. starszy �rodk. �rodkowy w�a�c. w�a�ciwie tzw. tak zwany w. wiek wg wed�ug wsch. wschodni. wsch�d zw. zwany zw�. zw�aszcza zuch. zachodni, zach�d A Abas [gr.]: 1. Kr�l Argos, syn Lynkcusa i Hypermestry, przodek Perseusza. Z ma��e�stwa z Aglaj� mia� dw�ch syn�w bli�niak�w: Akrizjosa i Projtosa, oraz c�rk� (domen�. 2. Syn Posejdona i nimfy Aretuzy, ojciec Chalkodonta i Kanetosa oraz protopla- sta i eponim eubejskiego ludu Abantyd�w. 3. Syn Melampusa, wnuk Amytaona, uchodz�cy za ojca wr�bity Idmona. Absyrtos -� Apsyrtos. Acca Larentia -~ Akka Larentia. Achates Mgr. AchGtcs], nieod��czny towarzysz i przyjaciel Eneasza w jego w�dr�wce do Italii po upadku --~ Troi; wg jednej z wersji mitu -- mia� zabi� Protesilaosa, pierwszego Greka, kt�ry wyl�dowa� na wybrze�u troja�skim. Acheloos [gr. Achel�o.s], najstarsze z gr. b�stw rzecznych; uwa�any za syna Okeanosa i Tethys (lub Hcliosa i Gai). Mia� dar zmieniania swej postaci (np. w byka, w potwory). Stoczy� walk� z Heraklesem o r�k� Dejaniry, c�rki kr�la Kalidonu, Ojneusa. Wed�ug mitu cztery nimfy, kt�re nie z�o�y�y mu nale�nych ofiar, zamieni� w wyspy Echinady (u uj�cia rzeki). Malarstwo: P. P. Rubens, J. Jordaens. Opera: A. Steffani. Achemenides [gr. Achaimc�nide,s], bohater III ksi�gi Encidy Wergiliusza i XIV ksi�gi Metarnor/�~ Owidiusza, nie znany mitologii gr.; wg obu poet�w czym. by� to Grek pozostawiony przez Odyseusza w kraju cyklop�w, p�niej zabrany przez Eneasza, w drodze do Italii. Acheron(t) [gr. Acherun], jedna z rzek �wiata podziemnego, przez kt�r� musia�y prze prawia� si� dusze ludzkie, aby dostzt� si� do krainy zmar�ych. Wed�ug mitu -- A. by� synem --. Ciai, skazanym na pozostawanic w Podziemiu, gdy� w czasie walki olimpijczyk�w z gigantami napoi� wycie�czonych gigant�w. A. sp�odzi� syna Askalafosa z nimf� ciemno�ci Orfne. Grecy identyfikowali A. z rzek� o tej samej nazwie w Epirze; w pewnym miejscu znika w g��bokiej szczelinie (zjawisko krasowe), by p�niej znowu wydosta� si� na powierzchni�, w pobli�u uj�cia; uwa�ano, �e cz�� jej biegu w szczelinie nale�y do �wiata podziemnego. Poezja pol.: M. Jastrun Acheron ( 1967). Achilles [gr. Aclrillou.s], syu kr�la Ftyi, Peleusa, i najs3awniejszej z Nereid, Tetydy. Wed�ug jednej z wersji mitu -- w dzieci�stwie matka wyk�pa�a go w wodach Styksu w celu uodpornienia przeciw ranom; jednak pi�ta, za kt�r� trzyma�a go w czasie k�pieli, nie zosta�a zahartowana ("pi�ta Achillesa"). Wychowawcy bohatera, centaur Chejron i Fojniks ( I ) nauczyli go pogardy dla bogactw, mi�o�ci do s�awy i umiej�tno�ci znoszenia cierpie�. Wed�ug lhady �iomera -- A. wyruszy� pod Troj� na ��danie Grek�w na czele pi��dziesi�ciu okr�t�w i oddzia�u Myrmidon�w. Matka wyjawi�a mu w�wczas jego przeznaczenie: d�ugie �ycie bez s�awy lub kr�tkie w s�awie; A. bez wahania wybra� �ycie kr�tkie, lecz s�awne. Wed�ug p�niejszej wersji Tetyda, chc�c ocali� A. od �mierci pod Troj�, ukry�a go, . w przebraniu dziewcz�cym, na dworze kr�la Lykomedesa w�r�d jego c�rek; A. zwi�za� si� z jedn� z nich, Dejdami� i mia� z ni� syna, Neoptolemosa. W trak 1 Admet cic pierwszej, nieudanej wyprawy A. dokona� wielu walecznych czyn�w, m.in. zrani� kr�la Myzji, Telefosa, oraz zdoby� kilka wysp i miast na wybrze�u Azji Mniejszej. Akcja Iliado Homera osnuta jest wok� sporu mi�dzy A. a wodzem wyprawy Agamemnoncm o brank� imieniem l3ryzeida; A. odda� Agamemnonowi Bryzcid�, ule ura�ony wstrzyma� si� od dalszej walki, przez co Grecy ponie�li wiele kl�sk. Dopiero kiedy z r�k Hektora pad� jego najbli�szy przyjaciel Patroklos, A. ponownie ruszy� do boju, zabi� w pojedynku Hcktora i wyprawi� igrzyska pogrzebowe ku czci Patroklosa. Zgodnie z p�niejsz� tradycj� A. zabi� w pojedynku kr�low� Amazonek Pentezylej� oraz walczy� z synem bogini Eos, Memnonem. Istnieje kilka wersji na temat �mierci A.; wg najbardziej znanej -- zmar� trafiony przez Parysa strza�� w pi�t�. Tetyda umie�ci�a cia�o A. na Bia�ej Wyspie u uj�cia Dunaju, gdzie bohater mia� pro- wadzi� tajemne �ycic. W wielu miejscach Grecji czczono A. jako boga. Rze�ba: Ch. Veyricr, B. Thorvaldsen. Malarstwo: czarnofig. amfora Eksekiasa (530 p.n.e.), fresk rzym. z Pompej�w (I w. n.c.); A. Carrac;ci, P. P. Rubcns, B. Flemal (st.), S. Wyspia�ski, rysunki do I ksi�gi Iliady ( 1896). Dramat: A. Hardy, Th. Corneillc. R. S. Bridges, S. Wyspianski Achilki.s (1899), A. M. Swinarski Aclrilles i yanrrr ( I 954-56). Epika: Homer Iliada, ksiegi I, 1X, XI, J. W. Goethe Achillei.s (1799). Opera: 3'. F. Cavalli, A. Draghi, F. Barbier, E. Marti. Admet [gr. Adntc tos], kr�l Feraj w Tesalii, syn Feresa i Pcriklymene, Bra� udzia� w polowaniu na -� kalido�skicgo dzika i w wyprawie -� Argonaut�w po z�ote runo. Apollo, kt�ry przez pewien czas za kar� s�u�y� u niego za pasterza, pom�g� mu w zdobyciu r�ki Alkestis; jej ojciec Pelias za��da�, aby przysz�y zi�� przyby� na rydwanie zaprz�onym w lwa i dzika. Jednak w czasie ceremonii �lubnej A. zaniedba� z�o�enia ofiary Artemidzie, wskutek czego bogini nape�ni�a w�ami komnat� nowo�e�c�w. Apollo przeb�aga� siostr� i jednocze�nie uprosi� mojry, by A. nie musia� umrze� w dniu wyznaczonym przez Los, je�li kto� z jego bliskich dobrowolnie za niego umrze; w wyznaczonym dniu jednak nikt nie chcia� si� po�wi�ci�, tylko Alkestis z mi�o�ci do m�a oliarowa�a za niego swoje �ycie. Wed�ug ...
izat1984