Anna Grabowska Wanda Budohoska Procesy percepcji J�zef Kozielecki My�lenie i rozwi�zywanie problem�w Podejmowanie decyzji Wydawnictwo Naukowe PWN II My�lenie i rozwi�zywanie problem�w J�zef Kozielecki Definicja terminu czynno�ci� obejmuj�c� tak r�norodne procesy, jak: planowanie, przewidywanie, projektowanie, odkrywanie, ocenianie, rozumienie czy_ wnioskowanie. Z jednej strony zachodzi ono w do�� prostych sytuacjach, takich jak planowanie wydatk�w rodzinnych czy przygotowanie konspektu nowej lekcji. Z drugiej strony za� my�lenie to odkrywanie og�lnych prawd przyrody czy komponowanie symfonii. Mimo �e czynno�� ta jest wykonywana w tak r�norodnych sytuacjach, ma ona kilka w�a�ciwo�ci, kt�re pozwalaj� odr�ni� j� od czynno�ci ruchowych oraz od spostrzegania i pami�ci. My�lenie jest czynno�ci� umys�ow�. O ile czynno�ci ruchowe, takie jak obr�bka metali czy jazda na rowerze, polegaj� na wykonywaniu operacji materialnych na rzeczywistych przedmiotach, o tyle w czynno�ci my�lenia bior� udzia� operacje umys�owe, kt�re nie s� bezpo�rednio obserwo(tm) walne. Za pomoc� nich cz�owiek przetwarza informacje o przedmiotach i ich klasach. Informacje te s� przede wszystkim zawarte w wyobra�eniach, spostrze�eniach i poj�ciach.'Za��my, �e ucze� szuka odpowiedzi na pytanie, jaki kszta�t ma figura p�aska, otrzymana z roz�o�enia sze�cianu. W tym celu dokonuje on my�lowego przekszta�cenia wyobra�enia sze�cianu w obraz figury p�askiej. W toku my�lenia ucze� operuje wyobra�eniami, w kt�rych zakodowane s� informacje o okre�lonych bry�ach i figurach geometrycznych. Przyjmijmy dalej, �e uczony bada nieznane zjawisko przyrodnicze. Analizuj�c i kombinuj�c r�norodne poj�cia z fizyki i matematyki, takie jak: "masa", "energia", "ruch", "przyspieszenie", "funkcja", "pochodna" itp., formu�uje on nowe hipotezy o rzeczywisto�ci. W tym wypadku my�lenie polega na operowaniu abstrakcyjnymi poj�ciami naukowymi. 91 Jak wynika z przytoczonych przyk�ad�w, czynno�� my�lenia jest �a�cuchem operacji umys�owych, za pomoc� kt�- "TylfTrprzetwarzamy informacje zakodowane w spostrze�eniach, wyobra�eniach i poj�ciach. Dzi�ki my�leniu cz�owiek lepiej poznaje rzeczywisto��, tworzy plany i projekty, dokonuje odkry�, formu�uje oceny i wnioski. Wytworem my�lenia jest nauka i technika, literatura i muzyka. Czynno�� ta odgrywa szczeg�ln� rol� w �yciu cz�owieka, jako jednostki i jego gatunku. Podana definicja czynno�ci my�lenia pozwala odr�ni� j� od spostrzegania i pami�ci. Czynno�� spostrzegania polega na recepcji informacji dop�ywaj�cych ze �wiata zewn�trznego. Pami�� za� umo�liwia przechowywanie i reprodukcj� tych informacji. Dzi�ki czynno�ci my�lenia za� "cz�owiek przetwarza otrzymane informacje. Warto podkre�li�, �e mimo tych r�nic, .rny�lenie - jak to wyka�emy dalej - jest �ci�le zwi�zane ze spostrzeganiem i pami�ci�. Metody badania my�lenia Czynno�� my�lenia do�� p�no sta�a si� przedmiotem bada� psychologicznych. Dopiero na pocz�tku dwudziestego wieku psychologowie niemieccy, tworz�cy tzw. Szko�� Wurzbursk�, przeprowadzili szereg prostych eksperyment�w dotycz�cych roli poczu� w my�leniu oraz czynnik�w, kt�re decyduj� o jego ukierunkowaniu. W latach p�niejszych tacy psychologowie, jak K. Duncker, M. Wertheimer, S. L. Rubinsztejn, J. S. Bruner czy H. A. Simon opracowali nowe metody poznawania my�lenia. Metody te om�wimy kolejno. Metody eksperymentalne Jak stwierdzili�my powy�ej, my�lenie jest czynno�ci� umys�ow�, kt�rej nie mo�na obserwowa� bezpo�rednio, tak jak obserwuje si� zachowanie moto-ryczne. Jednak dzi�ki opracowaniu odpowiednich sytuacji eksperymentalnych, psycholog zdobywa wiele cennych informacji o przebiegu czynno�ci my�lenia, o jej fazach itd. W sytuacjach tych ludzie rozwi�zuj� r�norodne zadania, takie jak: uk�adanki, anagramy, �amig��wki, zadania logiczne i techniczne, gra w szachy, problemy typu "dwadzie�cia pyta�" itd. Szczeg�ln� warto�� eksperymentaln� maj� zadania wielofazowe, kt�re wymagaj� akty wno�ci zewn�trznej, polegaj�cej na stawianiu pyta�, wykonywaniu r�no rodnych pr�b itp. Jednym z nich jest gra "Dwadzie�cia pyta�". W dwu dziestu pytaniach badany ma wykry� jakie� poj�cie b�d� znale�� nazw� choroby, na kt�r� cierpi pacjent, b�d� rozpozna� przyczyn� uszkodzenia maszyny. Aby osi�gn�� ten cel, badany zadaje eksperymentatorowi szereg kolejnych pyta�, wykonuje r�wnie� hipotetyczne badania medyczne czy 92 pr�by techniczne. Na podstawie kolejno�ci i rodzaju stawianych pyta� oraz wykonywanych pr�b, psycholog mo�e okre�li� fazy procesu my�lenia, mo�e jiozna� hipotezy, jakie cz�owiek formu�uje w toku czynno�ci my�lenia itd. 'U/ostatnich latach uczeni opracowali wiele zada� eksperymentalnych, kt�re pozwalaj� zdoby� bogat� informacj� o strukturze my�lenia. Badaj�c czynno�� my�lenia, psychologowie nie ograniczaj� si� do obserwacji zachowania si� cz�owieka w trakcie rozwi�zywania zadania, lecz stosuj� pewne specyficzne techniki, kt�re dostarczaj� dodatkowych danych o przebiegu my�lenia. I. Bardzo cz�sto w trakcie eksperymentu psychologowie pos�uguj� si� technik� g�o�nego my�lenia, kt�ra polega na tym, �e w czasie zwi�zywania zadania badany opisuje g�o�no przebieg czynno�ci my�lenia, jej fazy itd. Jest to rodzaj monologu osoby badanej. W jednym z ekspery-ent�w opisanych przez Rubinsztejna (1962) badani rozwi�zywali �ami-�wk�, w kt�rej z 6 zapa�ek mieli u�o�y� 4 tr�jk�ty r�wnoboczne o boku ugo�ci zapa�ki. Eksperymentator wykorzysta� technik� g�o�nego my�lenia, yk�adowo przytoczymy protok� wypowiedzi jednej z os�b, kt�ra, uk�a-Jdaj�c r�norodne tr�jk�ty na p�aszczy�nie, m�wi�a: "Patrz�, co wyjdzie. Na dwa tr�jk�ty zu�yj� pi�� zapa�ek. Jest ich sze��. iNa cztery oddzielne tr�jk�ty zu�yj� ich dwana�cie, trzeba wi�c budowa� J jedn� figur�, bo wtedy niekt�re boki b�d� w niej wsp�lne. Z �atwo�ci� mo�na l j� zbudowa� z dziewi�ciu zapa�ek, wtedy b�dziemy mieli trzy boki wsp�lne. JAle mamy sze�� zapa�ek. Czy�by wszystkie boki by�y wsp�lne? To wykluczone. Zewn�trzny bok nie mo�e by� wsp�lny. Je�li rozumowa� czysto jspekulatywnie, to wszystkie boki powinny by� wewn�trzne. Nie ma przecie� [takiej figury, kt�rej wszystkie boki s� wewn�trzne. Bok jest cz�ci� sk�a-fdow� figury. Jest lini�, kt�ra j� otacza... Linia sk�ada si� z punkt�w. Je�li wzi�� ko�o, to tam wszystkie punkty s� jednakowo oddalone od �rodka? A na | linii? Na linii wszystkie punkty znajduj� si� na jednej p�aszczy�nie. Nie, to nam ! nic nie daje. To nie jest to. Jeszcze co� musz� sobie przypomnie�. Linie, linie... Punkty. Je�li przetniemy dwie linie, otrzymamy jeden punkt, ale nam potrzebny jest nie punkt, lecz linia. O! Lini� mo�na otrzyma� przy przeci�ciu dwu p�aszczyzn. No tak. Dwie przecinaj�ce si� p�aszczyzny tworz� lini�. A wi�c trzeba budowa� w przestrzeni, a ja, nie wiadomo dlaczego, ci�gle pr�bowa�am na p�aszczy�nie". Chocia� nie wszystkie wypowiedzi osoby badanej s� jasne, to jednak rzucaj� one pewne �wiat�o na to, jak w umy�le cz�owieka powstaje pomys� rozwi�zania zadania, jakie jest przej�cie od budowania tr�jk�t�w na p�aszczy�nie do konstruowania ich w przestrzeni. Jalo�ne my�lenie jest technik� badawcz�, kt�rej rzetelno�� nie jest du�a. Dlatego te� nale�y z du�� ostro�no�ci� analizowa� monologi os�b badanych w trakcie eksperymentu. Wyniki osi�gni�te za pomoc� tej techniki trzeba sprawdza� za pomoc� innych, bardziej obiektywnych metod. Mimo szeregu wad, technika g�o�nego my�lenia jest do�� powszechnie stosowana w badaniach nad my�leniem (patrz: Newell, Simon, 1972; Tichomirow, 1976). 93 v 4- Wiadomo, �e r�norodnym czynno�ciom umys�owym mog� towarzyszy� ruchy mi�ni lub pr�dy czynno�ciowe, kt�re pojawiaj� si� w mi�niach. Tak na przyk�ad, je�li polecimy cz�owiekowi, aby wyobrazi� sobie ruch r�ki, to w mi�niach danej r�ki pojawiaj� si� okre�lone pr�dy czynno�ciowe. Fakt ten zosta� wykorzystany w badaniu my�lenia. Psychologowie zacz�li stosowa� technik� rejestracji czynno�ci ruchowych, wykonywanych przez "cz�owieka w trakcie rozwi�zywania zada�. B. Puszkin (1970) bada� czynno�� my�lenia u szachist�w. Chc�c pozna� j� dok�adniej, rejestrowa� ruchy ga�ki ocznej gracza analizuj�cego sytuacj� na szachownicy. W centralnym punkcie szachownicy zrobi� ma�e okienko dla kamery filmowej, kt�ra utrwala�a ruch ga�ek ocznych gracza. Na podstawie ukierunkowania wzroku badanego mo�na by�o stwierdzi�, jakie rejony szachownicy analizuje on najd�u�ej, jak cz�sto przenosi wzrok z jednej figury na drug� itp. Dane te okaza�y si� bardzo pomocne przy charakterystyce post�powania szachisty zaawansowanego i pocz�tkuj�cego itd. Technik� rejestracji rudr�w mi�ni .stosuje si� jedynie w^mekt�rych eksperymentach. Cz�sto bowiem czynno�ci -jny�lenia nie towarzysz� ruchy, na podstawie kt�rych mo�na by wnioskowa� o przebiegu tej czynno�ci. Metody eksperymentalne dominuj� we wsp�czesnej psychologii my�lenia; analiza wypowiedzi i zewn�trznego zachowania si� cz�owieka, badanie tre�ci jego monologu czy ruch�w ga�ek ocznych w trakcie rozwi�zywania zada� pozwalaj� zebra� wiele danych o rzeczywistej czynno�ci my�lenia. Metody modelowania my�lenia Do drugiej grupy metod nale�y^modelowanie my�lenia, pojegaj�ce na konstruowaniu modeli cybernetycznych b�d� matematycznych, i badanie, w jakim stopniu opisuj� one formaln� struktur� czynno�ci my�lenia. Opiszemy dwa warianty metody modelowania. ^JJ Symulacja my�lenia: W ostatnich trzydziestu latach nast�pi� szybki rozw�j komputer�w. Zachowanie si� ich jest determinowane przez pro g r a m, kt�ry jest systemem regu� przetwarzania danych; program ustala kolejno�� wykonywania okre�lonych operacji na okre�lonym materiale. Po wprowadzeniu do komputera odpowiedniego programu, maszyna cyfrowa-mo�e gra� w szachy, planowa� rozw�j ga��zi przemys�u lub rozwi�zywa� zadania matematyczne. Psychologowie wykorzystuj� te zdobycze cybernetyki. Konstruuj� oni programy, kt�re symuluj�, czyli odtwarzaj� rzeczywiste my�lenie cz�owieka. Progra^n symuluj�cy jest adekwatnym modelem my�lenia. Tworzenie modeli w postaci programu komputerowego odbywa si� w trzech zasadniczych etapach. W pierwszym etapi...
irq65