Batowski - Europa 1938-39.rtf

Henryk Batowski

Europa

zmierza ku przepaści

Wydawnictwo Poznańskie Poznań 1989

Okładka i strona tytułowa Władysław Brykczyński

Mapy

Koncepcja: Barbara Urbańska

Wykonanie: Ewa Klebba

Skorowidz

Irena Stawowy-Kawka

© Copyright by Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1989 ISBN 83-210-0816-X

Przedmowa

W roku 1962 ukazała się nakładem Wydawnictwa MON w War­szawie książka pt. Kryzys dyplomatyczny w Europie. Jesień 1938 — wiosna 1939. Spotkała się ona z wielu pozytywnymi ocenami i, jak można sądzić po fakcie, że nadal cytuje się ją w polskich i zagranicznych publikacjach, nie utraciła dotychczas swojej war­tości. Niemniej od napisania tej pracy w roku 1960 i ostatnich re­tuszów w rok później literatura przedmiotu powiększyła się ogromnie, a ponadto udostępniono nowe archiwalia, przede wszy­stkim brytyjskie. Książka jest od dawna wyczerpana i autor pa­rokrotnie rozważał myśl ponownego jej wydania. Nie ulegało je­dnak wątpliwości, że wobec możliwości poważnego wzbogacenia bazy źródłowej rzecz musi ulec daleko idącemu przerobieniu i otrzy­mać różne uzupełnienia. Z wolna zarysowywał się plan książki, wprawdzie opartej w znacznej mierze na poprzedniej, ale o wie­le obszerniejszej i lepiej udokumentowanej.

Twierdzenia zawarte w Kryzysie dyplomatycznym nie wyma­gają na ogół modyfikacji, a tym mniej wycofania się z nich. Pra­ca z roku 1962 na pewno może służyć nadal jako wiarygodne źró­dło informacji o ważnych w historii Europy wydarzeniach na przełomie lat 1938 i 1939. Jest ona jednak obecnie źródłem zbyt ograniczonym. O różnych sprawach, często zakulisowych, dowie­dzieliśmy się w ciągu lat czternastu znacznie więcej, przybyły nowe fakty i rozszerzył się horyzont dla badaczy tego okresu hi­storii dyplomacji międzynarodowej.

Dyskusje prowadzone ze znawcami przedmiotu w latach po ukazaniu się Kryzysu oraz opinie recenzentów zaproszonych przez Wydawnictwo Poznańskie, które podjęło się wydania pracy o wcho­dzącym w grę okresie, sugerowały nawiązanie do mojej najnow­szej książki, pt. Zdrada monachijska. Sprawa Czechosłowacji i dy­plomacja europejska w roku 1938, ogłoszonej w tymże Wydaw-

nictwie w roku 1973, a doprowadzającej opis wydarzeń do koń­ca września 1938 *, i nasunęły autorowi pewne dalsze pomysły.

Książka niniejsza, podobnie jak Kryzys dyplomatyczny, wy­chodzi zatem od chwil bezpośrednio następujących po niesław­nym dyktacie monachijskim z 29/30 września 1938 i przynosi ko­lejno omówienie problemów dyplomacji europejskiej następnych miesięcy. Zawiera jednak tych problemów znacznie więcej, roz­szerzając również zasięg geograficzny przez częściowe objęcie tak­że krajów w tamtej pracy nie uwzględnionych. Ponadto przesu­wa tzw. terminus ad quem: o ile w pracy poprzedniej autor za­mknął swój obraz wydarzeń przemówieniem Hitlera z 28 kwiet­nia 1939, zapowiadającym nową fazę w stosunkach niemiecko-polskich i niemiecko-brytyjskich, o tyle w książce niniejszej za­mknięciem takim jest fakt zawarcia sojuszu niemiecko-włoskie-go w dniu 22 maja 1939 roku. Nie umniejszając znaczenia mowy z 28 kwietnia, autor sądzi, że jeszcze bardziej decydujące znacze­nie dla dalszego rozwoju wypadków miało ścisłe formalne zwią­zanie się obu mocarstw faszystowskich, wyraźnie demonstrujące powstanie obozu agresji w Europie.

Od pracy poprzedniej książka niniejsza różni się także ukła­dem. Nie powtarza się tu wprowadzenia bibliograficznego, które przy obecnej znajomości literatury o genezie II wojny świato­wej byłoby już zbędne. Pomija się także rozdział wstępny, który w tamtej pracy zawierał antecedencje. Obecnie autor może powo­łać się na istnienie własnej pracy, która takie antecedencje przy­nosi, tzn. już wyżej wspomnianej Zdrady monachijskiej.

Przedmowa do  II wydania

Po jedenastu latach od ukazania się niniejszej książki po raz pierwszy, przedkładam ją Czytelnikom ponownie. Nowe mate­riały ogłoszone po r. 1975, tj. po zakończeniu pracy nad pierw­szym wydaniem, nie przyniosły niczego, co zmuszałoby do jakichś zasadniczych zmian w przedstawieniu podstawowych faktów i ca­łego rozwoju wydarzeń. O niektórych sprawach można by wpraw-

dzie dzisiaj powiedzieć nieco więcej, niż to było możliwe do nie­dawna, trzeba jednak podkreślić, że także w dotychczasowym uję­ciu tekst przynosi informację rzetelną i nie zawiera przeinaczeń. Dokonane zostały zatem tylko drobne ulepszenia i usunięte — na szczęście nieliczne — usterki techniczne. Wprowadzono natomiast uzupełnienia do bibliografii za lata 1975—1987 oraz do przypi­sów, uzupełniono także informacje w skorowidzu osób wspomi­nanych w tekście.

Kraków, październik 1988

l

•

* Wydanie łączne w r. 1985 pt. Rok 1938 — dwie agresje hitlerowskie.

Wykaz skrótów bibliograficznych i innych

(pełne tytuły prac podanych tu skrótowo — w Bibliografii)

AAN — Archiwum Akt Nowych, Warszawa

ADAP — Akten żur deutschen auswartigen Politik, Serie D   •

AM — Dos Abkommen von Munchen (ed. V. Kral)

BBB — British Blue Book 1939

Beck — J. Bęc k, Ostatni raport

Bonnet A — G. Bonnet, Dejense de la paix, I—II

Bonnet   B  —  G.   Bonnet,   Le  Quai   d'Orsay  sous  trois  republiqu.es

Ciano A —G.  Ciano,  1937—1938 Diano

Ciano B — G. Ciano, Diano 1939—1942, I—II

Cienciala   — A.   Cienciala,   Poland and the "Western Powers

C o m n e n — N.P. C o m n e n e, Preludi del grandę dramma

DBFP — Documents on British Foreign Policy 1919—1939, 3rd Series

DDF — Documents diplomatiąues frarecais

DPDŻ — “Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza", Londyn

D i l k s — The Diaries of Sir Alexander Cadogan (ed. D. D i l k s)

DHSPR — Dokumenty  i materiały  do  historii stosunków polsko-radziec-

kich

DiM — Dokumenty i materiały z przededniu II wojny światowej DT — Die Deutschen in der Tschechoslowakei (ed. V. Kral) DWB2 — Deutsches Weissbuch 1939 Nr. 2 DWB3 — Deutsches Weissbuch 1939/40, Nr. 3 EVC — Europa verso la catastrofe (G. Ciano) Fierlinger — Z. Fierlinger,  Ve sluzbdch ĆSR, I FO — Foreign Office Frangois-Poncet   A — A.   Frangois-Poncet,   Souvenirs d'une

ambassade a Berlin Frangois-Poncet   B — A.   Frangois-Poncet,   Au  Palais Far-

nese

HD — Historia dyplomacji, t. III

Henderson — N.  Henderson,  The Failure of a Mission Hoensch   A — J.K.   H o e n s c h,   Die Slowakei u. Hitlers Ostpolitik Hoensch   B  —  J.   K.    Hoensch,   Der  ungarische   Revisionismus... IHGS — Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, Londyn *

.

Obecnie: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego.

Jędrzejewicz   A — Diplomat in Berlin... J. Lipski (ed. W. Jędrzeje-wicz)

Jędrzejewicz   B — Diplomat in Paris... J. Łukasiewicz (ed. W. Ję­drzejewicz)

KD — H. Batowski, Kryzys dyplomatyczny...

Kral — V. Kral, Spojenectvi ćeskoslovensko-sovetske...

LJF — Livre jaune jrangais 1938—1939

Lukeś — F. Lukę ś,  Podivny mir

Moisuc —V. Moisuc, Diplomatia Romaniei...

MvD — Mnichov v dokumentech, I—II

Namier — L. B. Namier, Europę in Decay 1938—1940

N o e l — L. Noe l, L'agresion allemande contre la Pologne

PBK — “Polska biała księga 1933—1939", wyd. franc. i angiels.

PRO — Public Record Office, Londyn

PZ — “Przegląd Zachodni"

Raczyński — E.  Raczyński,  W sojuszniczym Londynie

Rok — H. Batowski, Rok

SBZM — SSSR w bor'bie za mir nakanunie wtoroj mirowoj wojny

SDZES — “Studia z dziejów ZSRR i Europy środkowej"

Shirer  — W. L.   Shirer,   The Risc and Fali of the Third Reich

SPDWŚ — Sprawa polska w czasie II wojny światowej...

Szembek — Diariusz i teki Jana Szembeka, IV

V a l e n t a — J. V a l e n t a, w: Ćeśi a Poldci, II

WEP — Współczesna Europa polityczna (W.   K ul s k i,   M.   Potulicki)

Wojciechowski — M. Wojciechowski, Stosunki polsko-niemiec-kie 1933—1938

WPH — “Wojskowy Przegląd Historyczny"

WWMW — Wiengrija wo wtoroj mirowoj wojnie

ZH — “Zeszyty Historyczne" (Paryż)

Część pierwsza

Okrojenie Czechosłowacji

L Zabór niemiecki

Dyktat (tzw. układ) monachijski z 29 września 1938 roku ł za­wierał postanowienia o wymuszonych ustępstwach terytorialnych Czechosłowacji na rzecz Niemiec hitlerowskich, nie były to jed­nak postanowienia szczegółowe i ostateczne2. Dołączona do tekstu tego dokumentu mapa przewidywała obsadzenie przez armię nie­miecką kolejno czterech stref na pograniczu Czech i Moraw w okresie pierwszych siedmiu dni października, ale to, co zostało na tej mapie zakreślone, nie przedstawiało bynajmniej całości żą­dań niemieckich. Owe żądania szły o wiele dalej i straty, które musiała ponieść Czechosłowacja, zmuszona brutalnymi naciskami, były dwukrotnie większe, niż wynikałoby to z mapy monachij­skiej. Odpowiadały one w zasadzie roszczeniom przedłożonym przez Hitlera premierowi brytyjskiemu Chamberlainowi w Godes-bergu w dniu 23 wrześnias.

Artykuł czwarty “układu" monachijskiego mówił o kolejnych czterech strefach, po czym dodawał:

Pozostały obszar, o przeważającym zaludnieniu niemieckim, będzie nie­zwłocznie określony przez wyżej wymienioną komisję i obsadzony przez woj­ska niemieckie do dnia 10 października.

Wspomniana tu komisja została ustanowiona przez trzeci ar­tykuł tegoż “układu" jako organ międzynarodowy, składający się z przedstawicieli czterech uczestników zmowy monachijskiej: Nie­miec, Włoch, Wielkiej Brytanii i Francji oraz delegata Czechosło-

1 Całość tej sprawy (wraz z antecedencjami) przedstawia moja wym. książka: Rok 1938 (dalej cyt.: Rok), podając obszerną literaturę przedmiotu. W dawniejszej mojej pracy pt. Kryzys dyplomatyczny w Europie jesień 1938 — wiosna 1939 (wyd. 1962) kwestie omawiane w niniejszym rozdziale zostały pominięte.

2 Tekst układu: Rok, s. 477—479, ale w tekście art. 4, wypadł wiersz do­tyczący strefy IV z datą 6—7 X. Zob. w innych tekstach, podanych w przy­pisach w wym. książce.

s Rok, s. 353 i nast. Godesberg — nad Renem koło Bonn (dziś przed­mieście stolicy RFN, “Bad Godesberg").

13

wacji. Organowi temu zlecał następnie dalszy, tj. piąty artykuł “układu":

Wymieniona w punkcie 3. komisja międzynarodowa określi obszary, na których ma się odbyć plebiscyt.

I dalej, w artykule szóstym:

Ostatecznego ustalenia granic dokona komisja międzynarodowa. Ta sa­ma komisja będzie również uprawniona do zaproponowania czterem mocar­stwom: Niemcom, Zjednoczonemu Królestwu4, Francji i Włochom, dopusz­czenia w pewnych wyjątkowych przypadkach nieznacznych odchyleń od ściśle etnograficznego określenia stref, które mają być przekazane bez ple­biscytu.

Te dwa postanowienia artykułów piątego i szóstego były źród­łem dalszych strat terytorialnych Czechosłowacji, wymuszanych przez hitlerowską Rzeszę za pośrednictwem owej komisji, która stała się wykonawcą życzeń Berlina. W jej składzie sekundował Niemcowi nie tylko przedstawiciel faszystowskich Włoch, ale czy­nił to także Anglik, a przedstawiciel Francji oponował rzadko i słabo, nie udzielając żadnej niemal pomocy znajdującemu się w sytuacji przymusowej reprezentantowi Czechosłowacji5.

Jeden z dodatkowych protokółów do “traktatu" monachijskie­go przewidywał, że owa komisja składać się będzie: z przedstawi­ciela Rzeszy w osobie sekretarza stanu w Auswartiges Amt, z am­basadorów W. Brytanii, Francji i Włoch akredytowanych w Berli­nie oraz z delegata desygnowanego przez rząd Czechosłowacji.

4 “United Kingdom" — oficjalne określenie W. Brytanii w dokumen­tach.

5 Dane o obradach komisji berlińskiej zawarte są w dokumentach dy­plomatycznych brytyjskich Documents on British Foreign Policy 1919—1939. Edited by E. L. Woodward and Rohan Butler. Ser. III, t. 3: 1938—1939. Lon-don 1950 (dalej cyt.: DBFP, 3/III) oraz niemieckich Akten żur deutschen auswdrtigen Politik. Serie D (1937—1945). T. IV—VI. Baden-Baden 1951— —1956 (dalej cyt.: ADAP,D/IV) jak też czechosłowackich, ogłoszonych w przekładzie niemieckim: V. K r a l, ed., Das Abkommen von Munchen 1938 (Praha 1968, dalej cyt.: AM). Tylko na DBFP i ADAP oparł swoje szczegółowe opracowanie Th. Prochazka: The Delimitation of Czecho-slovak-German Frontiers after Munich. “Journal of Central European Af-fairs", 1961 nr 2, s. 200 i nast. Na wszystkich dostępnych materiałach oparł się F. Luk e ś, Podivny mir (Praha 1968 dalej cyt.: Luk e s) s. 65 i nast. Warto jeszcze wspomnieć krótkie, ale ścisłe omówienie: K. Eubank, Mu­nich (Norman, Oki. 1965), s. 237 i nast. Po polsku na podstawie cyt. zbioru V. K r a l a pisał o tym J. Kozeński, Rzesza hitlerowska wobec Cze­chosłowacji po układzie w Monachium. “Przegląd Zachodni" (dalej cyt.: PZ), 1969 nr 2, s. 309—310 (o rozmowach berlińskich s. 317 i nast.). Ciekawe re­fleksje: L. Fe iera.bend, Ve vldddch Druhe Republiky (New York 1961).

14

Oznaczało to, że wchodzić tu będą: baron von Weizsacker w imie­niu Niemiec, Nevile Henderson w imieniu W. Brytanii, Andre Francois-Poncet w imieniu Francji oraz Bernardo Attolico w imie­niu Włoch. Rząd praski mianował delegatem swego posła w Ber­linie, Yojtecha Mastnego. Głównym delegatom dodano do pomocy siły techniczne i rzeczoznawców, którzy pracowali w specjalnych podkomisjach, wyznaczonych do odrębnych zagadnień6. Przewod­niczącym komisji został Weizsacker, co było ustalone ustnie je­szcze w Monachium. Niemcy narzucili także swego przedstawicie­la na przewodniczącego najważniejszej podkomisji, oznaczonej symbolem “C", a mającej określić granice “dalszego obszaru o za­ludnieniu przeważnie niemieckim", który miał być przekazany Rzeszy do 10 października, jak to przewidywał w swym zakoń­czeniu artykuł czwarty (przewodniczącym tym został dyplomata niemiecki, Herbert von Richthofen, były poseł w Brukseli).

Nastrój i charakter dyskusji w czasie obrad zarówno komisji głównej, jak trzech podkomisji, w szczególności terytorialnej, są nam znane z ogłoszonych brytyjskich i niemieckich dokumentów dyplomatycznych oraz ze sprawozdania Mastnego, które również zostało udostępnione. Wspominają zwięźle o tej sprawie w swo­ich pamiętnikach także: Henderson, Francois-Poncet oraz Weiz­sacker 8, którego świadectwo jest zresztą mniej wartościowe jako znacznie późniejsze, a ponadto pisane w celu zmniejszenia własnej odpowiedzialności. W świetle tajnych dokumentów niemieckich, których publikacji ich autorzy nie przewidywali, rola Weizsackera wypada oczywiście znacznie mniej korzystnie.

Również Henderson, który niedwuznacznie w czasie całego kry­zysu czechosłowackiego popierał stanowisko niemieckie i tak sa­mo działał w czasie obrad komisji w Berlinie, musiał jednak na­pisać, że wrażenie z nich było “niesmaczne" (distastejul), a umiar­kowanie broniący Czechów Francuz, Francois-Poncet, już nie wa­hał się nazwać atmosfery owych rozmów “przygnębiającą" (acca-

6 Były trzy podkomisje: “A" dla technicznych wojskowych spraw prze­kazania terytorium, “B" dla spraw finansowych, “C" dla strefy V, tj. dla określenia ostatecznej granicy między Rzeszą a Czechosłowacją.

7 AM, dokum. 276 i 280, s. 304—315 i 318—329.

8 Pełne tytuły w Bibliografii selektywnej na końcu książki; zob. też następny przypis. Natomiast literaturę zużytkowaną w mojej wym. w przyp. l książce Kryzys dyplomatyczny cytuje się tu tylko wyjątkowo.

15

blant)9. Tym dramatyczniejszy ton mają oczywiście sprawozda­nia Mastnego.

Między stanowiskiem Berlina, pragnącego zagarnąć jak najwię­cej, a nadziejami Pragi, łudzącej się, że straty będzie można ogra­niczyć na tyle, by nie spowodowały one zbyt wielkich okaleczeń gospodarczych i komunikacyjnych, istniała przepaść.

Istota trudności leżała w interpretacji określenia “obszar o prze­ważającym zaludnieniu niemieckim" (Gebiet vorwiegend deutschen Charakters). Niemcy uważali, że chodzi tu o terytorium, gdzie ludność niemiecka przekracza 50%, podczas gdy Czesi sądzili, że należy to rozumieć jako większość niemiecką powyżej 75%—80%. Tak początkowo skłonne były sądzić także rządy obu mocarstw zachodnich, podczas gdy Włochy faszystowskie we wszystkim po­pierały swego hitlerowskiego partnera.

Ambasador francuski pisze, że zastanawiał się nad znaczeniem określenia o “przeważającym charakterze" (w tekście francuskim dokumentu monachijskiego: territoires d preponderance alleman-de). Sam był zdania, że może to oznaczać większość 75%. Ale, jak stwierdza, jego angielski i włoski kolega przegłosowali go, oświad­czając, że ich zdaniem ma tu chodzić o większość zwyczajną, więc tylko ponad 50%. Henderson twierdzi, że taka interpretacja zawie­rała się już w samym założeniu “układu" monachijskiego i w po­przedzających go propozycjach anglo-francuskich z 21 września 1938. Mimo że początkowo w Londynie chciano poprzeć przychyl­niejsze dla Czechosłowacji stanowisko dyplomacji francuskiej, Hen­derson uważał, że należy nadal konsekwentnie iść drogą ustępstw wobec Rzeszy 10.

Dla Niemców punktem wyjścia były godesberskie żądania Hi­tlera. Tak wyraźnie brzmiała jego własna instrukcja, udzielona niemieckim uczestnikom obrad w dniu 2 października, zapowia-

9 N. Henderson, Failure of a Mission (London 1940, dalej cyt.: Hen­derson), s. 168; polski przekład: Nieudana misja, Warszawa 1970. A. Francois-Poncet, Souvenirs d'une ambassade a Berlin (Paris 1946, dalej cyt.: F r a n co is-Po n c e t A), s. 334; polski przekład: Byłem am­basadorem w Berlinie. Warszawa 1968.

" Obszerniej w raportach Hendersona w DBFP, 3/III, nr 135 i nast.; K. Eubank (Cyt. dz., s. 238) próbuje Hendersona usprawiedliwiać; jego linię zdaje się także aprobować ówczesny brytyjski wiceminister spraw za­granicznych Cadogan: D. D i l k s, ed., The Diaries oj Sir Alexander Cado-gan (London 1971, dalej cyt.: D ii k s), s. 110—111.

16

granice państwowe    w    1938 r.

granice obszaru   odstąpionego,

granice od   r. !9i5

linie   kolejowe miasto     ponad    500 000 miasta     100 000 -  500 000 miasta    poniżej    100   000

l. Obszary sudeckie

dająca, że od linii godesberskiej można poczynić ustępstwa na rzecz Czechosłowacji tylko wyjątkowo i tylko minimalnieu. Zgodnie z tym stanowisko niemieckie było od początku sztywne i stawało się coraz sztywniejsze; aluzjami strona niemiecka dawała do zro­zumienia, że w razie opozycji czechosłowackiej i braku jednogłoś­nego poparcia przedstawicieli pozostałych mocarstw armia niemiec­ka po prostu dokona okupacji inkorporowanych obszarów bez oglą­dania się na cokolwiek. Do narad w podkomisji terytorialnej (“C") mieszało się dowództwo sił zbrojnych Rzeszy, domagając się uw­zględnienia momentów strategicznych dogodnych wyłącznie dla Niemiec. Hitlerowcy od początku posługiwali się swoistym argu­mentem: straszyli, że zażądają plebiscytu w niektórych tzw. en-

11 ADAP, D/IV, dokum. nr 12; por.   L u k e ś,   s. Ql;   Th.   Prochazka, cyt. art, s. 203.

2    Europa...

17

klawach niemieckich, położonych na obszarze czysto czeskim, jak zwłaszcza w morawskim Brnie i Jihlawie 12. Z góry byli wszakże zdecydowani, by przy tym żądaniu się nie upierać, zdając sobie sprawę z jego nierealności; w razie bowiem wyniku głosowania na rzecz Niemiec stworzyłoby to sytuację nie do rozwiązania. Rzeko­mo wielkoduszna rezygnacja z owego postulatu miała wymusić w zamian za to istotne ustępstwa czeskie na innych odcinkach pogranicza. Było to typowe posunięcie przetargowe.

Tak zwana linia godesberska wynikała z austriackiego spisu ludności z r. 1910, nie uwzględniała więc rozległych przesunięć w składzie etnicznym ziem czeskich; przy większej rozrodczości Czechów niż Niemców sudeckich systematycznie zmniejszał się procentowy udział ludności niemieckiej na korzyść Czechów oraz zmieniało się oblicze narodowościowe nie tylko gmin, ale całych powiatów1S. Hitler odrzucał dane obu czechosłowackich spisów ludności (z lat 1921 i 1930), arbitralnie określając je jako tenden­...