Europa jest kontynentem położonym w całości na półkuli północnej i prawie całkiem na półkuli wschodniej (niewielka jej część leży również na półkuli zachodniej). Jej obszar jest fragmentem litosferycznej płyty Eurazjatyckiej. Jest to płyta kontynentalna z morzami szelfowymi, po stronie zachodniej granicząca z oceaniczną płytą Atlantycką. Granica ta widoczna jest w ukształtowaniu dna morskiego w postaci stromego stoku kontynentalnego. Obszarem obecnie aktywnym sejsmicznie jest Basen Morza Śródziemnego. Dzieje się tak na skutek zapadania się płyty oceanicznej pod płytę kontynentalną z prędkością 5 - 10 mm/rok, zależnie od części (najszybciej przemieszcza się w części wschodniej). Stąd częste wybuchy wulkanów i trzęsienia ziemi, które najaktywniejsze są wzdłuż Rowu Helleńskiego i na obszarze górotworów powstałych w orogenezie alpejskiej wokół Morza Adriatyckiego. Z powodu przyrastania skorupy oceanicznej na obszarze położonym po stronie północnej od Archipelagu Balearów, zaznacza się duża aktywność sejsmiczna w okolicach Półwyspu Apenińskiego - to tu występują najsłynniejsze europejskie wulkany - Etna i Wezuwiusz.
Pod względem budowy geologicznej obszar Europy nie jest jednorodny. Dzieli się go na cztery obszary fizycznogeograficzne. Są to: platforma prekambryjska, najstarsza z wszystkich platform europejskich, ukształtowana w prekambrze, kaledonidy, nieco młodsze struktury, utworzone podczas orogenezy kaledońskiej, na nich położone są następne osady, hercynidy - wykształcone podczas orogenezy hercyńskiej, na nich również gromadził się materiał z młodszych okresów, alpidy - pochodzą z najmłodszej orogenezy, zaczęły się w erze mezozoicznej i zakończyły w miocenie, na niektórych obszarach trwają do czasów dzisiejszych.
Platforma prekambryjska - obejmuje wschodnią część Europy. Również obszary położone po północno - wschodniej stronie od Szkocji wchodzą w skład tej jednostki. W większości obszarów nie odsłania się na powierzchni, jest bowiem przykryta osadami z młodszych okresów. Prekambryjskie podłoże odsłania się na tarczy ukraińskiej i fennoskandzkiej (bałtyckiej). Tarczę bałtycką budują głównie skały metamorficzne (granity, gnejsy) z tego okresu. Odsłaniają się tam również skały proterozoiczne, które reprezentowane są przez fyllity, kwarcyty, wapienie, rudy żelaza. W tarczy ukraińskiej również odnajduje się skały z tych okresów. Większą część z nich stanowią gnejsy - ich wiek datuje się na 2,7 - 1,1 miliarda lat. W tym czasie, z racji bardzo często występujących procesów wulkanicznych i plutonicznych, pomiędzy niektórymi skałami wytworzyły się skały magmowe, między nimi, jedne z najstarszych skał - ofiolity. Z wczesnego proterozoiku pochodzą np. rudy żelaza występujące w okolicach Krzywego Rogu (Ukraina). Najmłodszymi skałami tworzącymi tarczę ukraińską i bałtycką są łupki oraz piaskowce.
Platformy prekambryjskiej nie tworzą jednak tylko tarcze. Na jej podłożu zalegają skały osadowe, które osadzały się tu od ery paleozoicznej aż do czasów dzisiejszych. Głównie wypełniają one nierówności obszaru pokrywy. Na różnych obszarach pokrywa zalega na innych wysokościach, np. między Moskwą a Uralem grubość pokrywy platformowej (czyli tych późniejszych osadów) wynosi około 3000 metrów, natomiast w okolicach Morza Kaspijskiego zalega ona 10000 metrów od powierzchni.
Najstarsze osady pokrywy platformowej pochodzą z przełomu prekambru i ery paleozoicznej. W dewonie po północnej stronie platformy osadzały się głównie skały okruchowe, a w innych częściach - wapienie. Karbon był to okres, w którym osadzały się w szczególności wapienie, jak również węgiel kamienny, którego duże pokłady powstały właśnie w tym okresie, na skutek rozłożenia dużej ilości materii organicznej, pochodzącej z obumarłych paproci, widłaków i skrzypów. W permie na skutek gorącego klimatu w wielu miejscach utworzyły się pokłady soli. Mezozoik nie pozostawił osadów o znacznej miąższości - najgrubsze z nich są utwory kredowe, dość miąższą warstwę tworzą np. na Wyżynie Lubelskiej (1200 m).Obszarem o dość bogatych utworach pokrywy platformowej są okolice Morza Kaspijskiego, gdzie wykształciły się pokłady soli, gipsu, a w wielu miejscach również ropa naftowa.
Na północnym wschodzie platformy leży Zapadlisko Peczory, które połączone jest z nią pasem fałdowym Timanu. W zapadlisku tym zalegają osady ery paleozoicznej o znacznej grubości. Utworzyły się tam między innymi pokłady węgla kamiennego, a na nich z kolei osadził się materiał z mezozoiku. Niesfładowane osady tej ery ujawniają się również w Archipelagu Franciszka Józefa, na Morzu Barentsa.
Na Hebrydach oraz obszarach szelfu kontynentalnego po jego północnej stronie, znajduje się górotwór prekambryjski. Tworzą go skały powstałe prawie trzy miliardy lat temu. Są to głownie gnejsy, poprzecinane skałami magmowymi. Na nich zalegają osady z późniejszych okresów, głownie z prekambru i fanerozoiku oraz pokrywy bazaltowe powstałe na początku ery kenozoicznej.
Nieco młodsze od pokrywy prekambryjskiej są kaledonidy. Ich pas ciągnie się od Svalbardu, obejmuje Półwysep Skandynawski i kończy na Wyspach Brytyjskich. Odsłaniają się w kilku miejscach, gdzie nasunięte są na tarczę prekambryjska. Na Svalbardzie na kaledonidach osadziły się głównie skały z końca ery paleozoicznej, a po południowo - wschodniej jego stronie również utwory mezozoiku i początku kenozoiku (z pokładami węgla).
W Norwegii kaledonidy były pokryte osadami z kolejnych okresów, jednak zostały one zdenudowane, odsłaniając skały metamorficzne z intruzjami magmowymi. Miejscami zachowały się także skały pokrywające utwory orogenezy kaledońskiej - piaskowce i zlepieńce.
Na zachodnim krańcu występowania kaledonidów - na Wyspach Brytyjskich, formy te występują na powierzchni w Szkocji, Irlandii i Walii. Z tamtego okresu pochodzą góry Kaledońskie i Grampian , zbudowane z łupków krystalicznych, kwarców, gnejsów. Utwory orogenezy kaledońskiej w Walii miejscami poprzecinane są pozostałościami z prekambru, a w Szkocji i Irlandii intruzjami magmowymi.
Pokrywy kaledonidów tworzą skały osadowe powstałe w dewonie i karbonie. Występują one między Wyżyną Południowoszkocką a masywem Grampian, niedaleko zatoki Moray, na archipelagu Orkadów, a także na południu Walii. Utworzyły się tam pokłady węgla. Pod dnem Morza Irlandzkiego znajduje się geosynklina, w której osadzały się utwory od końca ery paleozoicznej aż do kenozoiku. Natomiast na północy Anglii powierzchnię terenu tworzą skały utworzone pod koniec ery paleozoicznej, a w jej środkowej i południowej części - skały powstałe pomiędzy jurą a eocenem.
Basen Morza Północnego wypełniony jest osadami powstającymi od dewonu - są wśród nich np. złoża gazu ziemnego z permu i triasu, i ropy naftowej z jury.
Waryscydy (hercynidy) są to utwory orogenezy hercyńskiej, ciągną się wzdłuż całego kontynentu europejskiego, na południe od struktur kaledonidów i na zachód od linii T -T (linii Teisseyre'a-Tornquista), od południa ograniczone są strefą alpidów. W części południowo wschodniej są wciśnięte między Karpaty a Platformę Wschodnioeuropejską i wychodzą na powierzchnię niedaleko Dubrudży. Formy ukształtowane w tym okresie na powierzchni występują w: Kornwalii, Bretanii, Masywie Centralnym, Wogezach i Szwarcwaldzie, Ardenach i Reńskich Górach Łupkowych, Harcu, Masywie Czeskim i Górach Świętokrzyskich.
Na obszarach, gdzie nie wychodzą na powierzchni, są pokryte skałami osadowymi.
W formach powstałych podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych, nie ma wyraźnych płaszczowin, takich jakie występują np. w utworach orogenezy alpejskiej czy kaledońskiej. Skały w formach waryscyjskich układają się równoleżnikowo. W strefie wysuniętej najbardziej na północ, wykształciły się depresje, które zostały wypełnione osadami dewońskimi i karbońskimi. Często towarzyszą im pokłady węgla.
W pasie Kornwalia - Ardeny - Reńskie Góry Łupkowe - Harz, znajdują się skały osadowe dewońskie i karbońskie, które mają postać niewielkich fałdów. Można spotkać skały również z wcześniejszych okresów, a także intruzje magmowe.
W strefie ciągnącej się od Półwyspu Bretońskiego, przez Saksonię, Turyngię, aż po Góry Świętokrzyskie, bardzo dużą część stanowią utwory najstarszych okresów w dziejach Ziemi. Często spotykane są tu skały przeobrażone.
Na południe od tej strefy, w pasie Bretania - Masyw Centralny - Masyw Czeski, skały formowane w orogenezie warsycyjskiej są poprzecinane wychodniami skał starszych, głownie pochodzących jeszcze z prekambru.
Również na półwyspie Iberyjskim występują utwory waryscyjskie. Są one pofałdowane, podczas tworzenia działały na nie liczne procesy magmowe, które przeobraziły większość skał.
W okolicach Dobrudży widać skały prekambryjskie (łupki) oraz pochodzące z początku ery paleozoicznej i okresu karbońskiego.
W utworach orogenezy waryscyjskej, bardzo często spotykane są pokłady węgla. Na obszarze Europy istnieje kilka obfitujących w ten surowiec zagłębi, np. Górnego i Dolnego Śląska, Westfalii, Ruhry, Belgii, Alzacji, południowej Walii.
Pomiędzy utworami waryscyjskimi od permu, aż do ery kenozoicznej następowała sedymentacja osadów. Tego typu utwory można spotkać w nieckach - akwitańskiej, paryskiej, niemiecko - polskiej. Występują tam również pokłady soli, utworzonej w cechsztynie, które są wyciśnięte nad skały mezozoiku i kenozoiku. W permie powstały również złoża ropy naftowej oraz łupki miedzionośne.
Waryscydy odsłaniają się na powierzchni także na południu Europy - na Sardynii i Korsyce.
Na skutek działania procesów tektonicznych, waryscydy poprzecinane są rowami, powstałymi w trzeciorzędzie. Najbardziej widoczny na powierzchni terenu jest Rów Górnego Renu. Rowy te są obszarami asejsmicznymi. Występują w nich skały magmowe, powstałe w trzeciorzędzie. Tego typu utwory można spotkać również w Masywie Czeskim i w Owerni.
Utworem powstałym w orogenezie waryscyjskej są także Góry Ural. Dzięki ich utworzeniu się Europa połączyła się z Azją, tworząc jeden wspólny ląd. Struktury Uralu mają swoje przedłużenie na Nowej Ziemi. Skały waryscyjskie pokryte są tam przez osady ery mezozoicznej.
Alpidy są to najmłodsze utwory na kontynencie europejskim. Występują głównie w jego południowej części. Cały czas następuje ich formowanie się. W tym okresie powstały także górotwory w północnej części Afryki i Azji Mniejszej, które wraz z Alpidami europejskimi tworzą jeden system. Są one oddzielone od siebie basenem Morza Śródziemnego, który jest pozostałością po ocenie Tetydy. Utwory orogenezy alpejskiej mają układ równoleżnikowy, niekiedy o krętym przebiegu.
Często Alpidy zawierają fragmenty skał orogenezy waryscyjskej, np. Korsyka, Karpaty Południowe, Alpy Wschodnie.
Podczas orogenezy alpejskiej w Europie powstały:
Góry Betyckie - leżą w Hiszpanii i są połączone z Rifem (Maroko). Mają budowę płaszczowinową, poszczególne warstwy nasunęły się w kierunku północnym. Na północy tworzą je skały osadowe z mezozoiku i trzeciorzędu. W środkowej ich części - skały ery paleozoicznej,
Pireneje - w orogenezie alpejskiej starsze utwory zostały sfałdowane i obecnie tworzą oś górotworu. Po stronie północnej i południowej występują pofałdowane utwory mezozoiku i początku kenozoiku.
Alpy - dzieli się je na wschodnie i zachodnie. Wewnętrzną strefę Alp Zachodnich budują zmetamorfizowane skały paleozoiku, które zostały nasunięte na strefę penińską. Tworzą ją gównie łupki metamorficzne i skały osadowe pochodzące z karbonu i permu. Zewnętrzna część Alp Zachodnich zbudowana jest ze skał krystalicznych i osadowych, pochodzących z mezozoiku oraz trzeciorzędu. Nasunięta jest ona na obszary przedalpejskie, np. jurę. Strefa zewnętrzna Alp Zachodnich zwana jest strefą helwecką.
Na obszarze Alp Zachodnich występują okna tektoniczne, ze względu na pooddzielanie od siebie płaszczowin przez płaskie nasunięcia. Najwyższe z płaszczowin tworzą wapienie triasowe, osiągające miąższość do 3 km, a także flisz powstały w górnej kredzie i paleogenie. Alpy Wschodnie zapadają się pod zapadlisko Basenu Wiedeńskiego.
Alpy Południowe - zbudowane są ze skał węglanowych powstałych w mezozoiku.
Apeniny - zwrócone są ku Adriatykowi. Ich wewnętrzną część tworzą skały ze starszych okresów, są one znacznie przeobrażone. Część zewnętrzna natomiast powstała ze skał młodszych, które nasunęły się w części północnej na skały z trzeciorzędu.
Karpaty - dzielą się na zewnętrzne (od Basenu Wiedeńskiego do przełomu Dunajca w Żelaznej Bramie), oraz wewnętrzne. Część zewnętrzną budują płaszczowiny fliszowe, powstałe w górnej kredzie oraz paleogenie. Płaszczowiny te nasunęły się na przedpole. W zapadlisku przedkarpackim i brzeżnych częściach fliszu, występują złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.
Karpaty Wewnętrzne zbudowane są ze sfałdowanych i nasuniętych na siebie skał osadowych, powstałych między triasem a dolna kredą. W obniżeniach występują utwory osadowe powstałe w kenozoiku.
Na południowy wschód od Alp Zachodnich zaczynają się dynarydy, które następnie przechodzą w hellenidy. Ich części wewnętrzne tworzą skały z młodego paleozoiku. W przeważającej części są to wapienie. Część zewnętrzną budują wapienie z mezozoiku i flisz trzeciorzędowy.
Hellenidy maja swoje przedłużenie w Azji Mniejszej.
Przedłużeniem Karpat natomiast są Bałkanidy. Wyróżniają się one słabiej zaznaczoną budową płaszczowinową. Na południe od tych struktur znajdują się Rodopy, które tworzą skały z prekambru i najstarszych okresów paleozoiku. Na północ od nich jest strefa wewnętrzna, którą budują utwory przedmezozoiczne oraz mezozoiczne, natomiast południowa strefę zewnętrzną tworzą skały powstałe w erze mezozoicznej. Na przedpolu bałkanidów osadziły się utwory mezozoiczne i kenozoiczne.
Alpidy występują również w Europie Wschodniej - na Krymie, tworzą je głównie skały mezozoiczne.
ka_czor