Leksykon ucznia J�zyk polski Ewa Romkowska Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1993 Od autora Drogi Uczniu! Zapomnia�e� co to iloczas, imies��w, zwi�zek frazeologiczny, gatunek literacki, nie wiesz, co znaczy s�owo leksykon? Zajrzyj do LEKSYKONU UCZNIA. Leksykon dla Ciebie zawiera terminy (nazwy przedmiot�w, czynno�ci, proces�w, zjawisk itp.) wybrane z podr�cznik�w, z kt�rych w szkole uczy�e� si� poprawnie m�wi� i pisa� po polsku. Termin�w tych jest oko�o 600 i s� podane w uk�adzie alfabetycznym. Ka�dy termin jest opatrzony definicj� opracowan� tak, �e nie musisz, aby j� zrozumie�, korzysta� z �adnych innych s�ownik�w. Strza�ka kieruje do terminu synonimicznego, opr�cz tego terminy synonimiczne s� wymienione obok terminu has�owego. Zastosowano te� odes�anie zob. - zobacz, kieruj�ce do has�a, kt�re podaje pe�niejsz�, bardziej wszechstronn� informacj�. Je�li odes�anie mia�oby wyst�pi� tu� obok has�a, do kt�rego odsy�a - zosta�o pomini�te. R�ne znaczenia tego samego terminu zaznaczono cyframi arabskimi. A adaptacja - przetworzenie utworu literackiego na utw�r innego rodzaju literackiego lub inny rodzaj sztuki, np. opowiadania na scenariusz filmowy i film, powie�ci na s�uchowisko albo na utw�r dla innego, szczeg�lnego typu odbiorc�w - np. adaptacja dla m�odzie�y, polegaj�ca zwykle na skr�ceniu utworu, usuni�ciu z niego scen drastycznych itp. aforyzm, sentencja - zwi�z�a wypowied� wyra�aj�ca w b�yskotliwej formie jak�� og�ln� my�l czy spostrze�enie akapit - 1. wci�cie, rozpocz�cie nowej linijki tekstu w pewnej odleg�o�ci od marginesu 2. fragment tekstu zawarty mi�dzy kolejnymi akapitami akcent - wyr�nienie jednej z sylab w wyrazie (akcentwyrazowy) lub pewnego wyrazu w zdaniu (akcent zdaniowy); sylaba akcentowana mo�e wyr�nia� si� wi�ksz� si�� wydechu i silniejszym wym�wieniem (akcent dynamiczny, przycisk), podwy�szeniem wysoko�ci tonu (intonacja wyrazowa) oraz d�u�szym czasem trwania (iloczas); Spo�r�d sylab akcentowanych w zdaniu zostaje wyr�niona sylaba w tym wyrazie, na kt�ry m�wi�cy chce zwr�ci� uwag� s�uchacza, np. Wsz~yscy koledzy wyjechali. Wszyscy kol~edzy wyjechali. Wszyscy koledzy wyjech~ali. akcent dynamiczny, przycisk - akcent polegaj�cy na wzmocnieniu si�y wydechu i silniejszym wym�wieniu sylaby akcentowanej; w j�zyku polskim na og� akcentowana jest sylaba przedostatnia; prowadzi�, po�ycza�, ksi��ka, zeszyt; sylab� trzeci� od ko�ca akcentujemy w 1 i 2 osobie czasu przesz�ego (np. przyszli�my, zrobili�cie), oraz w wyrazach zapo�yczonych (np. matematyka, praktyka, opera); czwarta od ko�ca jest akcentowana w formach trybu przypuszczaj�cego (np. przybyliby�my, zako�czyliby�cie); w wyrazach d�u�szych, maj�cych wi�cej sylab, obok akcentu g��wnego (na przedostatniej sylabie) wyst�puje akcent dodatkowy (akcent poboczny) na pierwszej sylabie: odprowadza�, szybkobiegacz; zob. te� wyraz bezakcentowy akcent wyrazowy zob. akcent akcent zdaniowy zob. akcent akcja - ci�g zdarze� daj�cy si� wyodr�bni� w fabule utworu, powi�zanych przyczynowo; uk�ad tych zdarze� rozwija si� w kierunku jakiego� okre�lonego celu (rozwi�zania); je�li w ci�gu zdarze� dominuj� dzia�ania bohater�w - m�wimy o akcji zdarzeniowej; akcja psychologiczna dotyczy rozwoju i przebiegu prze�y� oraz stan�w psychicznych bohater�w; potocznie cz�sto u�ywa si� wymiennie termin�w akcja i fabu�a akt - cz�� utworu dramatycznego zawieraj�ca jaki� zwarty odcinek akcji, zako�czona najcz�ciej zdarzeniem wa�nym dla jej dalszego biegu alegoria - w literaturze - znak j�zykowy (w sztukach plastycznych - obraz) maj�cy opr�cz swego znaczenia dos�ownego jeszcze inne, ukryte i domy�lne, ale �ci�le okre�lone i przypisane w zasadzie umownie, usankcjonowane tradycj�, cz�sto oparte na pewnych podobie�stwach; zwykle wyra�a ide� lub poj�cie abstrakcyjne i stale zast�puje jego nazw�, np. sowa - m�dro��, lis - chytro��, paw - pych�; zob. te� symbol alfabet - zbi�r liter danego j�zyka nast�pujacych po sobie w okre�lonej kolejno�ci; ka�da litera ma swoje sta�e miejsce w alfabecie i ten fakt wykorzystuje si� przy porz�dkowaniu hase� w r�nego rodzaju s�ownikach, leksykonach i encyklopediach: porz�dek alfabetyczny - to uszeregowanie wyraz�w w kolejno�ci wed�ug liter alfabetu; wyrazy zaczynaj�ce si� od tej samej litery podaje si� w kolejno�ci wed�ug litery nast�pnej; zob. litera, dwuznak aliteracja - 1. rodzaj instrumentacji g�oskowej, polegaj�cy na identyczno�ci g�osek rozpoczynaj�cych wyrazy po�o�one w s�siedztwie: "D�ug� dyskusj� z durniem dorzeczna Dorota wiod�a, co jest wa�niejsze czy mi�o��, czy cnota" T. Boy-�ele�ski "Ach! Co za prze�liczne abecad�o!" 2. :o, instrumentacja g�oskowa aluzja - napomknienie, wzmianka maj�ca wywo�a� okre�lone skojarzenia; przytyk do kogo� lub czego�, przym�wka; aluzja bywa te� wykorzystywana w literaturze jako chwyt stylistyczny: indywidualny styl pisarza mo�e by� tak charakterystyczny i jednocze�nie znany odbiorcom, �e odwo�ywanie si� do niego jest dodatkowym �rodkiem artystycznym anafora - powt�rzenie tego samego wyrazu lub kilku wyraz�w na pocz�tku kolejnych, podobnie skonstruowanych zda� (lub wers�w): "I by�bym rzuci� wszystko, gdy trzeba I poszed� za ni� prosto do nieba I by�bym poszed� za ni� do piek�a Gdyby nie ... by�a z drugim uciek�a" A. Asnyk "Legenda pierwszej mi�o�ci" animizacja, o�ywienie - rodzaj metafory, polegaj�cy na nadaniu przedmiotom martwym, stanom lub poj�ciom w�a�ciwo�ci istot �ywych: "Jak dziki zwierz przysz�o Nieszcz�cie do cz�owieka, i zatopi�o we� fatalne oczy" C. Norwid "Fatum" "szynka wyp�ywa na brzeg i �piewa jak Caruso:" K.I. Ga�czy�ski "Straszna ballada wielkanocna" antologia - ksi��ka zawieraj�ca wyb�r utwor�w (lub ich fragment�w) jednego autora lub wielu autor�w - w�wczas utwory dobrane s� wed�ug okre�lonej zasady tematycznej lub historycznej antropomorfizacja - rodzaj metafory, polegaj�cy na nadaniu przedmiotom martwym, zwierz�tom, stanom lub poj�ciom cech ludzkich: "Czemu p�aczesz - staremu m�wi� czy�yk m�ody -" I. Krasicki "Ptaszki w klatce" antykadencja zob. intonacja antyteza - 1. twierdzenie przeciwstawne innemu (tezie); stan rzeczy, sytuacja przeciwstawna jakiej� innej 2. zestawienie dw�ch przeciwstawnych znaczeniowo cz�ci wypowiedzi, co s�u�y cz�sto wywo�aniu silniejszego efektu: "B�g si� rodzi, moc truchleje, Pan niebios�w - obna�ony;" F. Karpi�ski "Pie�� o Narodzeniu Pa�skim" apostrofa - bezpo�redni uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska: "O Ty! co jeste� Mi�o�ci - profilem, kt�remu na imi� Dope�nienie;" C. Norwid "Fortepian Szopena" archaizm - wyraz (tak�e forma wyrazu lub konstrukcja sk�adniowa), kt�ry wyszed� ju� z powszechnego u�ycia w mowie i w pi�mie wskutek zast�pienia go przez inny wyraz (lub form�): lulka (fajka), driakiew (lekarstwo) aria - rozbudowana pie�� solowa wykonywana z akompaniamentem, b�d�ca cz�ci� np. opery artykulacja - ruchy narz�d�w mowy przy wytwarzaniu d�wi�k�w mowy (g�osek) artyku� - wypowied� publicystyczna o bardziej lub mniej wyra�nej tr�jdzielnej kompozycji (wst�p, rozwini�cie, zako�czenie), o wyra�nie zarysowanym temacie, w kt�rej autor stara si� dowie�� okre�lonych tez asonans - rym oparty na wsp�brzmieniu tylko samog�osek: potok - motor, jasno - gniazdo autobiografia zob. biografia B bajka - 1. kr�tka opowie�� wierszem lub proz�, b�d�ca ilustracj� pewnej prawdy og�lnej, cz�sto satyryczna, z mora�em, na temat ludzkich sytuacji, charakter�w i postaci; bohaterami bajki najcz�ciej s� zwierz�ta, (rzadziej ro�liny i przedmioty) - odpowiedniki okre�lonych typ�w ludzkich, a tak�e ludzie - lecz jako postacie z�o�one z pewnych cech typowych (macocha, z�y brat, dobra sierotka, sk�py, pijak itp.); 2. :o, ba�� allada - utw�r poetycki, zawieraj�cy elementy epickie, niekiedy udramatyzowany, o tematyce fantastycznej lub historycznej, utrzymany w nastroju niezwyk�o�ci, tajemniczo�ci lub grozy; opiera si� cz�sto na podaniach ludowych, legendach ba��, bajka - utw�r (najcz�ciej ludowy) o tre�ci fantastycznej, opowiadaj�cy o niezwyk�ych wydarzeniach, dziej�cych si� zazwyczaj w nieokre�lonym miejscu i czasie i powi�zanych ze zjawiskami nadprzyrodzonymi (cz�sto wyst�puj� w ba�niach wr�ki, czarownice czapki-niewidki, szklane kule, czarodziejskie r�d�ki, drzewa celowo os�aniaj�ce bohater�w, rzeki celowo rozlewaj�ce si� jako przeszkody, bohaterowie zmieniaj� si� w kamie�, zmartwychwstaj�, podr�uj� na inn� planet�, przenosz� g�ry itp.); wszystko to sprawia, �e ba�� silnie oddzia�uje na wyobra�ni� czytelnika (s�uchacza); ba�� zawiera zazwyczaj nauk� moraln� podkre�lon� szcz�liwym zako�czeniem: zwyci�a dobro, z�o zostaje ukarane bezokolicznik - forma czasownika nieodmienna (np. p�j��, m�c, biec), nie wyra�aj�ca znaczenia osoby, czasu, trybu i liczby; mo�e wyst�powa� w stronie czynnej, biernej i zwrotnej: my� - by� mytym - my� si� i oznacza� czynno�� dokonan� lub niedokonan�: my� - umy�; w s�ownikach oznacza wszystkie formy fleksyjne (koniugacyjne) czasownika bibliografia - 1. dziedzina wiedzy o ksi��ce zajmuj�ca si� gromadzeniem, opisem i systematyzowaniem ...
hisuisolange