Ryszard Koziołek - KRZEPA.pdf - Ryszard Koziołek - ChomikKulturalny

R YSZARD K OZIOŁEK

Uniwersytet Śląski

KRZEPA. O POTRZEBIE HISTORII DLA ŻYCIA NOWOCZESNEGO

W liście z 30 VI 1890 r., Sienkiewicz relacjonował Jadwidze Janczewskiej swoją rozmowę z przyjacielem Karolem

Potkańskim:

Wczoraj powiedziałem mu, że jego pesymizm płynie z tego, że nie ma konkretnych obowiązków i konkretnego życia, zatem, nie będąc egoistą, musi jednak

kontemplować siebie samego. - Bardzo to dobry chłopiec, ale myślenie jego ma tylko nerwy, a nie ma muskułów. 1

Diagnozując umysłowość Potkańskiego, używa Sienkiewicz zaskakującej metafory: „mus-skuły myślenia", inaczej

mówiąc „mózgowa krzepa". Nie wydaje się, aby był to w jego ustach synonim duchowego pokrzepienia, jakie miały

nieść czytelnikom tomy Trylogii. Gdyby tak było, to czy nie powinien ich lektury zalecić Potkańskiemu -

rozczulającemu się nad sobą spadkobiercy wielkiej szlacheckiej tradycji? Ten zresztą zna je świetnie. Co ma na myśli

Sienkiewicz? Jakiej terapii potrzebuje - jego zdaniem - Potkański? Co właściwie znaczy i jak się dokonuje tajemniczy

proces „krzepienia"?

Jedna z najbardziej znanych metafor złączonych z pisarstwem Sienkiewicza nie wydaje mi się oczywista. Literalnie

„krzepić" znaczy u niego wzmacniać, posilać to, co chore i słabe: duszę i umysł. Efekty lektury powieści historycznej

byłyby zatem wzmocnieniem przeciw specyficznemu osłabieniu. Specyficznemu, bo wynikającemu właśnie z

przygnębiającej świadomości historycznej, jaką posiadał czytelnik współczesny autorowi Krzyżaków. Jemu bowiem

najnowsza historia mogła się jawić jako ciemna siła, od wieku niesprawiedliwie rujnująca państwo i naród. Trudno

zrozumieć, jak świadomość historyczna pokolenia Sienkiewicza, ukształtowana przez pamięć o wydarzeniach

ostatnich stu lat, mogła być źródłem duchowej siły i optymizmu na przyszłość. A jednak - wbrew tej negatywnej

historiozofii - powieściowy obraz historii w Trylogii miał nieść pożytek nowoczesnemu czytelnikowi.

Na pewno nie przez wywoływanie tęsknoty do starych dobrych czasów. Pod tym względem Sienkiewicz w

niczym nie przypomina swoich bohaterów. Nowoczesny i kulturalny pan nie przejawiał tęsknot za szlacheckim

światem. Sam mógłby wygłosić anatemę na wiejskiego szlachcica, którą w Rodzinie Połanieckich wypowiada Bukacki,

wspierając się miłym Sienkiewiczowi Słowackim (słowa Ślaza w Lilii Wenedzie):

Czy ja Lechita? Cóż to? Czy mi z oczu

Patrzy gburostwo, pijaństwo, obżarstwo,

Siedem śmiertelnych grzechów, gust do wrzasku,

Do ukwaszonych ogórków, do herbów?

Nic w tym zadziwiającego. Kultura życia codziennego w XIX wieku oferowała coraz większy komfort, który

doceniali nawet miłośnicy starożytności. Walter Scott, największy dziewiętnastowieczny chwalca przeszłości, sam

cenił zalety życia współczesnego. Jego Abbotsford było pierwszym w Szkocji budynkiem z oświetleniem gazowym. 2

Mimo przywiązania do komfortu Sienkiewicz nie jest zarazem apologetą nowoczesności, z jej ekonomicznym, a

zwłaszcza politycznym przyspieszeniem. W tym kontekście jego powieści historyczne i współczesne tworzą jeden

wspólny projekt, wskazujący sposoby, jak się w nowoczesnym świecie zawczasu ubezpieczyć, wyhamować jego

groźny impet, założyć nauce stabilizatory; a to wszystko, aby wyposażyć przeciętną, niefilozofującą jednostkę w

rudymenty sensu historii, indywidualnego życia i śmierci. Zaczyna przenikliwie od historii, mając naprzeciw

potężnych konkurentów: romantyczny historyzm i negatywny stosunek pozytywistów do pisarstwa historycznego.

Zwłaszcza zaś podsycane przez jednych i drugich poczucie winy, wynikające z odpowiedzialności za polską

katastrofę historyczną. Zgodnie z ideą przeniesienia winy z ojca na syna, nie znika ona nigdy, ale kumuluje w

kolejnych pokoleniach, na co wskazuje choćby twórczość Wyspiańskiego i Żeromskiego.

Mimo deklarowanych różnic pozytywistyczny stosunek do historii wynikał w znacznej mierze ze spadku, jaki

zostawiła romantyczna historiografia, zarówno rodzima, jak i pisana przez historyków państw zaborczych. Pierwsza

miała skłonność do gloryfikacji polskiego charakteru narodowego i heroizacji klęski państwa. „W ten sposób - pisze

Andrzej Wierzbicki - charakterologia stawała się jednym z najdonioślejszych narzędzi syntezy dziejów narodowych.

Nie obywało się przy tym bez wątków metafizycznych, bez idei przewodnich i duchów narodowych

traktowanych jako swego rodzaju matryce genetyczne, określające ziemskie właściwości poszczególnych

! H. S i e n k i e w i c z , Listy, t. II, część druga (Jadwiga i Edward Janczewscy) , oprac., wstępem i przypisami opatrzyła M. Bokszczanin, PIW, Warszawa

1996, s. 298.

2 D. L o w e n t h a l ,

The Past Is A Poreign Country, „Cambridge Univeristy Press", Cambridge 1985, s. 99.

narodów". 3 Sceptycy wątpiący w polskie i słowiańskie dziejowe posłannictwo, nie mówiąc już o bezpośrednich

krytykach, narażali się na zarzut, że reprezentują tę samą „charakterologię historyczną", tyle że przeciwnie

wartościowaną i wykorzystywaną przez „oficjalną historiografię państw zaborczych, usiłującą zdjąć ze swych rządów

rozbójnicze odium i wykazać, że Polska upadła sama przez się. Głupi naród i karykaturalny ustrój miały dowodzić,

że zaborcy byli jedynie wykonawcami wyroku historii, a właściwie, że ów wyrok wykonał się sam". 4 W ten sposób

gospodarczy i społeczni patrioci pozytywizmu zastawiają na siebie pułapkę, odnajdując te same przeklęte problemy

dziejów, z którymi usiłował sobie poradzić np. romantyczny mesjanizm. Gorzka racjonalizacja polskiej historii wcale

nie chroniła przed metafizycznym horrorem. Modelem tej refleksji było bowiem słynne twierdzenie Kanta, że

„oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niedojrzałości, w którą popadł z własnej winy. Niedojrzałość to

niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem, bez obcego kierownictwa". Helmuth Plessner, pisząc

o adaptacji tej definicji przez Kanta dla jego myślenia o historii 5 , stwierdza lapidarnie, że „w Kantowskim projekcie

dziejów chodzi o happy end, a nie o antropologiczne uzasadnienie". 6 Ma przez to na myśli, że Kant nie troszczy się albo

po prostu omija pytanie: jaki jest bezpośredni związek między stopniowym oświecaniem jednostki a postępem

politycznym społeczeństw?

Dla polskiego kantysty, jakim był w pewnym sensie Brzozowski, jest to problem fundamentalny, mianowicie, jak

wydobyć się z tej katastrofalnej niedojrzałości? Stąd, jeśli przypomnimy sobie jego znane zarzuty wobec twórczości

Sienkiewicza, łatwo zauważamy ich filozoficzny rodowód. I właśnie w tym kontekście sytuowałbym

Sienkiewiczowski projekt funkcji pisarstwa historycznego. Ale wówczas twórczość Sienkiewicza nabiera innego

znaczenia.

Sienkiewicz szybko zwątpił w skuteczność neooświeceniowej terapii pozytywistycznej, polegającej na

maksymalnej racjonalizacji dyskursu społecznego. I kiedy pozytywiści szantażują społeczeństwo żywą ciągle

pamięcią o katastrofach historycznych XIX wieku, on nie tylko nie przyłącza się do tego chóru, ale ostentacyjnie omija

tę kwestię. Historia w powieściach Sienkiewicza nie służy podtrzymaniu pamięci bliskiej przeszłości. Ta jest przecież

ciągle żywa, nie trzeba jej przypominać, a nawet więcej, trzeba o niej zapomnieć albo raczej ją wyprzeć. Wraz z XIX

wiekiem historia wchodzi do domu, naznaczając prywatne życie niemal każdego Polaka swym piętnem. Tej historii-

upiorowi przeciwstawia Sienkiewicz swoją. Historia w Trylogii, jej agresywna uroda, ma być przeciwniczką historii

„jeszcze ciepłej", wyprzeć ją, choćby na chwilę lektury, z pola świadomości. Aby przeszłość mogła krzepić, trzeba ją

oderwać od pamięci i przenieść w sferę historii opartej na micie. Trzeba o niej zapomnieć, jak pouczał Nietzsche. 7

Co nas w takim razie łączy z taką przeszłością? Czy jeszcze jest nam jakoś bliska i ważna dla życia? Sienkiewicz

odpowiada w znanym odczycie O powieki historycznej - tylko jej ludzki, egzystencjalny wymiar:

Tu można by powtórzyć słowa Shyloka: „Czyliż nie mamy takich samych rąk, zmysłów, członków, namiętności, nie żywimyż się takimi

samymi pokarmami, nie ulegamy takimże chorobom, nie leczymy się takimiż lekarstwami? Czy nie płynie w nas krew, gdy nas zakłują? Czy nie

mścimy się tak samo, gdy nas kto skrzywdzi? 8

Człowiek starożytny, Włoch z czasów Odrodzenia, purytanin angielski, jakobin z czasów rewolucji francuskiej i człowiek nam współczesny są

to istoty wprawdzie różne co do zakresu i jakości pojęć, psychicznie natomiast zbudowane jednakowo i które wskutek tego doskonale wzajemnie

odczuć się mogą. 9

To antropologiczne podobieństwo historii i teraźniejszości nie prowadzi u Sienkiewicza do jakiejś konkretnej

historiozofii, wskazania na jakieś prawa dziejowe, na mocy których znajomość przeszłości daje nam rozumienie

swego społecznego losu. A jednak nas krzepi, twierdzi Sienkiewicz. Skąd zatem ten optymizm? Mimo pozorów

historia w Trylogii nie reprezentuje dokładnie tego, co Nietzsche nazywa historią monumentalną, która daje swemu

wyznawcy poczucie, że „wielkość, która kiedyś była, była w każdym razie kiedyś możliwa, a zatem kiedyś znowu

będzie możliwa". 10 U Sienkiewicza ów optymizm nie opiera się jednak na żadnych wiarygodnych przesłankach, ale

na dziwnie skarłowaciałej idei „wiecznego powrotu". Nie chodzi o pocieszenie piękną przeszłością, ale o przyszłość.

Historia krzepi jako obietnica nawrotu koniunktury (karłowaty „wieczny powrót"). Jeśli historia jest aktywna i

odwracalna, jak chcieli romantycy, to lepiej niech się odnowi w kształcie sarmackim, pewnym siebie, witalnym.

Zanim to jednak nastąpi, historia, polska historia musi przestać budzić lęk tym, że powróci wyłącznie w swym

groźnym kształcie. Sienkiewicz pokazał, że może powrócić w korzystnym. Idea „krzepienia serc" jawi się zatem jako

3 A. W i e r z b i c k i , Historiografia polska doby romantyzmu, Wrocław 1999, s. 479.

4 Tamże.

s I. K a n Pomysły do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym, tłum. I. Krońska, [w:] T. Kroński, Kant, Warszawa 1966, s. 178-179.

6 H. P l e s s n e r ,

Aspołeczna towarzyskość. Uwagi do pewnego pojęcia u Kanta, przeł. Z. Krasnodębski, Pytanie o conditio humana, Warszawa 1988, s. 287.

7 F. N i e t z s c h e ,

O pożytkach i szkodliwości historii dla życia, [w:] tegoż: Niewczesne rozważania, przekł. M. Łukasiewicz, posłowie K. Michalski,

Kraków 1996.

8 H. S i e n k i e w i c z , O powieści historycznej, „Słowo" 30 IV-3 V 1889, nr 98-101. Przedruk [w:] Dzieła. Wydanie zbiorowe, pod red. J.

Krzyżanowskiego, t. XLV, Szkice literackie I, Warszawa 1951, s. 117.

9 Tamże, s. 118.

10 F. N i e t z s c h e, O pożytkach i szkodliwości..., s. 98.

zamach na romantyczny historyzm, na produkowane przezeń przygniatające poczucie winy za to, kim jesteśmy, a

czego świadectwem jest nasza przeszłość.

Jeszcze jaśniejsze światło rzucić może obrachunek z przeszłością, gdzie chodzi o całe społeczeństwo. Czym są w ogóle dzieje ludzkości i

poszczególnych jej gałęzi? Historią upadków i odrodzeń. Zbytecznym byłoby mówić, ile z rozwagi nad tym falowaniem życia może wypłynąć

otuchy. Do wszelkiego napoju można dodać narkotyku, ale nie idzie za tym, żeby nie było napojów pokrzepiających. 11

Niestety, zarówno terapia powieściowa, jak i naukowy spokój historyka nie usuwają rozdźwięku między

poznawaniem a doświadczaniem działania historii. Poznawanie historii sprawia, że - jak ironizuje Nietzsche -

„poznający rozpoznał w nim bowiem szaleństwo, niesprawiedliwość, ślepą namiętność i w ogóle cały jego ziemski

horyzont, a tym samym poznał jego dziejową moc. Jako poznający już działaniu tej mocy nie podlega; cóż, może

podlega jej jeszcze jako żyjący". 12

Tu tkwi chyba sedno Sienkiewiczowskiej terapii. Lektura powieści historycznej, lektura Trylogii po prostu, oferuje

iluzję wymiany doświadczenia historycznego - w miejsce klęski spełnionej czytelnik obcuje z obrazami klęski

przezwyciężonej, która także jest „jego własnością", jak była nią odpowiedzialność za katastrofę państwa. Inaczej niż

Wyspiański w Weselu, Sienkiewicz chce i potrafi wyzyskać afirmatywną i popędową siłę polskiej historii jako źródło

krzepy dla wyczerpanej własnymi dziejami wyobraźni czytelnika końca XIX wieku Sienkiewiczowska literatura

niesie mu zbawienie z historii własnej, oferując mu jej inny, odleglejszy, a przede wszystkim szczęśliwszy fragment. A

nadając mu estetyczny kształt, ład, piękno i szczęśliwe zakończenie, uwalnia na chwilę czytelnika z brzemienia

historii bliskiej. Ale nie jego pozalekturowe istnienie.

Czy to znaczy, że ten projekt jest dziecinny i naiwny, jak twierdzili jego liczni krytycy?

Sienkiewicz nie był historiozofem, ale był znakomitym pisarzem. Rzetelność warsztatu, słuchany uważnie głos

źródeł chronił go przed wymodelowaniem powieściowej historii w lukrowany obrazek. Uważny czytelnik łatwo

odkryje choćby wyraźną obecność ironii w narracji Trylogii . 13 Najlepszą zaś ilustracją rozdźwięku między

poznawaniem historii a jej doświadczaniem jest postać Zagłoby, szczególnie w scenie, w której u boku Skrzetuskiego

oczekuje on na początek bitwy.

Pan Zagłoba trzymając się ciągle przy Skrzetuskim, spoglądał na owo morze ludzkie i mruczał:

- Jezu Chryste, po cóżeś stworzył tyle tego tałałajstwa! To chyba sam Chmielnicki z czernią i wszystkimi wszami! Nie rozpustaże to, powiedz

mi waszmość? Czapkami nas pokryją. A tak dobrze przedtem bywało w Ukrainie! Walą się i walą! bogdaj was diabli w piekle walili. I wszystko to

na naszą skórę. Bogdaj ich nosacizna zżarła!...

- Nie klnij waść. Dziś niedziela.

- A prawda. Dziś niedziela, lepiej by o Bogu pomyśleć... Pater noster qui es in coelis... Żadnego respektu od tych łajdaków spodziewać się nie

można... Sanctificetur nomen Tuum... co to się będzie działo na tej grobli!... Adveniat regnum Tuum... Już we mnie dech zaparło... Fiat voluntas Tua...

Bodajeście wyzdychali, hamany mężobójcze!... Patrz no waść! Co to?

Oddział złożony z kilkuset ludzi oderwał się od czarnej masy i sunął bezładnie ku grobli.

- To harcownik - rzecze pan Skrzetuski. - Zaraz nasi ku nim wyjadą.

- Czy to już koniecznie bitwa się zacznie?

- Jak Bóg na niebie.

- Niech to diabli porwą! - (Tu zły humor pana Zagłoby nie miał już miary.) - A waść to patrzysz jakby na teatrum w mięsopust! - wykrzyknął z

niechęcią do Skrzetuskiego - jakby nie o waści skórę chodziło! 14

Przekleństwa Zagłoby słabo ukrywają strach, a przemieszane ze słowami Ojcze nasz sugerują absurd jakiejkolwiek

chrześcijańskiej teleologii historii. Oburzony bezmyślnym czy też po prostu podszytym rutyną spokojem

Skrzetuskiego Zagłoba wybucha:

A waść to patrzysz jakby na teatrum w mięsopust! - wykrzyknął z niechęcią do Skrzetuskiego - jakby nie 0 waści skórę chodziło!

Kochanowski w słynnej fraszce: O żywocie ludzkim pisał:

Wierzę, że tam na niebie masz mięsopust prawy,

Patrząc na rozmaite świata tego sprawy.

Pełna dezaprobaty złość Zagłoby wynika ze świadomości, której Kochanowski nie chciał w tej fraszce przyjąć,

mianowicie że w rzeczywistości nie ma dla człowieka żadnej pozycji, z której mógłby, niezaangażowany, przyglądać

się światu czy pozwolić sobie na pełen dystansu śmiech mędrca. Właśnie powaga i spokój wydają się Zagłobie

11 H. S i e n k i e w i c z, O powieści historycznej..., s. 122-123.

12 F. N i e t z s c h e, O pożytkach i szkodliwości..., s. 94.

13 O funkcji dyskursu ironicznego u Sienkiewicza pisała ostatnio Jolanta S z t a c h e l s k a w książce Czar izaklęcie Sienkiewicza. Studia i szkice,

Białystok 2003, zwłaszcza w rozdziale: Sienkiewicz wobec Słowackiego.

14 H. S i e n k i e w i c z, Ogniem i mieczem, t. II, PIW, Warszawa 1964, s. 343-344.

dziwaczne, a może i szalone, jak pisał Brzozowski: „gdy czujemy się pełnymi majestatu w sobie, zawsze nasuwa się

obawa, że coś poza nami uprawia z nami jakąś cyniczną grę w piłkę". 15 Brak tej obawy u Skrzetuskiego irytuje

Zagłobę, zaś rozpoznawana poza powieścią jest oznaką nowoczesnego sceptycyzmu w postrzeganiu dziejów.

Intuicja Stanisława Brzozowskiego była słuszna, kiedy nazywał Sienkiewicza pisarzem mieszczańskim. 16 Ale

kwalifikacja ta była w jego zamierzeniu inwektywą, gdy tymczasem można ją uznać za dogodny punkt wyjścia do

analizy fenomenu Zagłoby , który wydaje się „postacią-maską" tak doskonałą, że najbardziej „autentyczną" pośród

innych, będących fikcyjnymi rekonstrukcjami historii. Wraz z nią jednak wprowadził Sienkiewicz do świata powieści

nowoczesne, inteligentne i mieszczańskie szyderstwo; podejrzliwe wobec heroicznej retoryki , zwłaszcza jeśli płynie

ona z ust polityków. Zagłoba wciela jednocześnie ludyczny i intelektualny wymiar humoru. Zatroskany o swój

żołądek wyraża „chłopski" pragmatyzm „pieczeniarza"; kpiąc ze Skrzetuskiego, Podbipięty, Wołodyjowskiego,

Sapiehy demaskuje w nich nieheroiczne, ludzkie, cielesne „zaplecze" . Wzorcowy - zdaniem Brzozowskiego - czytelnik

Trylogii wielbi w tej postaci swoje cnoty i przyjemności, zważywszy, że znaczna część mieszczańskiej inteligencji

drugiej połowy XIX wieku miała szlacheckie pochodzenie. Nieheroiczny czytelnik powieści znajduje na kartach swoje

przedłużenie. 17

Komiczne narracje Zagłoby nie mają żadnych zobowiązań wobec historii, nie przynoszą rozumienia ani nawet

ukojenia, nie rozjaśniają też „sensu dziejów". Kieruje nimi troska o perswazyjną skuteczność i efekty komiczne. To

tylko ucieszne anegdoty i powiedzonka kroto chwilnego łgarza, który nie pozostawia czytelnikowi złudzeń, że śmiech to

broń słabych - świadomych, że oszukują siłę zasłuchaną na chwilę w szybki bieg mowy, ale gdy ta ścichnie, wówczas

przebudzona siła na nowo odzyska pole . Zagłoba symbolizuje mądre błazeństwo literatury, która przynosi wytchnienie

słuchającym jej słów realnym istotom, udręczonym swoją historyczną koniecznością i skończonością.

Bez wytchnienia, jaki daje śmiech, umysł „człowieka historycznego" doznaje jedynie ciśnienia przeszłości, która

pcha go ku niejasnej przyszłości. Ale o niej także nic rozsądnego powiedzieć nie można, poza tym, że kieruje nas

„dokąd poszli tamci do ciemnego kresu". Czytelnik Trylogii, który już się nie śmieje, nie dostaje na pocieszenie równie

wzniosłych co Herbertowe słów, a jedynie upiorne (zawsze spełniające się) proroctwo Chmielnickiego: „Trupy ju-

trzejsze tu ucztują". Nieśmiejący się Zagłoba, całkowicie fikcyjna, z literatury zrobiona postać rozśmiesza tych, co

borykają się z obrazem własnej, przyszłej historyczności, która w najlepszym razie będzie pośmiertną teatralizacją

trupa, który przemówi „głosem" jakiegoś historyka.

Na wyższym poziomie Zagłoba potrzebny jest samemu Sienkiewiczowi - autorowi i człowiekowi - w jego

zmaganiach z historią, która w kolejnych tomach Trylogii coraz bardziej mu się komplikuje i wymyka. A zwłaszcza

nigdy nie mówi naszym głosem. Zagłoba daje Sienkiewiczowi możliwość podważenia i zaprzeczenia - poprzez

śmiech - wzniosłości i wyłączności tej historii, ale dzieje się to ze świadomością, że drwina z historii może być tylko

wytchnieniem, nigdy szansą na jej rozumienie. Dlatego Zagłoba poważnieje wraz z kolejnymi tomami cyklu, a nawet

więcej, budzi litość ostatnim swoim powieściowym obrazem, kiedy to „stary, zniedołężniały i trzęsący się" stoi obok

Basi na symbolicznym pogrzebie Wołodyjowskiego.

Sienkiewicz w swoim prywatnym sporze z romantycznym historyzmem „używa" Trylogii jako broni wobec

traumy polskiej historii ostatnich stu lat. Przenosząc czytelnika w XVII wiek, bierze ją w swoisty nawias. Krzepienie

zatem dokonuje się tu wobec ciśnienia przeszłości jeszcze świeżej i ku niej jest skierowane. Nie stanowi natomiast

uzbrojenia na przyszłość. Ceną tego zwrotu ku mitowi było uwolnienie swoich współczesnych od brzemienia historii,

odpowiedzialności za nią. I o to właśnie, czyli nieuprawnione odciążenie polskiej wyobraźni historycznej, oskarżał go

Brzozowski. Wiele lat później na takie niebezpieczne działanie mitów wskaże Roland Barthes:

Mit pozbawia przedmiot, o którym mówi, wszelkiej historii. W micie historia wyparowuje; jest to rodzaj idealnej służby domowej: przychodzi,

przynosi, rozkłada, przychodzi pan, a służba po cichu znika - pozostaje tylko się cieszyć, nie zastanawiając się nawet, skąd pochodzi ten piękny

15 S. B r z o z o w s k i , Legenda Młodej Polski, [w:] Eseje i studia o literaturze, t.1-2, oprac. H. Markiewicz, Wrocław 1990, BN I, 258, t. 2, s. 885.

16 T e n ż e, Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze współczesnej, [w:] t e go ż, Eseje i studia o literaturze, t. 1, s. 31.

17 Zwłaszcza że i tu Sienkiewicz skorzystał z pośrednictwa pisarza, którego wielbił (choć nieco inną miłością) równie mocno, jak Homera, Szekspira

i Słowackiego czy Dickensa. Chodzie mianowicie o Alfonsa Daudeta, twórcy trylogii o Tartarenie z Taraskonu, prowansalskim,

dziewiętnastowiecznym mieszczuchu, którego postura, zamiłowanie do łgarstw i biesiadowania bardzo przypomina bohatera Trylogii i która to

postać także nie jest jednorodnym typem, ale cechuje ją podobne Zagłobie pęknięcie: „Mówmy otwarcie: w naszym bohaterze tkwiły dwie natury

całkiem odrębne. Czuję w sobie obecność dwóch ludzi - powiedział któryś z Ojców Kościoła. Ta wielka prawda mogła się z powodzeniem

odnosić do Tartarena. Nasz wielki taraskończyk - jak to czytelnicy już zapewne spostrzegli - nosił w sobie duszę Donkiszota: miał te same rycerskie

porywy, bohaterskie ideały i obłęd na punkcie romansowości i wielkości; ale, niestety, nie miał ciała sławnego hidalga, tego ciała chudego i

kościstego, które miało tylko pozory ciała i na którym życie materialne odbijało się tak nieznacznie, pozwalając rycerzowi po dwadzieścia nocy

spędzać bez zdejmowania zbroi i zaspokajać głód garstką ryżu raz na dwie doby... Natomiast ciało Tartarena było takim sobie poczciwym ciałem -

bardzo tłustym, bardzo ociężałym i bardzo zmysłowym, bardzo delikatnym, często postękującym, pełnym mieszczańskich zachcianek i

przywykłym do domowych wygód; słowem, brzuchaty krótki korpus na łapach nieśmiertelnego Sanczo Pansy. Donkiszot i Sanczo Pansa w

jednym człowieku! Pojmujecie, jak niedobrane stadło musiał stanowić ta dwójka! Jakie stąd wynikały zmagania i rozterki" (A. D a u d e t, Tartaren z

Taraskonu, przekł. z języka francuskiego R. Kołoniecki, Warszawa 1954, s. 14-15). Analogii jest więcej.

przedmiot. Albo lepiej: skąd mógłby pochodzić, jak nie z wieczności - od zawsze był stworzony dla człowieka miejskiego [...]. Owo cudowne

wyparowanie historii stanowi inną formę pojęcia wspólnego dla większości mitów mieszczańskich: jest to nieodpowiedzialność człowieka. 18

Sienkiewicz nie był ani naiwny, ani cyniczny. Doskonale zdawał sobie sprawę, że w historii jest równie wiele materiału na

krzepienie serc i umysłów, co na ich krzepnięcie - tj. niebezpieczeństwo bierności, krzepnięcia w oczekiwaniu,

tradycjonalizmu, który przygotowuje się na nadejście nowego, przeciwstawiając mu to, co już znane i swojskie. Krzepa

serca i umysłu zmienia się w krzepnięcie, stagnację, odrętwienie, znieruchomienie. „Skrzepnełyby członki

Perseuszowi od głowy Meduzy, by nie Pallas" - podaje Linde przykład z Farsalii Lukiana (w tłumaczeniu

Bardzińskiego, Oliwa 1691). W myśl tej alegorii, historia może także działać niczym spojrzenie Meduzy. Oto jej

podwójne ostrze, jej farmakon.

Sienkiewicz jako autor Trylogii odrzucił emancypacyjne narracje pozytywizmu i wybrał powieść historyczną

opartą na eposie i micie. W pełni zrealizowana, nowoczesna powieść realistyczna musiałaby być w Polsce XIX wieku

powieścią polityczną, a na taką nikt z pokolenia Sienkiewicza się nie odważył, wymagałoby to bowiem istnienia

„drugiego obiegu" literatury. W kolejnych powieściach historycznych Sienkiewicz jeszcze bardziej oddala się od

własnego czasu. Mam jednak wrażenie, że czyni to świadom, że historia, jeśli ma pocieszać, jest bezradna w próbach

wyjaśnienia coraz bardziej skomplikowanej rzeczywistości nowego wieku. Inaczej mówiąc, ludziom nowoczesnym

trzeba innego, dodatkowego źródła krzepy.

Pisząc trzy powieści o „ludziach nowych", nie dokonał kolejnej wolty w obrębie swego literackiego światopoglądu,

ale skierował się ku doświadczeniu teraźniejszości, które nie ma analogii w przeszłości. Jednak nie poprzez powieść

historyczną, bowiem Krzyżacy i Quo vadis? nie mają już wyrażonej explicite funkcji terapeutycznej. Bohaterowie

współczesnych powieści Sienkiewicza nie czytają też Trylogii ani innych powieści historycznych. Trwa natomiast w

tych powieściach działanie historii, m.in. poprzez skutki „charakteru narodowego". Widać to na przykład w scenie

Wirów, kiedy Groński rozmyśla o szlacheckim temperamencie Krzyckiego:

Ten nie czytał zapewne Nietzschego, a jednak w jego żyłach płynie razem z krwią jakieś szlacheckie nadczłowieczeństwo. Gdyby mu ktoś

uwiódł jego siostrę, strzeliłby mu w łeb jak psu, ale ponieważ chodzi o wiejską dziewczynę, więc ani się zatroska. 19

Wróćmy zatem do Karola Potkańskiego i jego braku mózgowej krzepy. Sienkiewicz nie doradza mu ani lektury

powieści historycznych, ani studiowania samej historii. Podobnie jak historia nie wzmacnia pozostałych bohaterów:

Płoszowskiego, Bukackiego czy Grońskiego, a nawet poczciwego Połanieckiego, któremu - przeciwnie - życie jawi się

pełnym Szekspirowskich: „wściekłości i wrzasku":

Nic, tylko śmieszna komedia ludzka, w której jedni oszukują drugich, drudzy oszukują samych siebie; nic, tylko oszukani i oszukujący; nic,

tylko pomyłki, zaślepienie, błędy, życiowe kłamstwa, ofiary pomyłek, ofiary oszustwa, ofiary złudzeń, plątanina bez wyjścia; pocieszna i zarazem

rozpaczliwa ironia pokrywająca ludzkie uczucia, namiętności, nadzieje, tak jak śnieg pokrywa zimą pola - i oto życie! 20

Im potrzeba nie krzepienia serc, ale „krzepienia mózgów", jak określi to wiele lat później Parnicki. Co ma być

jednak tą energią wzmacniającą polskie myślenie nowoczesne? Sienkiewicz nie ma tu jasnego projektu. O

dekadenckim estecie Bukackim powie enigmatycznie, że „brakło mu zmysłu życiowego". 21

Pierwsze dekady XX wieku przyniosą dwa najbardziej wpływowe projekty modernizacji polskiego życia

umysłowego autorstwa Brzozowskiego i Boya. Pierwszy będzie podkreślał, że jeśli polska myśl ma być nowoczesna,

musi się zmierzyć z etycznymi i społecznymi konsekwencjami darwinizmu i marksizmu, politycznie zaś przemyśleć

musi stałą obecność Rosji w przyszłości Polski. W wolnej Polsce to Boy stał się ideologiem „normalnego",

nowoczesnego społeczeństwa. Wszyscy trzej jednak reprezentują możliwości i energię myśli pozytywistycznej.

Starzejący się Sienkiewicz wydaje się zabłąkany wśród radykalnych nurtów modernizmu, próbując bezskutecznie

równoważyć nowe i stare. Pragnie kompromisu między tradycją a gwałtownymi zmianami nowoczesności, ale sam

chyba weń nie wierzy, zdając sobie sprawę z nierealności marzeń swego ostatniego literackiego wcielenia -

Grońskiego:

Kochał bardzo szczerze Polskę taką, jaką ją chciał mieć, to jest szlachetną, oświeconą, kulturalną, jak najbardziej europejską, a jednak nie

zatracającą swych lechickich rysów i trzymającą w ręku chorągiew z białym orłem. Ów orzeł wydawał mu się jednym z najszlachetniejszych

symbolów na ziemi. 22

18 R. B a r t h e s , Mit NA PRAWICY , [w:] tegoż, M ITOLOGIE , przekł. A. Dziadek, wstęp K. Kłosiński, Warszawa 2000, s. 287.

19 H. S i e n k i e w i c z, Wiry, Warszawa 1993, s. 55.

20 T e n ż e, Rodzina Połanieckich, Warszawa 1963, s. 647-648.

21 Tamże, s. 383.

22 H. S i e n k i e w i c z, Wiry..., s. 87.

Ryszard Koziołek - KRZEPA.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: