Metodologia badań literackich
– cały zespół twierdzeń w obrębie nauki o literaturze
- to użycie teorii literatury (nie da się tego rozdzielić)
Retoryka
- teoria i praktyka mówienia, przekonywania, perswazji
- retorykę i poetykę rozróżniano, chociaż ciągle się one spotykały, przeplatały
Starożytne szkoły filologiczne odnosiły się wyłącznie do tekstu pisanego.
Platon wypowiadał się na temat literatury tylko fragmentarycznie. Jego rozważania nie mają charakteru systemowego. Platona i Arystotelesa różni podejście do rozumienia świata i koncepcji prawdy. U Platona została uwypuklona sytuacja poety – kim jest poeta?
Poetyka immanentna zawarta w dziełach literackich
- jako poetyka realizowana
- Homer, Hezjod, Biblia – tradycja ST
Platońska koncepcja poety (V-IV w. p.n.e.)
- wynik idealistycznego widzenia świata filozoficznego Platona
- byty idealne są niezniszczalne i wieczne
- transcedentalne pojmowanie idei piękna
- sprzeciw wobec rozumienia świata pięknego jako materialnego
- triada: piękno, dobro, prawda (pojmowane są jako estetyczny zespół wartości)
- prymat etyki (ocenianie sztuki powinno się odbywać z punktu widzenia dobra)
- poeta nie ma tej mądrości, którą posiada uczony, filozof
- dobry poeta tworzy nie poprzez technikę, umiejętność, sztukę, ale z natchnienia danego od Boga (możliwość
obcowania z bytem najwyższym dzięki natchnieniu, obłędowi)
- poeta vates – poeta obłąkany, opętany, pozbawiony rozumu
- poeta tłumaczem Boga w zachwyceniu
- poeta jako ten inny, niezrozumiany, odosobniony
- droga dionizyjska – wyobrażenie poety szalonego, wieszcza
- droga apolinejska – poeta rzemieślnik, twórca (patronował temu Arystoteles)
- atak Platona na Homera za sposób przedstawiania postaci Bogów (Bogowie kierowani na wzór ludzki – Platon
uważał to za demoralizujące)
- krytyka poezji mającej moc rządzenia emocjami (poezja paraliżem umysłu słuchaczy)
Poetyka Arystotelesa
- jest już systematyczną wiedzą
- czym jest literatura, budowa dzieła literackiego, wartość literatury, styl, stylistyka, funkcja literatury,
podstawy trójpodziału na tragedię, epos, koncepcja poety, itp.
S. Awierincew, Na skrzyżowaniu tradycji
- rosyjski badacz
- rozróżnienie literatury greckiej i piśmiennictwa bliskowschodniego jako dwóch różnych tradycji
- nie można ich zestawić, gdyż są tak różne, że trzeba je rozpatrywać oddzielnie
- nie można stwierdzić, czy są one lepsze, czy gorsze, trzeba je rozpatrywać w kategoriach inności
- inne wizje świata reprezentujące te dwie tradycje, skupienie na innych problemach
- w procesie autonomizacji literatura grecka poszła do przodu
- Grecy potrzebowali teorii literatury, literatura biblijna nie, dlatego grecka się zautonomizowała
- u Homera opisy są bardzo szczegółowe, w Biblii podano tylko konkrety, fakty, nieobecny jest opis
- typ mędrca w literaturze greckiej, typ proroka w piśmiennictwie bliskowschodnim
- w literaturze greckiej poszukiwano geniusza, w piśmiennictwie bliskowschodnim Boga
- w literaturze greckiej tworzono, aby mieć uznanie u potomnych, w piśmiennictwie bliskowschodnim autor się
umniejsza, anonimowość literatury
- w literaturze greckiej geniusz, mistrz – doskonalenie wzoru, naśladownictwa
Koncepcja twórcy
Twórca
- wzór Orfeusza z mitologii greckiej jako artysty
- pozycja poety jako kogoś szczególnego, wyjątkowego w naszych kulturach
- zaakcentowanie docenienia twórczości, która nadaje poecie nieśmiertelność, trwałość, wieczność (wszystko przemija, a sztuka pozostaje)
- twórca w każdej epoce jest przedstawiany inaczej
Romantyczny wieszcz
- poeta był wrażliwy, wyczulony na inne sprawy
- naśladowca Boga
Twórca w pozytywizmie
- prozaik, powieściopisarz, esteta, społecznik, publicysta
- tendencyjność dzieła
- komentowanie świata, twórca nie może stać obok, musi dać taką wizję świata, z pewnej perspektywy ideowej
- „Lalka” – stwierdzenie niektórych, że jest powieścią tendencyjną (świat rozpadający się, które siły mają
szansę na przyszłość? – tu Żydzi)
- postulat utylitaryzmu
J. Starobiński, O niektórych alegorycznych odpowiednikach postaci poety
- szkoła genewska
- analizuje poezję Boudlaire’a, nie na postaci Boudlaire’a (interpretacja polegająca na odnalezieniu tego,
co wspólne, zbadania tego)
- poszukiwanie na samym początku podejścia do poety, jego obrazu
- poeta zawiera się w alegoriach, metaforach, obrazach (teza zawarta w tytule artykułu)
- nie chodzi konkretnie o Boudlaire’a, a o jego wyobrażone „ja” (istnieje postać i jej wyobrażenie o byciu poetą)
- dlaczego Boudlaire?
- psychokrytyka zatrzymała się na interpretacji Boudlaire’a, ponieważ odpowiadał im jako przedmiot badań
- w twórczości Boudlaire’a często pojawia się wyobrażenie poety w różnych postaciach – autorefleksja jako
jeden z wiodących motywów u Boudlaire’a
- Boudlaire dokonał przełomu w estetyce, podjął temat, którego nie poruszano w poezji, stworzył nową estetykę
- sprowadzenie nowej estetyki do motywu błazna i księcia (mają oni ze sobą wiele wspólnego, choć na pierwszy
rzut oka wydają się przeciwieństwami)
- samotność artysty
Retoryka wykład
Romantyzm i nowa estetyka
- romantyzm rozpoczął się w Anglii i Niemczech
- zakres teoretyczno-filozoficzny
- nowa koncepcja estetyki (mająca charakter transgresyjny – przekraczanie granic)
- nowe myślenie zaczęło się wcześniej, ale skumulowało później
- 1765 r. T. Percy „Pieśni i ballady staroangielskie (on wydał, ale zebrał ktoś inny)
- zbiór poezji staroszkockiej McPersona
- „Osjan” – mistyfikacja pieśni ludowej (nieoryginalny tekst) McPerson
- teksty folkloru nieuznawane za literaturę
- Chodakowski – zbieracz folkloru
- Percy przy wydaniu tekstów posłużył się filologią (czyli za pomocą pisma), gdyż były to do tej pory teksty
mówione
- Percy stworzył apologię literatury folkloru i wskazał, że dotychczasowa filologia nie ma narzędzi do badań tych
tekstów
- powrót do średniowiecza jako źródła kultur, dotychczas były to źródła antyczne, rzymskie, greckie
- zmiana definicji literatury i rozszerzenie obszaru literatury (zarówno zakresu jak i wartości)
- pójście w kierunku indywidualizacji i znaczenia indywidualności własnej
- twórca wolny od dogmatu, który był wytworem wcześniejszych epok
- filozofia zajmująca centralne miejsce (dokonywane zmiany były najpierw uznane przez filozofię, estetykę,
historiozofię)
- pojawienie się historyzmu, rozważanie zjawisk w kontekście czasu
- filozofia Hegla (wypowiadał się dużo na temat literatury, u Kanta było to na poziomie filozofii) i Kanta
(koncepcja sztuki, podmiotu i poznania)
- kierunek krytyki organicznej i historyczno-filologicznej
- Goethe, Schiller, bracia Grimm (Niemcy), Pani de Steal, Ch. A. Sainte-Beuve (Anglia), Czernyszewski (Rosja)
- wymiar ideologiczny, polityczny i społeczny buntu
- język i kultura narodowa (ludowa) – Herbert?
- rozumienie literatury jako wyrazu ducha narodowego (Mochnacki)
Kant
- koncepcja podmiotu wolnego i odpowiedzialnego
- teza w zakresie estetyki: zakwestionowanie obiektywnego charakteru piękna, które jest pochodną kontaktu
człowieka ze sztuką
- piękno mieści się w obrębie władz zmysłowych człowieka
- sztuka czymś bezinteresownym, autotelicznym, ma własną wartość i własny cel
- artysta nie naśladuje rzeczywistości, kreuje ją za pomocą wyobraźni
- proces twórczy ma charakter irracjonalny, oparty na natchnieniu (natchnienie daje władzę uczestnictwa
w świecie metafizycznym)
Hegel
- wypowiadał się dużo na temat literatury
- wyjaśnienie istoty historyczności jako zasady funkcjonowania rzeczywistości
- ustanowienie zasad rozwoju
- idealista obiektywny – wszelki byt jest logiczny i podlega zmianom
- rozwój w czasie, któremu podlega natura i kultura, odbywa się według praw logiki
- teza-antyteza-synteza – triadyczny układ według którego natura i kultura się zmieniają
- jego koncepcja fundamentem dla kierunku historyczno-filologicznego, ale bardziej historycznego
E. R. Curtius, Topika
- Curtius zajmuje się średniowieczem, niemiecki historyk literatury (I poł. XX w.)
- opozycyjność mowa-pismo
- folklor i oratorstwo różnią się, więc stosuje się do nich różne metody badań
- mowa o tym, jak zorganizować tekst z punktu widzenia oczekiwań odbiorcy
- topos, mnoga liczba – topoi
- przy pomocy retoryki Curtius analizuje teksty literackie
- ukazanie, że średniowiecze nie było wiekiem ciemnym, a kontynuacją tradycji
- średniowiecze czasem łaciny
- są pewne toposy obecne w średniowieczu, mające początek w antyku – dlatego można powiedzieć
o kontynuacji
- nawiązanie do badań A. Toynbee’go, który stworzył klasyfikację kultur
- idea podtrzymywania tego, co stałe, trwałe
- pojęcie wyzwania – formacje kulturowe, jako zespół wyzwań i odpowiedzi na te wyzwania (klimat, historia,
właściwości duchowe)
- co to jest tak naprawdę topos retoryki? – stałe elementy, motywy, stereotypy, które się powtarzają, a to powtórzenie możemy przyjąć jako ciągłość kultury
- topos, jako element kompozycji całości wypowiedzi
- w retoryce istniały całe zbiory topiczne
- powołanie się przez Curtiusa na kategorie archetypu (coś pierwotnego)
- pojęciem archetypu posługuje się Jung (na trwałość toposów wpływa archetypiczność źródła, toposy wyrastają ze wspólnoty nieświadomości)
Z notatek:
- topika w retoryce starożytnej była czymś w rodzaju składu, podręcznego wzoru stosowanego do określonych
typów wypowiedzi
- topika mowy pocieszycielskiej (poezja konsolacyjna) – każdy umrze, więc my też (zestawienie sławnych
przykładów długowieczności z równie sławnymi przykładami odwrotności)
- topika historyczna (wiele topi pochodzi pierwotnie z poezji i dopiero później trafiło do retoryki; raj ziemski,
złoty wiek, miłość, przyjaźń, przemijanie)
- topika skromności (pokora, oskarżanie o nieudolność, tłumaczenie się, że dzieło powstało na czyjąś
prośbę/rozkaz)
- topika wstępu (obietnica czegoś nowego, dedykacja, konieczność podzielenia się własną wiedzą, uprawianie
twórczości, aby nie pozostać bezczynnym)
- topika zakończenia (podsumowanie głównych punktów i myśli i odwołanie się do uczuć słuchacza, aby
wzbudzić u niego entuzjazm lub współczucie poprzez urywane zakończenie, konieczność zakończenia ze
względu na zbliżającą się noc
- topika inwokacji do natury
- topos świata odwróconego na opak (narzekanie na obecne czasy, świat zmierzający ku rozpadowi)
- topos chłopca i starca (chłopiec o mądrości starca – puer senex, starzec o powierzchowności chłopca – puer
senilis?
- topos starej kobiety i dziewczyny (kościół mający postać siwej kobiety odmładzającej się w miarę upływu lat –
„Pasterz” Hermasa, zjawisko odmłodzenia symbolizuje pragnienie odrodzenia osobowości)
Rosyjska szkoła formalna (formalizm)
- nazwa nadana przez przeciwników uważających, że skupili się oni na stronie formalnej
- założona z inicjatywy R. Jakobsona i P. Bogatyriewa
- równoległy ruch w Petersburgu – Opoja (towarzystwo do badania języka); W. Szołowski, W. Żyrmunski,
O. Brik, J. Tymianowi, B. Eichenbaum, M. Bachtin, W. Propp
- zwrócenie uwagi na język artystyczny, autonomiczne rozumienie literatury (co to jest, ustanowienie systemu
j. artystycznego, zainteresowanie dziełem literackim samym w sobie)
- poezja jako mowa utrudniona
- przeciwstawienie j. potocznemu aby odautomatyzować język
- przedmiotem nauki o literaturze literackość, a nie literatura (zespół cech tkwiących w języku dzieła
literackiego)
- bazowanie na osiągnięciach lingwistyki (językoznawstwa)
- badania nad organizacją językową różnych form literatury
- dzieło literackie systemem współzależnych czynników, jako struktura
- hegemonia (za pomocą niej odbywa się zmiana systemu)
- pytanie Tymianowa, dlaczego: oda jest gatunkiem oratorskim (domena uczuć, podporządkowana zasadom
mówienia, liryczność stała się jej dominującym elementem
B. Eichenbaum, Jak jest zrobiony płaszcz Gogola
- pytanie o konstrukcję językową, narracyjno-kompozycyjną
- na plan pierwszy wysuwa się nie tyle to, co jest fabułą, co narrator i sposób prowadzenia narracji
- język kalambur
- działanie języka pozarozumowego
- utwór artystyczny jest zawsze czymś sztucznym i zrobionym
- odcięcie autora od dzieła (strony psychicznej)
- w utworze nie może być nic poza chwytem artystycznym
W. Propp
- kontynuator metody strukturalno-typologicznej
- „Morfologia bajki” (1928)
- dokonanie zestawienia 100 bajek
- zastanawianie się nad powtarzalnością struktury, co składa się na budowę bajki, czym ona w ogóle jest
- pojęcie funkcji (relacja między postacią, a działaniem związanym z postacią)
- 7 typów działających postaci: bohater, przeciwnik, donator, magiczny pomocnik, osoba wyprawiająca
bohatera w drogę, fałszywy bohater, osoba pokrzywdzona i poszukiwana
- wyodrębnienie 31 funkcji (zależności między postacią, a fabułą)
...
isabela3