Ekonomia islamska.pdf

Beata AUGUSTYŃSKA

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

email: beataaugust@gmail.com

Ekonomia islamska

Słowa kluczowe

islam – ekonomia

Key words

islam – economy

Streszczenie

W ciągu ostatnich dziesięcioleci możemy zaobserwować fenomen, jakim jest gwałtowny

rozwój ekonomii opartej na prawie koranicznym. Napędzona przez pragnienie wielu muzułma-

nów, by żyć zgodnie z zasadami wiary, ekonomia islamska rozprzestrzeniła się głównie na

kraje, gdzie żyje spora wspólnota wiernych. Choć jej początki datują się na okres średniowie-

cza, w sensie naukowym jest to młoda dziedzina. Stąd rodzi się pytanie, jak system opierający

się na regułach opisanych w Koranie i Sunnie-tradycji Proroka Muhammada, może być stoso-

wany we współczesnych czasach?

W zrozumieniu muzułmańskiej koncepcji ekonomii ważne jest umieszczenie jej w kontekś-

cie nauki islamu o podziale bogactwa, socjalnej i ekonomicznej słuszności czy roli pieniędzy.

Podczas gdy konwencjonalny system skupiony jest na finansowych aspektach działalności

gospodarczej, muzułmański kładzie nacisk na poprawę równości i sprawiedliwości wśród

społeczności wiernych. Centrum ekonomii islamskiej stanowi zakaz stosowania stałej stopy

procentowej ( riba ), wspierany przez zasady popierające podział ryzyka, prawa i obowiązki

jednostki oraz świętość umów.

W niniejszym opracowaniu przedstawione zostały fundamentalne zasady ekonomii islam-

skiej. Aby kompleksowo przybliżyć zagadnienie omówiono czynniki kształtujące ten system

(prawo, religia, etyka). Zarysowana została także historia tego systemu islamskiej.

1. Wstęp

Współczesny powrót do korzeni islamu dotyczy wszystkich aspektów życia. W ekonomii

islamizacja polega dostosowaniu do wymagań prawa koranicznego rozwiązań finansowych

znanych z prawa zachodniego. Choć początki tego systemu datują się na okres średniowiecza,

termin „islamski system finansowy” pojawił się w dopiero w połowie lat 80-tych XX w. (Iqbal

527

Augustyńska B.: Ekonomia islamska

1997). Główną różnicą między zachodnią a muzułmańską koncepcją ekonomii jest dążenie

do równości i sprawiedliwości społecznej. Cytując Timura Kurana, celem tego systemu jest

„ przekształcenie samolubnego i zachłannego Homo Economicus do wzoru cnoty, Homo

Islamicus ” (Useem 2002). Islamski sektor finansowy jest jednym z najszybciej rozwijających

się sektorów na świecie, z aktywami o łącznej wartości 230 miliardów dolarów oraz 15% rocz-

nym tempem rozwoju (Rewers 2004).

2. Czynniki wpływające na ekonomię islamską

W społeczeństwie muzułmańskim religia determinuje sposób życia, zarówno w sferze pry-

watnej jak i publicznej. Przytaczając słowa Hasana Al-Banna: „ Islam jest religią całościową

(…) jest on państwem i ojczyzną, rządem i wspólnotą, jest moralnością i siłą, litością i spra-

wiedliwością, kulturą i prawem, wiedzą i sądownictwem, jest religią zajmującą się sprawami

nie tylko duchowymi lecz również sprawami materialnym (…)” (Ismail 2003). Działalność

człowieka regulowana jest przez prawo koraniczne ( szariat ). 1 Jak pisze Sjukijajnen, obejmuje

ono cztery elementy: religijną dogmatykę islamu, moralność i etykę, normy regulujące „sto-

sunki wiernych z Allahem” – ibadat (tj. porządek spełniania głównych obowiązków religij-

nych) i reguły zachowania muzułmanów w stosunkach między sobą i z nie-muzułmanami –

mu`amalat (Sjukijajnen 1990). W islamie nie ma dychotomii między tym co świeckie a tym

co święte, stąd prawo religijne staje się jednocześnie prawem państwowym. Od VIII w. główną

rolę w regulowaniu prawnym wskazań przyjęli na siebie twórcy szkół prawnych (mazhabów).

Jako że prawo boże jest niezmienne, już około 900 roku ograniczono inicjatywę prawodawczą

uczonych i jedynie w sprawach dotychczas nie uregulowanych możliwe jest tworzenie nowych

przepisów. Akceptacja nowego rozwiązania prawnego wymaga fatwy czyli opinii wydanej

przez islamskiego duchownego lub znawcę prawa. Do X w. wykształciło się pięć głównych

szkół prawnych. 2 Ich cechą jest fakt, iż dochodziły w podobnych sytuacjach do rozstrzygnięć

nie pokrywających się ze sobą. W sprawach ekonomicznych szkoły te różnią się m.in. sposo-

bem klasyfikacji umów (Kaminski 2003)

Jak każda religia islam kładzie nacisk na etyczne aspekty ludzkiego zachowania. Każda

działalność wiernych jest traktowana jako służba Bogu, o ile nie jest zakazana i służy słusznym

celom. Człowiek jest zaopatrywany w wartości w strukturze zwanej hudud Allah (czyli „grani-

ce Allaha”), które ustanawiają granice dopuszczalnego czynu. Cecha ludzka, zawierająca poję-

cie ideału wartości etycznej w Koranie, jest określana terminem taqwa . Człowiek posiada bo-

wiem fundament moralny, kierujący jego działaniem, oraz sumienie, które sprawia że ludzie

stają się świadomi swoich obowiązków względem Allaha i społeczeństwa (Narji 2002). Co

warte podkreślenia, etyka islamu opiera się na uznaniu człowieka za integralną część społecz-

ności muzułmańskiej ( ummy ). Muzułmanie uważają, że człowiek nie żyje tylko dla siebie, ale

zakres jego obowiązków rozciąga się na dobro i interesy całego społeczeństwa (Hairetdinov

1998). Jedną z cech islamu jest przeświadczenie o duchowej i materialnej komplementarności

i równowadze życia ludzkiego i społecznego. Wysoką rangę w Koranie zyskuje etyka wyrów-

nująca niesprawiedliwość w życiu ekonomicznym i społecznym. Szczególnym rodzajem troski

1 Do źródeł prawa islamskiego należą: Koran, Sunna (przekazy o czynach i wypowiedziach Proroka sta-nowiące

tradycję muzułmańską), Idżma (jednolita opinia dotycząca kwestii nie uregulowanych w Koranie i Sunnie) i Kijas

(wnioskowanie na podstawie analogii).

2 Cztery sunnnickie: hanaficka, malikicka, szafiicka i hanbalicka, oraz szyicka szkoła dżafarycka

528

Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2007

wynikającym z poczucia solidarności i rozwijaniem sumienia społecznego jest jałmużna.

Zakat , stanowiący jeden z pięciu filarów wiary, przyjmuje obecnie formę formalnego podatku

od posiadanego majątku.

3. Historia i rozwój ekonomii islamskiej

Jeszcze za życia Proroka zaczęły powstawać zalążki instytucji ekonomicznych, a wśród

nich czołową rolę odgrywał Diwan Bajt al-Mal , odpowiedzialny za ściąganie podatków. Powo-

łany został także urząd regulujący rynek – al-hisba , do którego zadań należało m.in. czuwanie

nad etyczną stroną działalności gospodarczej i jej zgodnością z prawem. Ponadto kontrolerzy

( muhtasib ) byli odpowiedzialni za sprawdzania miar i wag, egzekwowaniem umów i spłat dłu-

gu (Khan 2002). Z czasem al-hisba stała się jednym z najważniejszych urzędów w państwie

muzułmańskim. Nastanie kolonializmu doprowadziło do upadku jej znaczenia, a niektóre kraje

jak Egipt czy Turcja przekształciły ją w departamenty i pozbawiły religijnego charakteru.

Warto wspomnieć, że już w średniowieczu muzułmanie stworzyli system mobilizacji pieniędzy

bez stosowania procentu oparty na zasadzie PLS (udział w zyskach i stratach), co pozwalało

na finansowanie m.in handlu zagranicznego. W czasach kalifa Abbasida al-Muqtadira (X w.)

muzułmanie zaczęli tworzyć podstawy systemu bankowego.

Dla współczesnej ekonomii islamskiej charakterystyczne jest, że nie przechodziła ona eta-

pów rozwoju jakie można było zaobserwować w Europie, czyli: feudalizmu, rewolucji przemy-

słowej, kapitalizmu i socjalizmu. Do pocz. XX w. w krajach islamskich nie istniała jednolita

struktura gospodarcza. Dopiero z chwilą upadku kolonializmu i uzyskania przez kraje arabskie

niepodległości, zaczęły pojawiać się próby stworzenia spójnego systemu ekonomicznego.

Przez ostatnie pięćdziesięciolecie na Bliskim Wschodzie panował system mieszany, który sku-

piał w sobie marksistowską wizję państwa jako właściciela środków produkcji oraz kapitalis-

tyczne pojęcie własności prywatnej (Encyklopedia Multimedialna PWN). Rozwój współczes-

nej myśli ekonomicznej rozpoczął się w latach 60-tych ubiegłego wieku. Wzrost cen ropy

naftowej spowodował pojawienie się w państwach arabskich olbrzymiej ilości petrodolarów,

które należało wykorzystać w sposób zgodny z nauką islamu. Potrzeba islamizacji systemów

pieniężnych została przedyskutowana na pierwszym spotkaniu Organizacji Konferencji Islam-

skiej w 1973 r. W latach 80-tych system ten, a w szczególności bankowość, rozprzestrzenił się

od krajów Zatoki Perskiej, aż po Malezję czy kraje Europy Zachodniej. Na rynku zaczęły się

też pojawiać firmy proponujące muzułmańskie produkty finansowe. Obecnie, islamski sektor

finansowy jest uznawany jest za najszybciej rozwijający się sektor na świecie.

4. Fundamentalne zasady ekonomii islamskiej

Dla zrozumienia islamskiej ekonomii potrzebne jest parę słów jej kreślących główną idee.

Główną różnicą między zachodnim a muzułmańskim podejściem do bogactwa jest koncentra-

cja na ludziach a nie osiąganiu zysku. Zgodnie z islamem wszystko co istnieje na ziemi należy

do Boga, człowiek zaś jest jedynie ich „opiekunem”. Dlatego w nabywaniu dóbr i korzystania

z nich wierni powinni postępować zgodnie z boskimi wskazówkami (Klocker i in. 2002).

W badaniach nad ekonomią muzułmańską teoretycy odwołują się do podstawowych źródeł

islamu: Koranu i Sunny oraz do okresu pierwszego państwa muzułmańskiego. Pierwotnym

źródłem zasad ekonomii islamskiej są wersety Koranu, w których znajdują się zakazy niedo-

529

Augustyńska B.: Ekonomia islamska

puszczalnych praktyk (np. lichwa) czy zapisy regulujące moralne i etyczne aspekty działalnoś-

ci gospodarczej.

Fundamentalne znaczenie dla ekonomii islamskiej ma koraniczny zakaz stosowania odsetek

( riba ), utożsamianych z lichwą. Mówi o tym kilka wersetów drugiej sury Koranu: „ Bójcie się

Boga i porzućcie to, co powstało z lichwy, jeśli jesteście wierzącymi” (2:278), „ Bóg dozwolił

handel, a zakazał lichwy.” (2:275 ) (Bielawski 1986). 3 Przyjmuje się, że Prorok Muhammad

potępiał tych, którzy płacą i pobierają procent, oraz świadków zawierania takiej transakcji.

Niewątpliwie wiąże się to z faktem, że w środowisku Proroka niesprawiedliwie naliczano

odsetki (Klocker i in. 2002). Między muzułmańskimi uczonymi nie było zgodności czy islam

wyklucza każdą formę odsetek czy jedynie nadmierne, przyjmujące postać lichwy. Sugerowa-

no że pojęcie zabronionej lichwy ograniczone jest do pożyczek dokonywanych między osoba-

mi fizycznymi, natomiast dla przedsięwzięć z udziałem instytucji finansowej zarezerwowane

być powinno pojęcie odsetek. Przełomowym wydarzeniem było wydanie przez Mahmuda

Shaltuta w latach 50-tych fatwy , wg której każdy rodzaj oprocentowanej operacji bankowej jest

lichwą. W 1964 r. powołana została Akademia Badań Muzułmańskich, która w rok później

zwołała kongres na którym przyjęto zasadę, że wszystkie transakcje oparte na zysku osiąga-

nym z oprocentowania należy traktować jako lichwę (Encyklopedia Multimedialna PWN).

Podobnie jak riba zakazana jest gharar , tłumaczona z j.arabskiego jako ryzyko lub spekula-

cja ( Principles of Islamic Banking 1995 ). Zgodnie z tym zakazem każda transakcja której się

człowiek podejmuje powinna być wolna od niepewności czy spekulacji. Strony zawierające

umowę strony powinny dokładnie poinformować się wzajemnie o ujemnych lub pomniejszają-

cych wartość umowy skutkach wynikających z zawieranej transakcji. Zakazane jest także usta-

lanie z góry wartości gwarantowanych zysków czy przyszłych warunków kontraktu. Do gharar

zaliczane są oszustwa w handlu jak np. sprzedaż towarów, których sprzedawca nie jest w stanie

dostarczyć czy sprzedaż przedmiotów bez odpowiedniego opisu (Al Baraka Islamie Bank).

Współcześnie część transakcji jest traktowana jako wyjątki od zasady gharar , i są to m.in lea-

sing ( istisna ) i umowa dzierżawy ( ijara ).

Islam zachęca muzułmanów do inwestowania pieniędzy i stawania się wspólnikami. Co

ważne, inwestycje powinny opierać się na podziale zysków i strat między właścicielem kapita-

łu a stroną realizującą inwestycję (zasada PLS- z ang. profit and loss sharing) (Siddiqui). Naj-

bardziej pożądaną formą finansowania opartego na tej zasadzie są umowy typu mudarabah

(spółka komandytowa, zwana również muqaradah lub qirad ) i mushrakah (spółka joint

venture). Co charakterystyczne dla tego typu umów, straty muszą być pokryte przez inwestują-

cego w proporcji odpowiadającej jego udziałowi w całości finansowania, zaś zyski mogą być

określone zgodnie z ustaleniami obu stron.

Ekonomiczne zasady prawa islamskiego opierają się na szacunku dla własności prywatnej,

przy czym przeciwstawiają się nadmiernemu gromadzeniu bogactw w rękach jednej osoby lub

grupy. Podstawą jest z achowanie równowagi między dobrem jednostki a interesem całego

społeczeństwa, co wiąże się z zagadnieniem własności prywatnej i społecznej. Allah obdarzył

człowieka wolną wolą w użytkowaniu i korzystaniu z dóbr w taki sposób, by nie naruszać praw

innych ludzi; istota własności społecznej polega zaś na tym, że służy ona całej wspólnocie

i jeśli zostanie przekształcona we własność prywatną, jest to czynione ze szkodą dla całego

społeczeństwa. Potępiane jest zarówno nadmierne gromadzenie majątku jak i rozrzutność czy

3 wszystkie fragmenty Koranu są cytowane są na podstawie tłumaczenia J.Bielawskiego

530

Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2007

marnotrawstwo (Sura 7:31). Charakterystyczną cechą jest wolność transakcji, oparta w szcze-

gólności na negocjacjach i zgodzie. Inwestujący powinni wspierać tylko te przedsięwzięcia lub

produkty, które nie są zabronione lub odradzane przez Islam. Zakazane jest więc czerpanie

zysków z hazardu ( maysir ), pornografii, handlu wieprzowiną, alkoholem, bronią itp. (Iqbal

1997). Analogicznie bankom działającym zgodnie z szariatem nie wolno udzielać pożyczek

na nieruchomości, które mają być przeznaczone na budowę kasyn i lokali, gdzie sprzedaje się

alkohol itp. Zakazany jest udział w zyskach płynących przedsięwzięć które mogą prowadzić

do konfliktów społecznych. W islamie istnieje pogląd, że pieniądz nie posiada wartości sam

w sobie, jest jedynie środkiem wymiany i sposobem określania wartości. Stąd zasada, że pie-

niądz rodzi pieniądz nie jest akceptowana. Ważnym elementem tej koncepcji jest praca czło-

wieka i ryzyko inwestycji. (Hairetdinov 1998). Muzułmanin jest zobowiązany zarabiać na ży-

cie poprzez produktywną pracę. Islam zabrania tez bogacenia się przez oszustwo, łapówkar-

stwo i zobowiązuje do dotrzymywania terminów w transakcjach handlowych („ Dawajcie pełną

miarę, kiedy mierzycie, i ważcie wagą sprawiedliwą!” 17:35; „Biada oszustom” 83:1 ).

Państwo zawsze odgrywało istotną rolę kontrolera w sferze gospodarczej. Do jego zadań

należy m.in. zapobieganie nadużyciom monopolistycznym i innym formom przestępczości

gospodarczej. Poprzez działalność ustawodawczą (m.in. prawo spadkowe, podatek od posiada-

nego majatku) oddziałuje na sprawiedliwość społeczną. W tej kwestii kluczowe znaczenie ma

zakat . Każdy wierny, który posiada więcej środków niż potrzebuje do zaspokojenia swoich

potrzeb, zobowiązany jest do przekazywania corocznie 2,5% posiadanego majątku (np. wartoś-

ci gotówki, oszczędności, nieruchomości, biżuterii, produktów rolnych itd.) dla potrzebują-

cych. Podatek ten stał się symbolem sprawiedliwości społecznej, jaka istniała w pierwszej

wspólnocie muzułmańskiej .

5. Podsumowanie

Islamską koncepcję ekonomii wyróżnia odniesienie do wartości religijnych i etycznych. Jej

celem jest stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa przez postępowanie zgodnie z nakazami

szariatu. Napędzona przez pragnienie wiernych, by żyć zgodnie z nakazami Allaha, ekonomia

islamska rozprzestrzeniła się głównie na kraje, gdzie żyje spora wspólnota muzułmańska. Jak

wynika z badań londyńskiego Institute of Islamie Banking and Insurance około 250 instytucji

finansowych (wśród nich banki, fundusze powiernicze, towarzystwa ubezpieczeniowe) prak-

tykuje w około 50 krajach różne formy islamskich finansów. Nawet zachodnie instytucje finan-

sowe uświadomiły sobie jakim rynkiem jest świat islamski. Międzynarodowe banki jak HSBC

czy Citibank zaczęły otwierać tzw. „islamskie okna” oferujace islamskie produkty finasowe

czy zakładają islamskie filie w Europie i na Bliskim Wschodzie.

Mechanizm funcjonowania islamskich instytucji finansowych wymaga dopracowania. Naj-

większy problem stanowi niejednorodność struktury prawnej. Jako że opinie dotyczące trans-

akcji finansowych nie są technicznie skodyfikowane we wszystkich krajach, instytucje te zo-

stały zmuszone do powołania własnych ekspertów badających zgodność danych rozwiązań

z szariatem. Pojawiają się także oskarżenia, iż część z nich wykorzystuje religię do ominięcia

regulacji ustawowych czy jest ona traktowana jako narzędzie dla politycznych zmian. W rze-

czywistości wiele z nich zarabia na sentymentach i uczuciach wiernych.

Idea tworzenia instytucji działających w oparciu o szariat zyskuje coraz większą popu-

larność na całym świecie. Świadczy o tym fakt, że niektóre kraje przemieniły cały system

531

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: