Zadania psychologa w systemie penitencjarnym....pdf

I Cele wykonywania kary pozbawienia wolności w obowiązujących w Polsce regu

lacjach prawnych służą urzeczywistnianiu więzienia o charakterze prospołecznym,

Stanowiącym przeciwieństwo modelu ochronno-odwetowego, nacechowanego

surowością kary, wzmacnianiem jej dolegliwości oraz izolowaniem od społeczeń

stwa 1 . W realizacji celów reintegracyjnych bardzo ważną rolę spełniają psycholo

gowie. Ich kompetencje powinny być wykorzystywane w czterech sferach pracy ze

skazanymi - diagnozowaniu penitencjarnym, resocjalizacji i terapii więźniów oraz

integracji oddziaływań penitencjarnych i postpenitencjarnych

HI Znaczenie klasyfikacji skazanych w oddziaływaniach penitencjarnych

K |Klasyfikacja skazanych polega na ich kierowaniu do właściwego rodzaju i typu

|!akładu karnego, systemu odbywania kary oraz na ich odpowiednim rozmieszcze

niu wewnątrz zakładu karnego (art. 82 § 1 k.k.w.). Służy ona przede wszystkim in

dywidualizacji wykonywania kary pozbawienia wolności. W klasyfikowaniu osadzo-

||ych uwzględnia się płeć, wiek, uprzednie odbywanie sankcji izolacyjnych, umyśl-

Hfe D. Gajdus, B. Gronowska. Europejskie Standardy Traktowania Więźniów. Toruń Wyd. Organiza-

K1998 s. 22-23.

Szymanowski, Z. Świda. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Ustawy. Warszawa Wyd. „Li-

jpa" 1998 s. 152; K. Buchała, A. ZoU. Kodeks karny. Część ogólna. Kraków Zakamycze 1998 s. 427-

BP; Metzner. Commentary: The Role of Mentol Health in the Inmate Disciplinary Process. „The Journal

Kpją .Arnerican Academy of Psychiatry and the Law" 2002 nr 4 s. 497-499; J. Szostak. Psychologia

•E**' Warszawa WSHiP 2002 s. 184-199; S. Pawela. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Kra-

HfeZakimycze 2003 s. 223-224; B. Hołyst. Kryminologia. Warszawa LexisNexis 2004 s. 1400.

2 .

ZADANIA PSYCHOLOGA W SYSTEMIE PENITENCJARNYM

DIAGNOSTYKA

PENITENCJARNA

151

3 . Do kryteriów formalnych zalicza

się płeć, wiek, poprzednią karalność, charakter przestępstwa, wysokość orzeczonej

kary i czas pozostały do jej odbycia. Kryteria materialne - stopień demoralizacji,

poziom zagrożenia społecznego i podatność na resocjalizację - stanowią podstawę

racjonalnej selekcji służącej dostosowaniu oddziaływań penitencjarnych do rzeczy

wistych potrzeb skazanego w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa, zapobiegania

demoralizacji i stworzenia warunków sprzyjających jego poprawie

i, 1) wybór i rodzaj typu zakładu karnego (art. 67 § 2 k.k.w.) oraz właściwego

[systemu odbywania kary (art. 82 k.k.w.),

1 2) ustalenie właściwych metod i form oddziaływania wychowawczego (art. 67

I § i i 3 k.k.w.),

3) określenie systemu odbywania kary oraz indywidualnych programów od-

I działywania (art. 76 k.k.w.),

4) dokonywanie okresowych ocen w zakresie resocjalizacji i stosowania zasad

I systemu progresji odpowiednio do zmian w postawie i zachowaniu się skazanych

| (art. 76 § 1 k.k.w. i art. 89 k.k.w.).

Potrzebę przeprowadzenia badań tego typu ocenia dyrektor zakładu karnego.

I Obligatoryjnym badaniom psychologicznym są poddawani młodociani, którym do

i nabycia prawa do ubiegania się o warunkowe zwolnienie pozostało co najmniej 6

Imiesięcy lub młodociani sprawiający trudności wychowawcze (art. 84 § 3 k.k.w.).

I Badania osobopoznawcze w zasadzie są dokonywane za zgodą skazanego (dotyczy

i to także młodocianego z art. art. 84 § 3). Przed jej podjęciem zainteresowana oso-

F ba powinna być poinformowana o naturze planowanych analiz. W uzasadnionych

| przypadkach sędzia penitencjarny może zarządzić przeprowadzenie badań osobo-

; poznawczych bez zgody skazanego. Dotyczy to szczególnie sytuacji kierowania do

odbywania kary w systemie terapeutycznym 8 .

1.2. Psychologiczne diagnozowanie penitencjarne

4 .

Obowiązujące przepisy stanowią, że decyzje w przedmiocie klasyfikacji skaza

nych mogą podejmować:

1) sąd orzekający karę pozbawienia wolności - wyrok skazujący może określać

rodzaj i typ zakładu karnego, a także terapeutyczny system wykonania kary (art

62k.k.);

2) sąd penitencjarny - organ ten dokonuje zmian prawomocnego orzeczenia

w części dotyczącej rodzaju zakładu karnego, jego typu i terapeutycznego systemu

wykonania kary (art. 74 § 1 k.k.w.);

3) komisja penitencjarna - organ kolegialny składający się z funkcjonariuszy

i pracowników zakładu karnego z możliwością udziału i głosu doradczego innych

osób godnych zaufania, zwłaszcza przedstawicieli podmiotów zajmujących się po

mocą penitencjarną i postpenitencjarną. Do jej kompetencji należy w szczególno

ści: a) podejmowanie decyzji o skierowaniu skazanego do właściwego rodzaju i typu

zakładu karnego, jeśli nie uczynił tego sąd orzekający, b) kierowanie osadzonego

do określonego systemu odbywania kary, c) ustalanie indywidualnego programu

oddziaływania na więźnia, d) dokonywanie okresowych ocen poprawy skazanego

(art. 76 k.k.w.).

W klasyfikowaniu osadzonych są wykorzystywane różnego typu dane osobo-

poznawcze, m.in. treść podlegającego wykonaniu orzeczenia i jego uzasadnienie

oraz informacje przekazane przez sąd lub będące w dyspozycji zakładu karnego

- np. orzeczenie o stanie zdrowia, wywiady środowiskowe 5 . Podstawę klasyfika

cji powinny stanowić przede wszystkim badania osobopoznawcze, jakie zostały

zgromadzone w postępowaniu przygotowawczym i jurysdykcyjnym, oraz badania

psychologiczne i psychiatryczne w stadium wykonawczym (art. 82 § 3 k.k.w.; art.

83 k.k.w.) 6 . Według obowiązującego ustawodawstwa potrzeba badań psychologicz

nych, a co najmniej formułowania ocen i zaleceń psychologa, powinna być realizo

wana szczególnie w takich sytuacjach, jak 7 :

Poznawanie psychologiczne polega na analizie jakiegoś „wycinka" psychospo

łecznego funkcjonowania człowieka, czyli na określaniu struktury i mechanizmów

doprowadzających do określonego zachowania. Rodzaj poznawanego „wycinka"

zależy od celu diagnozy psychologicznej 9 . Jej odmianą jest diagnoza penitencjarna,

I na którą składają się trzy elementy

1) opis charakterystycznych sposobów zachowania się skazanego w różnych

I okolicznościach i środowiskach - ustalenie symptomów reakcji negatywnych (pa

sywów) i pozytywnych (aktywów),

2) wyjaśnienie psychologicznych mechanizmów powstawania pasywów i akty

wów w funkcjonowaniu osoby,

3) etiologia zauważonych zaburzeń w zachowaniach - wyjaśnienie, w jakim

stopniu postępowanie badanego stanowi rezultat przebywania w sytuacjach trud

nych, a w jakim jest uwarunkowane zaburzeniami w funkcjonowaniu osobowości.

Na bazie przeprowadzonej diagnozy opiera się prognozowanie kryminologicz-

ne, które z jednej strony uwzględnia czynniki ryzyka konfliktu z prawem karnym

- określenie intensywności postaw antyspołecznych, przyczyn ich powstawania

8 Hołda Postulski, iw. s. 347-349; Pawela, jw. s. 241-242.

• K Osiowska. Diagnozowanie psychologiczne nieprzystosowania jf^^"^^

Diagnozowanie psychologiczne w kryminologii. Red. K. Ostrowska, E. Milewska. Warszawa ATK 1986

3 S. Ziembiński. Klasyfikacja skazanych. Warszawa Wyd. Prawnicze 1973.

4 S. Lelental. Wykład prawa karnego wykonawczego z elementami polityki kryminalnej. Łódź Wyd.

UŁ 1996 s. 133-135; Pawela, jw. s. 224-225; L. Stodolska. Typologia jednostek penitencjarnych i klasyfi

kacja skazanych. W: Zagadnienia penitencjarne. Red. H. Chmielewska [i in.]. Kalisz COSSW 2004 s. 66-

67; Z. Hołda, K. Postulski. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Gdańsk Arche 2005 s. 344.

5 Pawela, jw. s. 226.

6 L. Tyszkiewicz. Badania osobopoznawcze w prawie karnym. Warszawa Wyd. Prawnicze 1975; Pa

wela, jw. s. 241-242.

7 Tamże s. 37.

S ' H Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk Arche 2003 s. 236-237;

A. Lewicki L Paryzek, B. Waligóra. Podstawy psychologii penitencjarnej. W: Psychologia khmczna. Red.

A. Lewicki. Warszawa PWN 1974 s. 451.

ność lub nieumyślność czynu, czas pozostałej do odbycia kary, stan zdrowia fizycz

nego i psychicznego, w tym stopień uzależnienia od substancji psychoaktywnych,

zakres demoralizacji i zagrożenia społecznego, rodzaj popełnionego przestępstwa

(art. 82 § 2 k.k.w.). Wymienione podstawy klasyfikacyjne mają charakter formal

ny (przedmiotowy) i materialny (podmiotowy)

10 :

ZADANIA PSYCHOLOGA W SYSTEMIE PENITENCJARNYM

DIAGNOSTYKA

PENITENCJARNA

i sposobu wewnętrznej integracji, a z drugiej - wskazuje zmienne psychospołecz

ne, które zmniejszają prawdopodobieństwo popełnienia kolejnego przestępstwa.

Wymienione elementy stanowią podstawę do formułowania wniosków dotyczą

cych oddziaływań penitencjarnych 11 .

Psychologiczne badania skazanych w systemie penitencjarnym mogą być ukie

runkowane na osiągniecie różnych celów. Z tego względu wyróżnia się kilka rodza

jów diagnozy. Celem diagnozy konstatującej (zawierającej charakterystykę i ocenę

zachowań badanego) i ukierunkowującej (dotyczącej działań resocjalizacyjnych

wynikających z diagnozy konstatującej) jest stworzenie podstaw do konstruowa

nia indywidualnego planu postępowania ze skazanym 12 . Diagnoza weryfikacyjna

(sprawdzająca) wynika z konieczności kontrolowania rzetelności badań wyjścio

wych lub zastosowanych działań naprawczych 13 . Natomiast diagnoza cząstkowa

polega na opisaniu fragmentu badanej rzeczywistości, który ma istotne znaczenie

w działaniach systemu penitencjarnego. Analizy diagnozy cząstkowej mogą doty

czyć

17 :

1) przestępców przypadkowych - osoby mało zdemoralizowane, które popeł

niły niezbyt groźne czyny karalne, doświadczyły wstydu i przykrości w związku

z postępowaniem wymiaru sprawiedliwości i stosowaniem wymierzonych sankcji;

tacy więźniowie zazwyczaj nie wracają do przestępstwa, w związku z tym wobec

nich zbędne są oddziaływania poprawcze;

2) przestępców zdemoralizowanych, ale podatnych na resocjalizację - jednost

ki charakteryzujące się zdolnością do autorefleksji oraz do zmian w sposobie my

ślenia i zachowania; wobec tej kategorii więźniów konieczne są oddziaływania psy-

chokorekcyjne, służące pozytywnej readaptacji społecznej;

3) przestępców wysoce zdemoralizowanych, w tym zawodowych - skazani ce

chujący się tym, że duże nasilenie demoralizacji współwystępuje z defektami za

chowań wynikającymi z zaburzeń organicznych i/lub osobowościowych o różnym

pochodzeniu; korygowanie prospołeczne tej grupy jest nieskuteczne.

Według szacunków pierwsza kategoria stanowi do ok. 5% więźniów, druga

- od ok. 60 do 65%, a trzecia - od ok. 25 do 30% populacji skazanych. Na podsta

wie przedstawionych danych można stwierdzić, że w stosunku do znacznej części

osadzonych (60-65%) oddziaływania poprawcze powinny być skuteczne, ale pod

warunkiem prawidłowej oceny potrzeb resocjalizacyjnych i sprawnego działania

systemu penitencjarnego

14 : a) wycinka rzeczywistości, który zostaje podporządkowany określonej kate

gorii ilościowej i jakościowej (diagnoza kategorialna), b) czynników kształtujących

pewne właściwości sprawcy (genetyczna), c) znaczenia określonego układu zmien

nych dla zaistnienia jakiegoś stanu (funkcjonalna), d) etapu zachodzących zmian

(fazowa), e) tendencji rozwojowych w ramach badanego zjawiska (rozwojowa), f)

konkluzji dotyczących sposobu postępowania z osobą diagnozowaną (decyzyjna).

Skuteczność oddziaływań penitencjarnych zależy w istotny sposób od prawid

łowo przeprowadzonych badań psychologicznych, które mogą spełniać rolę:

1) diagnozy resocjalizacyjnej,

2) diagnozy terapeutycznej,

3) diagnozy ryzyka powrotności do przestępstwa.

Ad 1) Diagnoza resocjalizacyjna. Głównym powodem zatrudniania psycho

logów w zakładach karnych - zarówno w przeszłości, jak i obecnie - jest dążenie do

stosowania adekwatnych środków poprawczych i zapobieganie wzajemnej demora

lizacji skazanych w trakcie wykonywania sankcji izolacyjnych. Realizacja tych dą

żeń nie jest jednak możliwa bez dogłębnej diagnozy psychologicznej osadzonych 15 .

Dlatego punktem wyjścia w postępowaniu resocjalizacyjnym powinno być nakła

nianie więźnia do poddania się badaniu diagnostycznemu, aby ustalić w konkret

nym przypadku, na czym polega, jaki ma zakres i na skutek czego powstało nie

przystosowanie społeczne. Psycholog powinien również odpowiedzieć na istotne

pytania dla prognozy resocjalizacyjnej - w jakim stopniu badany jest podatny na

18 .

Wyniki badań diagnostycznych są więc niezbędne do opracowania indywidu

alnego programu oddziaływań wychowawczych 19 . Jego dostosowanie do struktury

psychicznej przestępcy świadczy o racjonalnym i celowym kierowaniu procesem

resocjalizacji

20 . Analizy empiryczne wskazują, że osoby uczestniczące w oddzia

ływaniach poprawczych (poddawanie ostrej dyscyplinie w obozach dyscyplinują

cych), które charakteryzowały się niskim poczuciem własnej wartości, w trakcie

realizacji programu były coraz mniej dostosowane do stawianych wymagań, co

skutkowało wzrostem nasilenia bezradności oraz zwiększeniem poczucia izolacji.

Przedstawiona prawidłowość sugeruje, że diagnozowanie penitencjarne powinno

uwzględniać opis możliwości podmiotowych w zakresie uczestnictwa w określo

nych programach resocjalizacyjnych 21 .

1 Machel, jw. s. 240; L. Pytka. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i me

todyczne. Warszawa Wyd. ASP 2002 s. 137-148.

6 Lewicki i in., jw. s. 446-551; I. Urbańska. Diagnoza psychologiczno-penitencjarna. W: Wprowa

2 Cz. Czapów, S. Jedlewski. Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa PWN 1971 s. 41.

dzenie do metodyki pracy penitencjarnej. Red. S. Benedyczak [i in.]. Kalisz Wyd. COSSW 1994 s. 166-

170; A. Kempa. Rola diagnozy psychologicznej w programowaniu resocjalizacji skazanych anomaliami i ze

społami uzależnień. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa

CZSW, COSSW 1996 s. 257; Machel, jw. s. 231-237.

3 I. Łabuć-Kryska. Diagnoza w wychowaniu resocjalizacyjnym. „Zeszyty Naukowe WSP w Byd

goszczy. Studia Socjologiczne" 1991 nr 7 s. 8-9.

4 Cz. Czapów. Wychowanie resocjalizacyjne. Warszawa Państw. Wyd. Nauk. 1978 s. 320-324;

7 Machel, jw. s. 44.

L. Pytka. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne.

Warszawa Wyd. WSPS 1991 s. 75-76; Machel, jw. s. 230-231; Łabuć-Kryska, jw. s. 12.

8 Tamże s. 44.

5 J. Szałański. 70 lat uczestnictwa psychologów w przeobrażeniach więziennictwa polskiego. W:

9 E. Silecka. System programowanego oddziaływania jako nowa forma pracy wychowawczej ze skaza

Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Po-

znań-Warszawa-Kalisz UAM, CZSW, COSSW 2004 s. 96; A. Szymanowska. Więzienie i co dalej. War

szawa Wyd. Akadem. „Żak" 2003 s. 191.

nymi. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej s. 335.

0 Pawela, jw. s. 205; Lewicki i in., jw. s. 442-445.

2 1 F. Lutze, D. Brody. The eighth amendment andboot camp prison: mental abuse as cruel and unusual

Punishment. „Crime and Delinąuency" 1998 nr 2 s. 242-255.

oddziaływania wychowawcze, co je stymuluje i na ile mogą one zredukować istnie

jące formy zachowań antyspołecznych 16 .

Uzasadniony jest pogląd, że jedynie część osób odbywających karę pozbawienia

wolności nadaje się do skutecznej resocjalizacji. Ze względu na kryterium podatno

ści na oddziaływania poprawcze, skazanych można podzielić na 3 kategorie

154

ZADANIA PSYCHOLOGA W SYSTEMIE PENITENCJARNYM

DIAGNOSTYKA

PENITENCJARNA

Indywidualizacja postępowania poprawczego bazuje na założeniu, że zasadni

cza odpowiedzialność za realizowany program spoczywa na osobie resocjalizowanej

przez to, że zobowiązała się wykonywać określone obowiązki. Natomiast do zadań

wychowawcy należy wspomaganie, współdziałanie i kontrolowanie opracowanego

programu korekcyjnego. Okresowe oceny postępów resocjalizacji i wprowadzanie

ewentualnych korekt do opracowanego planu oddziaływań implikuje prowadzenie

badań psychologicznych, mających na celu uchwycenie zmian zachodzących w oso

bowości skazanego

29 .

Podstawową przeszkodą w uzyskaniu trafnej diagnozy terapeutycznej są pro

cesy depersonalizacji i dehumanizacji w warunkach penitencjarnych, które two

rzą rodzaj dystansu i „neutralizacji" dla moralnego zainteresowania potrzebami

drugiego człowieka, czyli rodzaj biurokratycznej demoralizacji. Procesy tego rodza

ju prowadzą do tego, że bariery w ujawnianiu problemów psychicznych znajdu

ją się zarówno po stronie profesjonalistów diagnozujących istniejące zaburzenia

- np. stereotypy dotyczące przestępców seksualnych, jak i po stronie skazanych

- przede wszystkim lęk przed ujawnianiem własnych trudności psychicznych

22 .

Diagnozę resocjalizacyjną uzasadnia również fakt, że coraz częściej w różnych

krajach są realizowane programy ukierunkowane na redukcję specyficznych prob

lemów osób, które odbywają karę pozbawienia wolności. Zakwalifikowanie do

uczestnictwa w programie, a następnie skuteczność jego realizacji w dużym stop

niu zależy od właściwego zdiagnozowania występujących trudności

30 .

Ad 3) Diagnoza ryzyka powrotności do przestępstwa. W światowej poli

tyce kryminalnej coraz częściej są opracowywane diagnozy oceny ryzyka powrot

ności do przestępstwa. Za istnieniem tego typu analiz opowiedział się również Ko

mitet Ministrów Rady Europy, który w 1967 r. przyjął Rezolucję 67/5, dotyczącą

badań naukowych w zakresie skuteczności oddziaływań systemu penitencjarnego.

Uzasadnieniem analiz dotyczących recydywy jest założenie, że pomimo istnienia

alternatywnych środków penalnych, znaczna liczba przestępców przebywa w wię

zieniach. Potrzeba przygotowania tych osób do życia na wolności powoduje ko

nieczność podjęcia szczegółowych studiów nad instytucjonalnymi, społecznymi

i podmiotowymi uwarunkowaniami efektywności kary pozbawienia wolności.

Efekty przeprowadzonych analiz powinny być uwzględniane w polityce kryminal

nej - zarówno przy wprowadzaniu nowych środków penalnych, jak również przy

ich orzekaniu 31 .

Rezultaty studiów nad recydywą pokazują, że istnieje niezgodność między te

oriami karania a czynnikami ryzyka zachowań przestępnych. Możliwość powrotu

do działań kryminogennych ma elastyczny charakter, dlatego pierwszym założe

niem w diagnozowaniu tego zjawiska jest odejście od kryteriów statycznych na

rzecz poszukiwania zmiennych stanowiących dynamiczne czynniki ryzyka recy

dywy. Po drugie, istnienie zależności między groźbą zachowań kryminogennych

a nasileniem określonych potrzeb skazanych zakłada ocenianie powrotności do

przestępstwa w kategorii frustracji indywidualnych potrzeb, dotyczących osiąga

nia reglamentowanych w społeczeństwie „wartości i dóbr". Diagnozowanie praw

dopodobieństwa recydywy oparte na dynamicznej kategorii „ryzyko/potrzeby"

stanowi podstawę do specyficznych działań resocjalizacyjnych i/lub terapeutycz

nych, które prowadzą do charakterystycznej dla określonej osoby redukcji fuzji

tych czynników 32 . Zasadność analizowania ryzyka recydywy potwierdzają różnice

między bezpośrednią a odroczoną skutecznością sankcji izolacyjnych. Wyniki ba

dań wskazują, że do przestępstwa często wracają więźniowie, którzy w czasie od-

23 .

Zasadność stosowania fazowej diagnozy resocjalizacyjnej potwierdzają wyniki

badań empirycznych. Prowadzone statystyki wskazały, że zmniejszenie recydy

wy występowało w przypadkach tych więźniów, którzy osiągnęli wysokie oceny

w przygotowaniu do wolności

24 . W związku z tym badania prowadzone w końcowej

fazie penitencjarnego procesu resocjalizacyjnego powinny służyć odpowiedzi na

pytania: czy zaszły zmiany w zachowaniach skazanego, na czym polega istota tych

zmian i jakie oddziaływania pomocowe należy podjąć w celu ich utrzymania 25 .

Ad 2) Diagnoza terapeutyczna. Ochrona zdrowia psychicznego więźniów

wymaga oszacowania występujących zaburzeń w tym zakresie, zarówno na począt

ku, jak i w trakcie wykonywania kary

26 .

Diagnoza tego rodzaju powinna być ukierunkowana na dwa cele. Pierwszy

z nich polega na selekcjonowaniu skazanych do odbywania kary w systemie te

rapeutycznym. Dotyczy to przede wszystkim osób z zaburzeniami psychicznymi

i uzależnionych od substancji psychoaktywnych. W takim przypadku psycholog

zajmuje się opisem i wyjaśnieniem istniejących trudności psychicznych osadzone

go i oceną jego zdolności przystosowawczych do warunków izolacji więziennej

27 .

Natomiast drugi cel diagnozy terapeutycznej jest związany z wyodrębnianiem osób

o dużym ryzyku samobójczym. Badania selekcyjne w tym zakresie są najskutecz

niejsze w sytuacji, gdy osoba jest przyjmowana do zakładu karnego 28 . Argumen

tem przemawiającym za ich stosowaniem są istotnie niższe wskaźniki samobójstw

Machel, jw. s. 86-87; Hołda, Postulski, jw. s. 346-347.

3 P. Harris, R. Gingerich, T. Whittaker. The „Effectiveness" of Differential Supervision. „Crime &

Delinquency" 2004 nr 2 s. 239.

4 D. LeClair, S. Guarino-Ghezzi. Prison Reintegration Programs: An Evaluation. „Corrections Man

B. Hołyst. Wstęp do wydania polskiego. W: Światowa Organizacja Zdrowia. Polskie Towarzy

agement Quarterly" 1996 nr 4 s. 65-74.

5 Machel, jw. s. 86-87.

6 J. Sim. The futurę of prison health care: a critical analysis. „Critical Social Policy" 2002 nr 2

s. 307.

stwo Suicydologiczne. Zapobieganie samobójstwom s. 12.

0 J. Wardhaugh, P. Wilding. Towards an Explanation of the Corruption of Care. „Critical Social

7 K. Różański. Oddziaływanie resocjalizacyjne na alkoholików w warunkach zakładu karnego. W:

Policy" 1993 t. 37 s. 7.

1 M. Wołowicz. Etyczne i metodologiczne dylematy badań penitencjarnych. W: Wina - Kara - Na

Wina - Kara - Nadzieja - Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz COSSW 1998 s. 460.

Światowa Organizacja Zdrowia. Polskie Towarzystwo Suicydologiczne. Zapobieganie samobój

dzieja - Przemiana s. 140.

2 K. Hannah-Moffat. Criminogenic needs and the transformative risk subject. Hybridizations of

stwom. Poradnik dla funkcjonariuszy Służby Więziennej. Warszawa-Genewa PTS 2003 s. 21-23.

risk/need in penality. „Punishment & Society" 2005 nr 1 s. 29-51.

w zakładach karnych, w których jest analizowane prawdopodobieństwo zachowań

suicydalnych

ZADANIA PSYCHOLOGA W SYSTEMIE PENITENCJARNYM

DIAGNOSTYKA

PENITENCJARNA

bywania kary uzyskują bardzo dobre lub dobre efekty resocjalizacyjne, szczególnie

w zakresie oddziaływań związanych z pracą i nauką. Przedstawione rezultaty sta

nowią podstawę do wniosku, że do badania skuteczności oddziaływań penitencjar

nych należy poszukiwać kryteriów związanych z czynnikami psychospołecznymi

oraz z biografią osób opuszczających zakłady karne

33 .

37 . W wymienionym akcie prawnym zaprojektowano więzienia obserwacyjno-

-rozdzielcze, w których należało przeprowadzać badania osobowości w celu wyboru

więzienia i ustalenia metod postępowania ze skazanymi 38 . W okresie powojennym

nastąpił bardzo duży regres w funkcjonowaniu więziennictwa. W związku z tym

nie zwracano również uwagi na psychologiczne badania selekcyjne.

Przełomowym momentem dla prowadzenia analiz osobopoznawczych było

uruchomienie działów penitencjarnych w 1958 r. Podjęto wówczas działania or

ganizacyjne zmierzające do szerszego zastosowania różnych technik poznawania

osobowości skazanych. Psychologowie-diagnostycy w dużym stopniu korzystali

z dorobku wypracowanego w okresie dwudziestolecia międzywojennego. W diag

nozowaniu penitencjarnym przyjęto następujące założenia. Po pierwsze, do badań

byli kierowani więźniowie, wobec których zapadł wyrok w I instancji i u których

okres do zakończenia wykonywania kary wynosił co najmniej jeden rok. Oprócz

przedstawionego warunku osoby badane musiały jednocześnie spełniać dodatko

we kryterium w postaci: recydywy - niezależnie od wieku i zachowania się - lub

jednokrotnego karania i wieku do 25 lat - niezależnie od zachowania się - albo

szczególnej demoralizacji lub sprawiania trudności na terenie zakładu karnego

Podsumowując zagadnienia dotyczące rodzajów diagnozy penitencjarnej, na

leży stwierdzić, że poznanie osobowości skazanych jest niezbędnym warunkiem

służącym zarówno indywidualizacji wykonywania kary pozbawienia wolności, jak

i prawidłowemu przygotowaniu skazanego do wolności. W związku z tym badania

osobopoznawcze powinny stanowić nieodzowny element systemu penitencjarnego.

Treść, zakres i organizacja badań diagnostycznych powinny być ściśle powiąza

ne z organizacją wpływów resocjalizacyjnych i terapeutycznych. Sprzężenie diag

nozy z postępowaniem podejmowanym w zakładach karnych stanowi warunek

sensownego i efektywnego funkcjonowania systemu penitencjarnego. Dotychczas

najlepsza integracja między diagnozowaniem a podejmowanymi działaniami wy

stępuje w ramach terapeutycznego systemu wykonywania kary pozbawienia wol

ności. Wynika to z faktu, że fachowcy zatrudnieni w oddziałach terapeutycznych

mają skonkretyzowane oczekiwania pod adresem psychologów wykonujących ba

dania osobopoznawcze i domagają się praktycznie użytecznych diagnoz na potrze

by pracy psychokorekcyjnej. W konsekwencji na odcinku diagnozowanie terapeu

tyczne - oddziaływania terapeutyczne występuje pozytywne sprzężenie zwrotne,

które przyczynia się do doskonalenia działalności diagnostycznej i terapeutycz

nej 34 . Podobne rozwiązania powinny zaistnieć w kontekście pozostałych systemów

- resocjalizacyjnego oraz integrującego oddziaływania penitencjarne z pomocą

postpenitencjarną.

39 .

Do zadań psychologa w działach obserwacyjno-rozdzielczych należało prze

de wszystkim: 1) prowadzenie prac w kierunku rozpoznania osobowości więź

niów, pozwalających na ich zakwalifikowanie do odpowiedniej grupy segregacyj-

nej i właściwego dla nich zakładu karnego ze wskazaniem zasad rozmieszczenia

ich w celach, 2) wskazanie metod i środków wychowawczego oddziaływania, ze

szczególnym uwzględnieniem rodzaju zatrudnienia i szkolenia, 3) opracowanie

prognozy kryminologicznej, 4) grupowanie materiałów badawczych służących do

kształtowania polityki penitencjarnej 40 . Szczególny rozwój oddziałów obserwacyj

no-rozdzielczych z wiodącą rolą psychologów zaznaczył się w latach 1961-1968.

Jego efektem był dynamiczny wzrost liczby przebadanych osób i przeobrażenia

w oddziaływaniach penitencjarnych.

W 1975 r. zlikwidowano 27 istniejących oddziałów obserwacyjno-rozdziel

czych. Celem tej decyzji było ściślejsze powiązanie badań psychologicznych z pracą

działów penitencjarnych. Przeprowadzone zmiany miały jednak negatywny cha

rakter w odniesieniu do diagnozowania skazanych. Wygenerowane stanowisko

psychologa ogólnowięziennego miało na celu realizację zadań związanych z funk

cjonowaniem działów penitencjarnych, a nie badania osobopoznawcze. W związku

z tym przez okres dwóch dekad został zaniedbany całokształt zagadnień dotyczą

cych diagnozowania więźniów. Wysoka ranga badań psychologiczno-penitencjar-

nych w latach sześćdziesiątych XX w. pozwoliła na przywrócenie ośrodków diagno

stycznych w latach dziewięćdziesiątych.

1.3. Stan polskiej diagnostyki penitencjarnej

Obecność psychologów-diagnostyków w polskim więziennictwie zaznaczyła

się już w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Świadczyło to o nowoczesnym

podejściu do problematyki resocjalizacji skazanych, pomimo występujących trud

ności w organizacji ustroju penitencjarnego wynikających z braku ciągłości i spój

ności ustrojowej, trudności materialnych i przeludnienia więzień, będącego skut

kiem dużej dynamiki przestępczości w latach 1931-1935

3 P. Szczepaniak. Kara pozbawienia wolności a wychowanie. Kalisz-Warszawa KTPN, UW 2003

4 J. Górski. Rozpoznanie osobowości skazanych. W: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego

1918-1988 s. 350-351.

Szałański. 70 lat uczestnictwa psychologów s. 101-102.

Ustawa z 26.07.1939 r. o organizacji więziennictwa (DzU 1939 nr 69 poz. 457).

Lelental, jw. s. 87.

Górski, jw. s. 341.

Tamże s. 342-343.

5 S. Lelental. Postępowanie z recydywistami w systemie penitencjarnym II Rzeczypospolitej (lata

1918-1939). W: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918-1988 s. 81-82.

rolnej 36 . Na duże znaczenie diagnostyki psychologicznej zwrócono uwagę przy re

formowaniu ustroju penitencjarnego w okresie dwudziestolecia międzywojennego,

co znalazło odzwierciedlenie w Ustawie z 26.07.1939 r. o organizacji więzienni

ctwa

35 . Pierwszych psycholo

gów zatrudniono w 1931 r. w więzieniu mokotowskim w celu prowadzenia analiz

kryminologicznych. Następstwem tych badań było wprowadzenie postępowania

diagnostycznego służącego selekcji skazanych do zakładów specjalnych i kolonii

s. 443-444; L. Tyszkiewicz. Skuteczność środków penalnych stosowanych wobec młodzieży' Warszawa

Wyd. Prawnicze 1992.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: