Izard C.E., Ackerman B.P. Motywacyjne, organizacyjne i regulujace funkcje odrebnych emocji // Psychologia emocji / Eds. M. Lewis, J.M. Haviland-Jones. Gdansk: Gdanskie Wydaw. Psychologiczne, 2005. P. 327-341. MOTYWACYJNE, ORGANIZACYJNE l REGULUJACE FUNKCJE ODREBNYCH EMOCJI Carroll E. Izard, Brian P. Ackerman Kilka odrebnych emocji - radosc, zainteresowanie, smutek, zlosc, strach i wstret - pojawia sie juz w najwczesniejszym dziecinstwie. W srodkowym okresie dziecinstwa, jako efekt zarowno dojrzewania, jak i procesow spolecznych, wyksztalcaja sie nastepne: wstyd, poczucie winy, niesmialosc i pogarda. Kazda z tych emocji spelnia swoista funkcje adaptacyjna w za- kresie motywowania, organizowania i regulowania za- chowania - czy to samodzielnie, czy jako element wzor- ca emocjonalnego. Kazda z nich odgrywa ponadto waz- na role w rozwoju osobowosci i powstawaniu roznic indywidualnych w reakcjach na wyzwania srodowiskowe. W rozdziale tym przeanalizujemy adaptacyjne funkcje emocji z perspektywy teorii zroznicowanych emocji (diffe- 328 PSYCHOLOGIA EMOCJI rential-emotions theory - DET; Izard, 1977). Rozpoczniemy od przedstawienia zalozen teo- retycznych naszego podejscia i ich kontekstu historycznego oraz teoretycznego. Nastepnie opiszemy motywacyjne, organizacyjne i regulujace funkcje niektorych odrebnych emocji. Na za- konczenie omowimy implikacje tych zalozen dla konceptualizacji rozwoju osobowosci. PODSTAWY TEORETYCZNE ADAPTACYJNE FUNKCJE EMOCJI Teoretyczne podstawy pojmowania relacji miedzy systemem emocjonalnym, zachowa- niem i rozwojem osobowosci mozemy ujac w siedmiu ogolnych zalozeniach: 1. System emocjonalny jest glownym syste- mem motywacyjnym w zachowaniu czlo- wieka (Izard, 1971; Tomkins, 1962). Moty- wacja dotyczy celow zachowania. Choc niewielu teoretykow akceptuje te regule w najbardziej radykalnej wersji, wiekszosc uznaje emocje za wazny czynnik motywu- jacy spostrzeganie, myslenie i dzialanie (Frijda, 1986; Lazarus, 1991). 2. Kazda z odrebnych emocji pelni specyficz- na funkcje w zakresie organizowania na- szego spostrzegania, poznania i czynnosci (zachowania) skladajacych sie na nasze dzialania zaradcze oraz tworcze. Kazda z nich ma rowniez swoisty wklad w rozwoj osobowosci i zachowan (Ackerman, Abe i Izard, 1998; Izard, 1977). Coraz wiecej ba- dan potwierdza te podstawowa zasade (Martin, Horder i Jones, 1992; Niedenthal i Kitayama, 1994; Renninger, Hidi i Krapp, 1992). Wykazano, ze zarowno emocje wyni- kajace z predyspozycji (trait emotion), jak i emocje indukowane kieruja spostrzega- niem, wzmagaja selektywnosc uwagi i wply- waja na tresc pamieci roboczej. Jednakze okreslenie skomplikowanych zaleznosci po- miedzy poszczegolnymi emocjami a zacho- waniem wciaz nie jest latwe. 3. Sytuacje wywolujace osobiste zaangazowa- nie czlowieka z reguly aktywuja spojny wzorzec wspoldzialajacych emocji (Izard, 1972; Izard i Youngstrom, 1996). Zlozo- nosc zwiazku emocja-zachowanie wynika czesciowo z silnych wzajemnych oddzialy- wan w obrebie systemu emocjonalnego i w procesie ksztaltowania sie wzorcow emocjonalnych. Podobnie jak interakcje miedzy odrebnymi emocjami a procesami poznawczymi, wzajemne relacje miedzy emocjami w aktywowanym wzorcu obej- muja interemocjonalne procesy regula- cyjne. Regulacja polega na tym, ze proce- sy neuronalne i motywacyjne zwiazane z jedna emocja wzmacniaja lub tlumia in- ne emocje w obrebie tego samego wzorca. Choc w systemach poznawczym i motorycznym funkcjonuje wiele skutecznych technik regulowania emocji, to w niektorych sytuacjach warunkiem uzyskania ada- ptacyjnego poziomu pobudzenia jest wspoldzialanie tych systemow z procesami i interemocjonalnymi. Mozna wiec domniemywac, ze procesy te zawsze stanowia istotny element optymalnej regulacji okreslonej odrebnej emocji. Nalezy podkreslic, ze zgodnie z zalozeniami DET odrebne emocje wprawdzie zazwyczaj wystepuja w ukladach zlozonych z dwoch lub wiecej emocji, ale kazda z nich zachowuje swoje specyficzne wlasciwosci motywacyjne. Stanowisko to jest sprzeczne z pogladem, ze emocje mozna rozumiec w kategoriach pewnych ogolnych wymia- - row, takich jak przyjemnosc czy pobudze- nie (por. Watson i Tellegen, 1985). O zbieznosci tych podejsc mozna mowic - pod warunkiem, ze wplyw sprawczy ogol-; nego wymiaru bedzie rozumiany jako efekt : interakcji pomiedzy odrebnymi emocjami. Wielu teoretykow mogloby sie na przyklad zgodzic z tym, ze interakcja pozytywnych emocji stanowi wymiar przyjemnosci. 4. Relacje pomiedzy emocjami a zachowaniem ksztaltuja sie wczesnie i pozostaja sta- bilne w ciagu zycia (Izard, 1977; Plutchik, 1980). Chociaz repertuar konkretnych re- akcji na dana emocje zmienia sie w miare rozwoju czlowieka, to nowe reakcje sa komplementarne wobec tych, ktore pozo- staly niezmienione, i funkcjonuja podobnie MOTYWACYJNE, ORGANIZACYJNE l REGULUJACE FUNKCJE ODREBNYCH EMOCJI 329 jak ich poprzedniczki. Smutek, ktory u nie- mowlecia czy przedszkolaka wyzwala placz, u starszego dziecka wywoluje tylko smutna mine, ale obie formy zachowania prowoku- ja opiekunczosc i wsparcie spoleczne. 5. Dzieki zdolnosci motywowania, organizo- wania i podtrzymywania okreslonych ze- spolow zachowan emocje wplywaja na roz- woj osobowosci. Regularne wystepowanie wysokiego poziomu radosci badz pozytyw- nych stanow emocjonalnych ulatwia inte- rakcje spoleczne i sprzyja wyksztalceniu ekstrawersji (Abe i Izard, 1999). 6. Roznice indywidualne dotyczace progu aktywacji emocji, a takze czestosci i inten- sywnosci doswiadczania oraz wyrazania poszczegolnych emocji sa glownymi deter- minantami konkretnych cech i ogolnych wymiarow osobowosci. 7. Mimo ze kazda emocja z natury pelni funk- cje adaptacyjna (Izard, 1989; Lazarus iSmith, 1988; Leventhal, 1980; Plutchik, 1980), emocje moga sie rowniez przyczy- niac do nieadaptacyjnych zachowan jako reakcji na zagrozenie lub trudna sytuacje. Takie zachowania z reguly sa przejawem problemow w relacjach miedzy emocjami, w interakcjach emocja-poznanie, a takze w ukladach emocja-poznanie-dzialanie. Jesli na przyklad motywacyjny komponent strachu zostal powiazany z niewlasciwym procesem poznawczym i utworzyl wraz z nim nieadaptacyjna strukture afektywno- -poznawcza, to aktywacja emocji bedzie za soba pociagac nieadaptacyjne zachowanie. TlO HISTORYCZNE Pytanie, czy emocje tworza dwa lub trzy ogol- ne wymiary, czy tez siedem albo jedenascie od- rebnych jednostek, ma fundamentalne znacze- nie dla teorii emocji i bylo przedmiotem zain- teresowania naukowcow od momentu narodzin psychologu jako dyscypliny nauko- wej. Prekursorzy nauk psychologicznych i teo- rii emocji prezentowali w tej mierze sprzeczne poglady. Na przyklad Darwin (1872/1959) opi- sal okolo tuzina odrebnych emocji i twierdzil, ze ekspresja niektorych sposrod nich wyewolu- owala z systemow funkcjonalnych. Zgodnie z jego teoria ekspresja typowa dla pewnych od- rebnych emocji stanowi wzorce ruchow, ktore w procesie ewolucji pelnily funkcje adaptacyj- na. Darwin jasno sprecyzowal swoje stanowi- sko i kladl na nie duzy nacisk w swej ksiazce na temat emocji, ale nie stwierdzil wprost, ze eks- presja emocji nadal pelni u czlowieka funkcje adaptacyjna. Z uwaznej lektury jego dziel moz- na jednak wywnioskowac, ze zdaniem autora ekspresja emocji do dzis pozostaje uzytecznym mechanizmem. Opisujac jej role, Darwin uwzglednial to, co obecnie psychologowie na- zywaja "funkcjami adaptacyjnymi". Darwin wyroznial dwie funkcje adaptacyj- ne ekspresji emocji, a mianowicie komunika- cje spoleczna i regulacje doswiadczania emo- cji. W odniesieniu do tej pierwszej stwierdzil, ze matczyny pochwalajacy usmiech albo pelne dezaprobaty sciagniecie brwi wskazuje dziec- ku, jak ma postepowac. O drugiej funkcji pi- sal, ze tlumienie wyrazania emocji oslabia jej doswiadczanie, natomiast swobodna i pelna ekspresja je wzmacnia. W swoich wypowie- dziach na temat ewolucji i adaptacyjnych funkcji emocji Darwin niewatpliwie odnosil sie do odrebnych emocji. Przedstawil konkret- ne i szczegolowe opisy anatomiczne swoistych, odrebnych sposobow ekspresji. W odroznieniu od Darwina, Spencer (1890) konceptualizowal emocje jako wymiary swia- domosci. Wundt (1897), ktory rozwinal idee Spencera, utrzymywal, ze wszystkie odczucia emocji mozna interpretowac w kategoriach trzech wymiarow: przyjemnosc-nieprzyje- mnosc, relaksacja-napiecie i spokoj-pobudze- nie. Kolejne wersje tego podejscia przedstawi- li inni wybitni badacze (Duffy, 1941; Lindsiey, 1951; Schlosberg, 1941; Woodworth, 1938). Ich dokonania - a takze wplyw behawioryzmu na psychologie - przyczynily sie do tego, ze podejscie wymiarowe w psychologicznych ba- daniach nad emocjami dominowalo az do lat szescdziesiatych XX stulecia. Na dlugo, nim teorie odrebnych emocji zy- skaly status chocby zblizony do pozycji kon- cepcji wymiarowych, Tomkins (1962; 1963) opublikowal blyskotliwy opis swojej teorii afek- tu, uwzgledniajacej osiem odrebnych emocji. W tym samym czasie Plutchik (1962) przed- 330 PSYCHOLOGIA EMOCJI stawil wczesna wersje teorii, w ktorej rowniez opisywal osiem emocji. Mimo roznicy w na- zwach wiekszosc z emocji opisanych przez Plutchika ma swoje odpowiedniki wsrod emo- cji wymienianych przez Tomkinsa. Funkcjona- listyczne podejscie obu badaczy, siegajace do tradycji darwinowskiej, zainspirowalo tych psychologow, ktorzy nie wykluczali mozliwo- sci, ze perspektywa bioewolucyjna przynosi nowy punkt widzenia na emocje oraz ich zna- czenie dla procesow rozwojowych, osobowo- sci, relacji spolecznych, poznania i dzialan (np. Ekman, 1972; Izard, 1971). Musialo jed- nak uplynac co najmniej dwadziescia lat od wydania prac Tomkinsa i Plutchika, nim teo- rie odrebnych emocji zaczely sie naprawde li- czyc w srodowisku i nadawac kierunek wielu badaniom. KONTEKST TEORETYCZNY Echa zderzenia koncepcji wymiarowej z teoria...
mpwjs