witraze wyspianskiego.pdf

ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM

W bieżącym roku mija setna rocznica śmierci Stanisława Wyspiańskiego.

Jest to doskonała okazja, aby znów kontemplować

jego wspaniałe dzieło, wspominać osobę, popularyzować dorobek.

O witrażach Wyspiańskiego

KRYSTYNA PAWŁOWSKA

niestety, dopiero teraz – razem z całym Krakowem. Być

może właśnie takiej chwały, w kontekście sławy całego

miasta, oczekiwałby dla nich sam artysta.

Koleje jakże krótkiego życia Wyspiańskiego, jego

trudne relacje z inwestorami i mecenasami, wreszcie fakt,

że wszystko, co tworzył, było szokująco nowe, sprawiły,

że jego dorobek witrażowy zrealizowany w szkle jest ilo-

ściowo skromny. Liczne, wspaniałe projekty nie zostały

nigdy wykonane – pozostały jedynie kartony. W ramach

pamiętnej wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie

pt. „Polaków portret własny” w 1979 r. , tuż przy wejściu

eksponowany był karton do witraża wawelskiego „Kazi-

mierz Wielki” . Jego silna ekspresja i doskonała ekspozy-

cja wywoływały u wielu zwiedzających żal, że nie da się

oglądać go jako dzieła skończonego, czyli jako szklanego

obrazu w promieniach słońca.

Inicjatywy wykonania w szkle witraży według karto-

nów Wyspiańskiego, a dotyczy to szczególnie „Kazimie-

rza Wielkiego” , podejmowane były wielokrotnie przez

entuzjastów jego sztuki. Wiąże się z tym jednak poważne

nieporozumienie, które należy koniecznie wyjaśnić ze

względu na szacunek należny mistrzowi. Trzeba bowiem

z całą mocą stwierdzić, że bez udziału projektanta nie

można wykonać witraża, który dałoby się określić jako je-

go oryginalne dzieło. Nie znaczy to, że realizacja witraża

w szkle według kartonu nieżyjącego czy nieobecnego ar-

tysty nie jest fizycznie możliwa lub że powinna być zaka-

zana. Ponieważ jednak to, co powstanie, będzie zaledwie

interpretacją tematu lub, tak jak w muzyce, wariacją na

temat, nie będzie to dzieło, które można by podpisać na-

zwiskiem artysty. Każdy, kto projektuje witraże i potem

powierza ich wykonanie określonemu warsztatowi, wie,

jak wiele decyzji o doniosłym znaczeniu artystycznym po-

dejmuje się w trakcie realizacji. Wie też, jak często dopie-

ro zestawienie konkretnych rodzajów szkieł umożliwia

wybranie tego, które jest w danej sytuacji najlepsze. Kar-

ton rysowany na papierze sam w sobie może być piękny,

ale nie wyrazi w całej pełni efektów, które artysta pragnie

osiągnąć w szkle. Szkła witrażowe różnią się między sobą

nie tylko kolorem, ale stopniem przeźroczystości, struk-

turą wewnętrzną, fakturą powierzchni itp. Ostateczny

efekt osiągany w blasku słońca zależy od cech pojedyn-

czych szybek oraz ich zestawień. Nie da się tego wyczer-

pująco zaprojektować na papierze. Dopiero obecnie tech-

nika projektowania komputerowego umożliwia osiągnię-

cie lepszych rezultatów w tym zakresie.

ozycja Stanisława Wyspiańskiego wśród wielkich

polskich artystów jest szczególna, jego twórczość

przemawia bowiem nie tylko do umysłów czy wrażliwości

artystycznej, lecz także do serc wielu Polaków. Dzięki wie-

lości dziedzin sztuki, jakie uprawiał, trafia do osób o roz-

maitej wrażliwości. Wysoka temperatura ekspresji emanu-

jąca z jego dzieł, niezależnie od techniki, w jakiej zostały

wykonane i do jakiej dziedziny sztuki należą, silnie anga-

żuje odbiorców – niejako od pierwszego wejrzenia. Szcze-

gólny związek z Wyspiańskim odczuwają ludzie, dla któ-

rych, tak jak dla niego, ważnym uczuciem jest patriotyzm.

W konsekwencji Wyspiański ma bardzo wielu gorących

wielbicieli – miłośników jego poezji, teatru, malarstwa,

grafiki, scenografii, sztuki stosowanej i witraży.

Niestety, dzieło mistrza wielką i niewątpliwie zasłużoną

sławą cieszy się raczej wśród Polaków, niż w skali świato-

wej czy nawet europejskiej, co absolutnie nie wynika z kla-

sy jego twórczości. Obecność lub nieobecność polskich ar-

tystów w kanonie sztuki światowej na ogół wynika z jednej

strony z uwarunkowań historycznych dotyczących naszego

kraju i życiorysów konkretnych artystów, z drugiej zaś ze

skuteczności lub raczej bezskuteczności późniejszej promo-

cji. Pamiętamy, że sam Wyspiański dążenie do popularno-

ści za granicą uważał za sprzeczne z postawą patriotyczną.

W związku z tym o zagraniczną sławę nie zabiegał, a nawet

czynnie odcinał się od możliwości eksponowania swoich

dzieł na forum europejskim. Po jego śmierci także nie zro-

biono wiele, aby zmienić ten stan rzeczy.

Dopiero od niedawna odbiór Wyspiańskiego i jego sła-

wa przekracza niejako granicę Polski. Bez wielkiej przesa-

dy można by zaryzykować twierdzenie, że dzieje się tak za

sprawą witraży franciszkańskich, a przede wszystkim

przedstawienia Boga Ojca na witrażu „Stań się” . To łatwo

dostępne dla każdego dzieło sztuki oglądane jest przez nie-

przebrane tłumy turystów zwiedzające centrum Krakowa.

Wizyta u Franciszkanów należy do programu tras tury-

stycznych, nawet tych najkrótszych. Fotografia tego nie-

zwykłego witraża należy do zestawu najczęściej zamiesz-

czanych obrazów reklamujących Kraków. Wspaniały wi-

zerunek Boga Ojca po prostu rzuca na kolana – dosłownie

i w przenośni. Choć do niedawna mało znane zachodnim

koneserom sztuki, okna Wyspiańskiego należą niewątpli-

wie do najwybitniejszych dzieł witrażowych tamtej epoki

na świecie. To należne im ze wszech miar miejsce zyskują

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 5 • 2007

M WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO

1.2. „Żywioł ognia”, fragment kartonu witraża (1) i zrealizowany witraż w kościele franciszkanów w Krakowie (2); wszystkie reprodukowane tu

kartony w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 5 • 2007

ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM

3.4. „Żywioł wody”, fragment kartonu witraża (3)

i zrealizowany witraż w kościele franciszkanów

w Krakowie (4)

5.6. „Bóg Ojciec – Stań się”, karton witraża (5)

i zrealizowany witraż w kościele franciszkanów

w Krakowie (6)

wykonanego po śmierci artysty na podstawie

pozostawionych przez niego szkiców. Prze-

cież falsyfikatem jest nawet doskonała, trud-

na do rozpoznania kopia autentycznego olej-

nego obrazu, choć z pewnością bliższa jest za-

mysłowi malarza niż witraż zrobiony tylko na

podstawie kartonu.

Drugim nieporozumieniem jest lokowanie

witraża w innym wnętrzu niż to, dla którego

został zaprojektowany – o innym przeznacze-

niu i w innych warunkach ekspozycji w sto-

sunku do słońca i w stosunku do patrzącego.

Z życiorysu Wyspiańskiego wiadomo, jak

ogromnym przeżyciem było dla niego ogląda-

nie szczątków Kazimierza Wielkiego w otwar-

tym w obecności malarza grobie. To te przeży-

cia stały się inspiracją do projektu witraża.

Wiadomo też, że witraż miał być częścią więk-

szej tematycznej i kompozycyjnej całości. Na-

de wszystko jednak miał znajdować się w wiel-

kim, majestatycznym wnętrzu Katedry Wawel-

skiej. Ten fakt miał dla artysty doniosłe zna-

czenie. Katedra ta to nie był i nie jest tylko

obiekt architektoniczny. To miejsce przepojo-

ne treścią historyczną, symboliczną, narodo-

wą. Witraż zaś nie jest ruchomym dziełem

sztuki, lecz częścią architektury. Być może

udałoby się znaleźć inne godne w sensie zna-

czeniowym i dobre pod względem ekspozycyj-

nym miejsce dla witraży wawelskich, ale

z pewnością nie jest to łatwe ani zgodne z in-

tencją artysty, który prace dla Katedry Wawel-

skiej traktował jako posłannictwo. Ten ścisły

związek witraża z miejscem, dla którego był

zaprojektowany, to następny powód, aby dzie-

ła zrealizowanego obecnie według kartonów

Wyspiańskiego nie traktować jako autentyku.

Przejawem braku zrozumienia istoty sztu-

ki witrażowej była argumentacja, którą po-

sługiwali się entuzjaści wykonania w szkle in-

nego wawelskiego witraża „Henryk Pobożny

pod Legnicą” , celem umieszczenia go w jed-

nym z zabytkowych kościołów wrocławskich.

Uważali oni, że lokalizację tę uzasadnia zwią-

zek tej postaci historycznej z tamtym regio-

nem i podnosili wyższość tego miejsca nad in-

nymi. Ten swoisty ranking, które miejsce jest

lepsze, miałby może sens, gdyby istniał jeden,

autentyczny witraż pod tym tytułem. Przecież

współczesnych najróżniejszych interpretacji

kartonu można zrobić wiele i umieścić je

w wielu miejscach. Każda z nich nosić będzie

To zastrzeżenie dotyczy

witraży generalnie, ale

w przypadku realizacji karto-

nów Wyspiańskiego sprawa

staje się jeszcze poważniejsza.

Kartony są narysowane szki-

cowo. Ani linie dzielące kolo-

ry nie są narysowane jedno-

znacznie, ani, zwłaszcza teraz

po ponad 100 latach, nie da

się odczytać precyzyjnie in-

tencji artysty co do kolorów.

Z życiorysu Wyspiańskiego

wiadomo, jakim trudnym był

partnerem dla wykonawców.

Ostateczny efekt artystyczny

powstawał w pracowni, czę-

sto w prawdziwych bólach

zmagań między artystą a rze-

mieślnikiem. Czy zatem moż-

na uwierzyć, że współczesny

rzemieślnik sam lub we

współpracy z konkretnym

współczesnym artystą potrafi

uzyskać efekt dokładnie taki,

jaki powstałby z udziałem

Wyspiańskiego? Stanowczo

nie. Przecież nie uznalibyśmy

za autentyk obrazu olejnego

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 5 • 2007

M WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO

indywidualne cechy, które nada im ten lub inny wyko-

nawca. Byłoby zresztą ciekawe porównanie witraży wy-

konanych przez różne warsztaty według tego samego kar-

tonu. Z pewnością różnice byłyby ogromne.

Na zakończenie polemiki z entuzjastami wykonywania

witraży Wyspiańskiego w szkle należy stwierdzić, że

przedstawione uwagi nie są protestem przeciwko podej-

mowaniu takich prób, ale przeciw nazywaniu tego, co po-

wstanie, witrażem Wyspiańskiego. Kartony rzeczywiście

prowokują, jednak śmiałkowie powinni zdawać sobie

sprawę, że rzecz może zakończyć się zupełnym fiaskiem.

Może nawet uda się osiągnąć efekt z artystycznego punk-

tu widzenia dobry lub nawet świetny, zawsze jednak bę-

dzie to tylko witraż inspirowany kartonem Wyspiańskiego

W związku z rocznicą śmierci Stanisława Wyspiańskiego dwa

stowarzyszenia skupiające miłośników jego twórczości postano-

wiły zorganizować uroczystości związane szczególnie ze sztuką

witrażową. Rocznica śmierci artysty przypada w listopadzie –

w porze roku niesprzyjającej oglądaniu witraży ze względu na

krótki dzień. Dlatego uroczystości organizowane przez Towarzy-

stwo „Dom Wyspiańskiego” i Stowarzyszenie Miłośników Witraży

„Ars Vitrea Polona” zaplanowane zostały na 11,12 i 13 maja 2007 r.

W programie przewidziano wycieczkę po Krakowie szlakiem wi-

traży, konferencję naukową połączoną z krótkim spektaklem te-

atralnym oraz uliczną ekspozycję przeźroczy przedstawiających

dzieła artysty.

Konferencja stanowić będzie piątą z cyklu konferencji nauko-

wych organizowanych przez Stowarzyszenie Miłośników Witraży.

Jej celem jest zgromadzenie możliwie jak największego zasobu

wiedzy o sztuce witrażowej Wyspiańskiego i przygotowanie mate-

riałów do publikacji. Z kolei wycieczka pomyślana jest jako pierw-

sza pilotażowa edycja trasy tematycznej, która potem może być

proponowana wszystkim chętnym. W związku z tym planowane

jest opracowanie krótkiego przewodnika po tej trasie.

Aby przypomnieć mieszkańcom Krakowa wielkość dzieła Wy-

spiańskiego oraz zachęcić do jego poznania turystów, którzy ma-

sowo odwiedzają Kraków właśnie w maju, planuje się zorganizo-

wać wieczorem ekspozycję przeźroczy przedstawiających witra-

że, awyświetlanych z okien tzw. błękitnej pracowni na wielkim

ekranie rozwieszonym specjalnie w ruchliwym punkcie Krakowa.

Miejsca realizacji programu są ściśle związane z życiem

i twórczością Wyspiańskiego. Jest to owa błękitna pracownia

przy ul. Krowoderskiej w Krakowie, w której artysta stworzył wiele

dzieł malarskich, m.in. pastele przedstawiające ówczesny widok

z okna pracowni w kierunku Kopca Kościuszki. Dziś pracownia ta

jest siedzibą Towarzystwa „Dom Wyspiańskiego”. Obrady konfe-

rencji toczyć się będą w siedzibie Towarzystwa Lekarskiego Kra-

kowskiego, którego wnętrza projektował Wyspiański i gdzie znaj-

duje się sławny witraż „Apollo Spętany”. Towarzystwo Lekarskie,

a szczególnie jego ówczesny prezes Julian Nowak, odegrało nie-

gdyś bardzo ważną rolę w życiu artysty. Było mecenasem i zle-

ceniodawcą dzieł, które potem weszły do podstawowego kano-

nu polskiej sztuki stosowanej. Teraz reaktywowane Towarzystwo

Lekarskie zadeklarowało pomoc w zorganizowaniu konferencji.

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 5 • 2007

ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO • ROK 2007 ROKIIEM WYSPIIAŃSKIIEGO

Wokółł jjednego zabyttku

się dzieło Stanisława Paszkiewicza o długim, baroko-

wym tytule Quatuor Decades Problematum Cum ad-

jectis ex Universa Philosophia fundamentis Consecratae Hono-

ri Augustissimae Caelorum Reginae Deiparae Mariae In Skoru-

lensi Ecclesia [...], dedykowane Aleksandrowi Skorulskiemu,

kanonikowi wileńskiemu i smoleńskiemu. Ten skromny objęto-

ściowo druk nie byłby zapewne wart większej uwagi, gdyby

nie załączona tam rycina, odbita na verso karty tytułowej i po-

przedzająca wspomnianą dedykację.

Miedzioryt, sporządzony wyłącznie rylcem, o wymiarach

kompozycji 175 x 110 mm (odcisk płyty jest niewidoczny wsku-

tek przycięcia odbitki dla celów wydawniczych), przedstawia ła-

skami słynący obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, który wów-

czas znajdował się w kościele w Skorulach na Litwie. Sygnowa-

ny jest w prawym dolnym rogu inicjałami „A. T . ”. Już na pierw-

szy rzut oka dostrzega się nieprzeciętny poziom artystyczny

sztychu. Madonna, o pięknej twarzy rozjaśnionej delikatnym

uśmiechem, podtrzymuje na lewym ręku Dzieciątko, a w pra-

wej, smukłej dłoni dzierży berło. Mały Jezus, zwrócony ku Mat-

ce, błogosławi, wspierając drugą rączkę na jabłku królewskim.

Obie postacie – ujęte frontalnie – noszą kosztowne korony, a na

szatach pozawieszane są liczne wota, wśród których zwracają

uwagę ciężkie naszyjniki z drogich kamieni. Tło stanowią deko-

racyjne obłoki, otaczające na kształt wieńca promieniste aure-

ole, rozchodzące się od głów Matki i Syna. W dolnej partii kom-

pozycji figuruje rollwerkowy kartusz w kształcie wydłużonego

owalu, zwieńczony drugim, mniejszym, z herbem Kościesza

(odmiana) Skorulskich oraz kapeluszem z sześcioma chwasta-

mi – oznaką godności dostojnego adresata druku – w prostej li-

nii wnuka Andrzeja Skorulskiego, marszałka kowieńskiego,

o którym będzie jeszcze mowa. W owalnym polu kartuszowym

widnieje łacińska inwokacja, skierowana do Madonny Skorul-

skiej (określanej tu jako Najświętsza Zwierzchniczka Nauczają-

cych oraz Matka Mądrości), podpisana przez Stanisława Pasz-

kiewicza, autora druku. Rycina wykazuje znakomite opanowa-

nie rylca, co nie dziwi, zważywszy na to, iż prowadziła go ręka

ukrywającego się pod inicjałami „A. T.” Aleksandra Tarasewi-

cza, niezwykle zdolnego rytownika przełomu XVII i XVIII w.

Urzekający urodą i elegancją obraz Madonny Skorulskiej

jest swoistą zagadką, ponieważ prawie nic o nim nie wiemy.

Wspomniany tekst inwokacji, utrzymany w barokowym napu-

szonym stylu, praktycznie niewiele wnosi. Nieco więcej szcze-

gółów można doczytać się w obszernej drukowanej dedykacji.

Wynika z niej, iż ów cudami słynący obraz został przywieziony

z Palestyny, jako „dar dla Litwy” , przez Andrzeja Skorulskiego,

najbliższego towarzysza Mikołaja Krzysztofa Radziwilła „Sierot-

ki” w jego słynnej pielgrzymce do Ziemi Świętej (1582-1584).

Kim był Andrzej Skorulski, rycerz Grobu Świętego, poseł na

sejmy i marszałek kowieński? Pochodził z litewskiego rodu

Skorulców, osiadłego w Skorulach – wsi kościelnej, a potem

miasteczku na lewym brzegu Wilii, w pow. kowieńskim. Dobrze

wykształcony (władał językiem polskim, ruskim, łacińskim i wło-

skim), wcześnie rozpoczął służbę publiczną na dworze i w kan-

celarii króla Zygmunta Augusta, a później – u marszałka na-

dwornego litewskiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki”,

z którym zwiedził we wspomnianej wyżej pielgrzymce Kretę,

Cypr, Syrię, Egipt i Włochy (w czasie pobytu w Jerozolimie 29

czerwca 1583 r. został pasowany na rycerza Grobu Świętego,

o czym nie omieszkał wspomnieć „Sierotka” w swoim głośnym

diariuszu). Z biegiem lat Skorulski stał się jednym z najbardziej

zaufanych sług i doradców Radziwiłła. Jako namiestnik nie-

świeski zawiadywał dobrami ziemskimi swego chlebodawcy,

a po jego śmierci (1616) administrował majątkiem najstarszego

z jego synów. Był na tyle bogaty (właśnie dzięki związkom z Ra-

dziwiłłami), iż w 1596 r. pożyczył „Sierotce” 1800 kóp groszy li-

tewskich, biorąc w zastaw dobra Mikołajewszczyzna. Wszakże

zobowiązania pieniężne skłóciły go z Albrychtem Władysławem

7. „Kazimierz Wielki”, niezrealizowany karton witraża do Katedry

Wawelskiej

(zdjęcia: 1,3,5,7 – ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie,

2,4,6– Krystyna Pawłowska)

– nic więcej. Każdy ma prawo do interpretacji, ale nikt

nie ma prawa uważać, że robi to dokładnie tak, jak zro-

biłby sam mistrz. Zatem jako prezes Stowarzyszenia Mi-

łośników Witraży apeluję o ostrożność w podejmowaniu

takich wyzwań i przede wszystkim o nazywanie rzeczy po

imieniu.

Krystyna Pawłowska

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 5 • 2007

W maju 1685 r., w drukarni akademii wileńskiej ukazało

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: