Istota zobowiązania.

Przepisy prawa zobowiązań zawarte są w księdze trzeciej KC zatytułowanej  „Zobowiązania“. Księga ta dzieli się na dwie części :

§         Ogólną- art. 353-534- zobowiązania w ogóle

§         Szczególną- art. 535-931-unormowania dotyczące poszczególnych stosunków zobowiązaniowych, zwłaszcza umów nazwanych.

Ustawodawca zdefiniował zobowiązanie w art. 353

              „Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od

               dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić“

-          to zdanie odzwierciedla konstrukcję prawną stosunku zobowiązaniowego.

Funkcje prawa zobowiązań (cele).

1.       Konstrukcja zobowiązań służy obrotowi, wymianie dóbr i usług (chodzi tu na przykład   o sprzedaż rzeczy, świadczenie usług).

2.       Funkcja kompensacyjna (ochronna).

Przepisy dotyczące zobowiązań chronią określone dobra osobiste i majątkowe podmiotów prawa przed naruszeniem równowagi, ingerencją, przede wszystkim przed szkodą. Chodzi tu o przywrócenie naruszonej równowagi. Ktoś jest odpowiedzialny. Pojawia się tu pojęcie odpowiedzialności cywilnej (odszkodowawczej)- oznacza to, że ktoś zostaje zobowiązany do naprawienia szkody. Tym zobowiązanym może być sprawca szkody, choć nie musi być nim zawsze.

Powstaje zobowiązanie. Poszkodowanym jest wierzyciel, który żąda świadczenia od dłużnika, jakim jest naprawienia szkody, a dłużnik powinien zrealizować to świadczenie czyli naprawić szkodę. Dlatego w PC odpowiada się za cudze czyny, w przeciwieństwie do prawa karnego.

3.  Funkcja restytucyjna.

    W pewnych sytuacjach może nastąpić przesunięcie majątkowe między podmiotami prawa 

     bez podstawy prawnej. Problem dotyczy tej sytuacji czy wzbogacony ma zatrzymać 

     wzbogacenie i uzyskać korzyść kosztem zubożonego, czy ma obowiązek zwrotu- 

     restytucji. Wzbogacony staje się dłużnikiem, ma obowiązek zwrotu a zubożony jest 

     wierzycielem i ma prawo żądać zwrotu korzyści.

Najważniejszą jest funkcja pierwsza, która dotyczy wymiany dóbr i usług, a więc zawieranych na co dzień umów, które są źródłem stosunku obligacyjnego.

Pozostałe funkcje są realizowane na podstawie przepisów ustawy.

W prawie rzymskim zobowiązanie określano jako vinculum iuris czyli węzeł prawny łączący dwie strony.

Stosunek zobowiązania powstaje z mocy prawa - ex lege lub źródłem zobowiązań mogą być umowy a szerzej czynności prawne, bo źródłem zobowiązania mogą być też czynności prawne jednostronne.

Trzeba odróżnić zobowiązanie prawne od zobowiązań grzecznościowych, moralnych np. przyjście z pomocą komuś, obowiązek towarzyski, gdyż nie jest to wiążące.

W zobowiązaniu są trzy elementy:

1.       podmioty – wierzyciel i dłużnik;

2.       przedmiot – świadczenie.

3.       treść zobowiązania – prawa wierzyciela to wierzytelność a obowiązki dłużnika to dług.

Ad.1

W tym stosunku mamy dwie strony (nie zawsze są to dwa podmioty) wierzyciela i dłużnika, pomiędzy którymi powstaje więź prawna tego rodzaju, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia czyli ma roszczenie, a dłużnik powinien świadczenie spełnić czyli ma obowiązek spełnienia świadczenia. W zobowiązaniu mamy więc dwie strony - podmioty stosunku zobowiązaniowego - wierzyciel i dłużnik.

Ad.2

Przedmiot stosunku zobowiązaniowego to świadczenie. Przedmiotem zobowiązania jest zachowanie dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na spełnieniu interesu wierzyciela.

Świadczenie określone jest w art. 353 §2.

„Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu” ludzkim.

Jest to jakaś czynność, czyn.

Przedmiotem działania lub zaniechania mogą być jakieś rzeczy, prawa, ale nie są one przedmiotem stosunku zobowiązaniowego. Zachowanie może polegać na :

§         dare- danie

§         facere- czynienie

§         non facere- nie czynienie, powstrzymanie

§         pati – znoszenie czyjegoś działania

Model określony w art. 353 jest standardem i może ulec modyfikacji, obie strony mogą być na przykład wierzycielem i dłużnikiem względem siebie w jednym stosunku zobowiązaniowym.

Ad.3

Treść zobowiązania tworzą wierzytelność - prawa wierzyciela (roszczenie o spełnienie świadczenia) - oraz dług - obowiązek dłużnika spełnienia świadczenia. Prawa wierzyciela to wierzytelność.

Z jednej strony wierzytelność to - prawo wierzyciela do żądania spełnienia świadczenia. To prawo składa się przede wszystkim z roszczenia - możność żądania od drugiej strony, dłużnika określonego świadczenia. Tych roszczeń może być wiele w jednym zobowiązaniu. Nieraz oprócz roszczeń mogą występować funkcjonalnie z nimi związane prawa kształtujące np. prawo odstąpienia od umowy.

Wierzytelność to funkcjonalna wiązka różnego rodzaju praw przede wszystkim roszczeń a także funkcjonalnie związanych praw kształtujących.

Z drugiej strony wierzytelność to prawo podmiotowe względne skuteczne inter partes czyli między stronami. Można żądać spełnienia świadczenia tylko od dłużnika. Wierzytelność może mieć skuteczność rozszerzoną, może dotyczyć także innych osób np. art. 690 „Najemcy lokalu służy ochrona według przepisów o ochronie własności”.

Uprawnienia wierzyciela są powiązane funkcjonalnie i określane jako wierzytelność. Są to uprawnienia o charakterze prawnym i podlegają ochronie prawnej. Jeżeli wierzyciel nie zostanie zaspokojony dobrowolnie przez dłużnika, to wierzyciel ma prawo wystąpić o ochronę prawną i może zwrócić się do sądu, żądając by sąd zasądził należne świadczenie, którego dłużnik dobrowolnie nie spełnił. Jeżeli sąd wyda prawomocne orzeczenie zasądzające spełnienie świadczenia z klauzulą natychmiastowej wykonalności to można wszcząć egzekucję. Pojawia się komornik i ściąga tę należność – przeprowadza egzekucję z majątku dłużnika. Problem dotyczy sytuacji gdy dłużnik jest niewypłacalny (bankrut) lub ukrył rzecz. Jest to ryzyko wierzyciela.

Trudno jest wyegzekwować rzecz, chyba że jest to nieruchomość, a także określoną czynność. Można zastosować tylko przymus pośredni. Jeśli świadczenie ma czysto osobisty charakter (dokonanie jakiejś czynności) to nikt nie zmusi do tego dłużnika. Prawa wierzyciela mogą się okazać dość złudne w praktyce.

Dług to powinność, odpowiadający wierzytelności obowiązek dłużnika spełnienia świadczenia. Zespół zachowań mający doprowadzić do zaspokojenia interesów dłużnika. Dłużnik ma obowiązek świadczenie spełnić. Świadczeń może być więcej niż jedno np. sprzedaż to wydanie rzeczy i przeniesienie własności, poinformowanie kupującego o cechach rzeczy, zagrożeniach.

Zespół funkcjonalnych obowiązków to dług, to co innego niż odpowiedzialność dłużnika za dług.

Dług to powinność spełnienia świadczenia a odpowiedzialność dłużnika za dług to podległość jego majątku egzekucji jaką wierzyciel może prowadzić aby uzyskać spełnienie świadczenia. Dłużnik odpowiada majątkiem za dług. Majątek dłużnika jest gotowy pod poddanie go egzekucji.

Odpowiedzialność za dług może być:

·         Osobista - w czasach rzymskich dłużnik odpowiadał swoim ciałem. Obecnie cały majątek dłużnika odpowiada za dług. Wierzyciel może egzekwować powinność         z całego majątku dłużnika. Pojęcie majątku opiera się na osobie. Wierzyciel może swobodnie wybrać, której części majątku ma dotyczyć egzekucja. Ta odpowiedzialność może być ograniczona :

-          ograniczenie do cyfrowo oznaczonej wartości (pro viribus

patrimonii). Wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z całego majątku, może wybrać określony przedmiot, ale ma pułap odpowiedzialności ograniczony cyfrowo.

-          ograniczenie odpowiedzialności do części majątku (cum viribus patrimonii) np. spadek – spadkodawca umiera, spadek przechodzi na spadkobiercę, spadkobierca w pierwszym okresie dopóki dopóty nie oświadczy czy spadek przyjmuje, czy odrzuca odpowiada za długi spadkowe względem wierzycieli zmarłego tylko ze spadku.

·         Rzeczowa – w razie ustanowienia zastawu lub hipoteki właściciel rzeczy obciążonej odpowiada z tej rzeczy obciążonej  (ruchomość lub nieruchomość), odpowiadając za dług. Wierzyciel hipoteczny lub zastawny uzyskuje prawo zaspokojenia się z tej rzeczy obciążonej hipoteką lub zastawem z pierwszeństwem przed osobistymi wierzycielami właściciela rzeczy. To prawo jest skuteczne erga omnes, bez względu na zmianę właściciela rzeczy. Właściciel rzeczy obciążonej ma obowiązek względem wierzyciela zastawnego świadczenia w postaci (pati) znoszenia - podczas prowadzenia egzekucji. Właściciel rzeczy nawet nie musi być dłużnikiem.

Zobowiązanie niezupełne – to zobowiązanie gdzie odpadła odpowiedzialność a pozostał dług. Dłużnik nie jest zobowiązany a wierzyciel ma prawo żądać. Zobowiązanie istnieje ale brak jest przymusu. Jeżeli dłużnik spełni dobrowolnie świadczenie to jest ono należne i wierzyciel może je zatrzymać jako zgodne z podstawą prawną. Jeżeli świadczenie jest spełnione z nieistniejącego długu (ktoś mylnie uważa że jest dłużnikiem) to jest to świadczenie nienależne i trzeba je oddać.

Przykłady zobowiązań o charakterze niezupełnym:

·         Zobowiązanie przedawnione. Roszczenie uległo przedawnieniu  - to nie jest to samo gdy wskutek upływu terminu prawo wygasa (termin prekluzyjny);

·         Zobowiązanie z gier lub zakładów tzw. długi honorowe – przegrane w karty lub z tytułu zakładów. Mówi o tym art. 413 „Kto spełnia świadczenie z gry lub zakładu nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub zakład zostały zakazane albo nierzetelne”.  Jeżeli gra lub zakład zostały zakazane lub nierzetelne to ustawodawca odbiera zobowiązaniu charakter niezupełnego i można żądać zwrotu świadczenia.

         W art. 413 §2 ustawodawca stwierdza że „Roszczeń z gry lub zakładów można 

         dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na podstawie 

         zezwolenia właściwego organu państwowego”. A więc zakłady i gry publiczne, 

         dopuszczone do obrotu publicznego to zobowiązania zupełne.

·         Zobowiązania niezupełne wynikające ze spełnienia świadczenia odpowiadającego zasadom współżycia społecznego. Uregulowane jest to w art. 411 pkt 2 „nie można żądać zwrotu świadczenia jeśli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego” np. widzę na ulicy skarbonkę z pieniędzmi i wrzucam tam monetę, to nie mogę żądać zwrotu. Problem dotyczy sytuacji czy zanim świadczenie spełniono to czy istniało zobowiązanie. Wątpliwe jest kiedy powstało zobowiązanie. Przepis reguluje sytuację po spełnieniu świadczenia.

Treść i rodzaje świadczenia.

Świadczenie to działanie lub zaniechanie dłużnika. Musi koniecznie być określone – może to wynikać z treści przepisu prawa lub z treści umowy – lub takie, o którym wiadomo  w momencie powstania zobowiązania, że da się określić w przyszłości.

Koniecznym warunkiem jest możliwość spełnienia świadczenia, Rzymianie mówili „impossibilium nulla obligatio”. Niemożliwe świadczenie nie rodzi zobowiązania. Jeśli        w chwili powstania zobowiązania świadczenie jest niemożliwe, wtedy jest to niemożliwość świadczenia pierwotna – taka umowa nie rodzi zobowiązania. Jeśli później świadczenie jest niemożliwe to zobowiązanie wygasa.

Problem co należy rozumieć przez niemożliwość świadczenia. Czy gdy tylko dłużnik nie jest w stanie wykonać świadczenia (skradziono mu samochód- niemożliwość subiektywna), czy gdy każdy nie jest w stanie wykonać świadczenia (obiektywnie).

Paremia rzymska działa gdy świadczenie jest niemożliwe do spełnienia obiektywnie. Może niemożliwość subiektywna równać się niemożliwości obiektywnej np. malarz i namalowanie obrazu, gdy ucięto mu ręce i nie dokończył obrazu.

Świadczenie to takie zachowanie dłużnika, które ma zaspokoić określony interes wierzyciela.

Problem dotyczy niewykonania zobowiązania – czy jest ono niewykonalne wtedy gdy dłużnik nie spełni świadczenia czy gdy wierzyciel nie uzyskuje zaspokojenia np. dłużnik zapłacił pieniądze pod wskazany adres i osobie, która nazywa się tak samo jak wierzyciel, ale wierzycielem nie jest. Problem czy świadczenie jest spełnione ? Zobowiązanie nie jest wykonane mimo, że dłużnik działał jak należy.

Zobowiązanie jest wykonane jeżeli wierzyciel zostanie zaspokojony.

Interes wierzyciela może mieć charakter :

·         majątkowy i

·         niemajątkowy.

Interes musi być godny ochrony prawnej, gdy nie jest jej godny to zobowiązanie nie powstanie. Umowa nie będzie ważna np. uzyskanie świadczenia aby poniżyć inną osobę, czy z poczucia zemsty. Interes wierzyciela musi istnieć przez cały czas trwania stosunku zobowiązaniowego. Jeżeli w pewnym momencie interes wierzyciela odpada, wierzyciel zostaje zaspokojony przez osobę trzecią lub zbieg okoliczności to zobowiązanie traci sens, nie istnieje.

Rodzaje świadczeń

Dokonuje się podziału świadczeń ze względu na to, że stosuje się do nich pewne reguły, bez względu na to w jakim stosunku się pojawią.

I.                    Podział świadczeń ze względu na kryterium czasu w ciągu którego 

          świadczenie ma być spełnione. Upływ czasu ma wpływ na kształt,

          rozmiar i wielkość świadczenia.

1.       Świadczenia jednorazowe – zachowanie dłużnika da się wykonać jedną czynnością. Sam upływ czasu nie oddziaływuje na rozmiar świadczenia np. ktoś ma zapłacić 100 zł. Nawet gdy dłużnik będzie to realizował w ratach np. 10 miesięcy po 10 zł. to da się to wykonać jedną czynnością. Dotyczy to głównie świadczeń polegających na zapłacie bądź wydaniu rzeczy. Rozkład świadczenia na  raty nie pozbawia go charakteru świadczenia jednorazowego.

2.       Świadczenia ciągłe – spełnienie świadczenia wymaga zachowania się dłużnika przez określony czas, chodzi tu o stałe zachowanie się przez czas trwania całego stosunku np. świadczenie wynajmującego. Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nieoznaczony, wynajmujący powinien wydać najemcy rzecz w stanie przydatnym do odpowiedniego użytku (jednorazowe) i utrzymywać rzecz w stanie przydatnym do umówionego użytku przez czas trwania najmu (ciągłe) – nie musi być fizyczne zachowanie wystarczy sama gotowość. To zachowanie nie może być wykonane jednorazowo.                                                                                                     Przy takich zobowiązaniach dość charakterystycznym sposobem zakończenia stosunku jest tzw. wypowiedzenie. Prawo pozwala każdej ze stron przez jednostronne oświadczenie zakończyć stosunek ciągły. Mogą być wprowadzone pewne modyfikacje od których zależy skuteczność wypowiedzenie.

3.       Świadczenia okresowe – są to świadczenia, które mają dość złożoną pojęciowo kategorię. Mają się powtarzać jednorazowo, w regularnych odstępach czasu. Te świadczenia mają być spełnione na podstawie i przez czas trwania jednego stosunku prawnego (obligacyjnego) np. świadczenie polegające na co miesięcznym płaceniu czynszu. Co miesiąc płacimy pojedyncze świadczenia. Należy odróżnić ogólne prawo               

      do powtarzających się świadczeń (wynajmujący ma prawo żądać czynsz) od       

      uprawnienia do poszczególnych świadczeń jednorazowych (prawo do poszczególnych 

      rat czynszu przedawnia się osobno – jest osobnym prawem – nie pobrane czynsze       

      przedawniają się po 3 latach. Prawo do czynszu w ogóle jest aktualne i nie przedawnia 

      się; podobnie przy stosunku alimentacyjnym).

      Te świadczenia okresowe nie składają się na jedną z góry określoną sumę, bo jej nie 

      znamy, tym różni się to świadczenie od świadczenia jednorazowego spełnianego w ratach 

      – świadczenie alimentacyjne.                                                                         

      Świadczenia okresowe są samoistne względem siebie, nie składają się na jedną z góry 

      określoną całość. Występują w postaci sumy pieniężnej lub rzeczy oznaczonej co do

      gatunku. Wspólna regułą jest termin przedawnienia. Dotyczy to prawa do 

      poszczególnych świadczeń, a nie prawa do świadczeń w ogóle.

II.                  Kryterium podziału jest właściwość przedmiotu świadczenia, czy da się

            spełnić świadczenie w częściach nie zmieniając wartości przedmiotu

            świadczenia.

1.       Świadczenia podzielne – zapłata sumy pieniężnej,

2.       Świadczenia niepodzielne – wydanie pary butów lub rękawiczek.

Ten podział jest względny i zależy od woli stron. W myśl zasady swobody umów strony mogą przewidzieć, że świadczenie podzielne w ich stosunku będzie niepodzielnym i na odwrót.

Jeżeli przedmiotem świadczenia będzie przeniesienie prawa (oprócz rzeczy), wtedy natura świadczenia będzie zależeć od natury prawa np. prawo własności może być podzielone. Są też prawa niepodzielne. Jeżeli prawo jest podzielne to i świadczenie będzie podzielne i na odwrót.

Świadczenia podzielne i niepodzielne obejmują wspólne reguły.

Art.450 : „Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chociażby cała wierzytelność była już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes.”

Jeżeli świadczenie jest niepodzielne to wierzyciel może nie przyjąć świadczenia w części. Jeżeli świadczenie jest podzielne to trzeba zaakceptować częściowe wykonanie.

Ten podział jest istotny dla problemu co z zobowiązaniami gdy po jednej ze stron występuje wielość podmiotów.

Art.379 : „Jeżeli jest kilku dłużników lub kilku wierzycieli a świadczenie jest podzielne, zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części te są równe jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego.”

Podzielność świadczeń powoduje w razie wielości podmiotów podział zobowiązania. Od tej reguły są wyjątki np. zobowiązania solidarne.

III.               Podział jest określony w odniesieniu do przedmiotu, którego dotyczy 

          świadczenie.

1.       Świadczenia indywidualne...