las0506.pdf

Las Rzeczy

PISMO KOŁA LITERACKIEGO UKSW · NUMER 5/6 · STYCZEŃ 2006 · ISSN 1730-0223

PUBLICYSTYKA

poezja

Barbara Białkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Katarzyna Banul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Michał Czaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Bartłomiej Godusławski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Agata Janulewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Patrycja Rosłoniec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Michał Szczerba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Jan Gabriel Szutkowski · Wybór z tomiku

Hipnokracja

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Ewangelina Tarasenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Rafał Trzciński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Szymon Wójcikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

proza

Przemysław Chaber · Szkice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Michał Szczerba · Wywinda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

publicystyka

Jacek Wiśnicki · In reklama veritas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Jolanta Rydel · Autoagresja – kobieca przypadłość? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Rafał Trzciński · Zapiski o reportażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

film

Marta Koszowy · W Pradze czyli wszędzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Aleksandra Weyna · We władzy mężczyzn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Redaktor prowadzący:

Szymon Wójcikowski

Korekta: Anna Szymonik

Rysunki: Edyta Adamczak, Magdalena

Buczkowska, Dorota Wełna

Zespół/Recenzenci: Katarzyna Bujnowska,

Bartłomiej Godusławski, Anna Kobyłecka,

Patrycja Rosłoniec, Aleksandra Weyna,

Agata Uhle

Strona internetowa: www.las rze czy.prv.pl

E-mail: las rze czy@pocz ta.onet.pl

Redakcja tekstu: Magdalena Saganiak,

Jakub Szlapański

Druk: Sowa-Druk na Życzenie

www.sowadruk.pl, tel. 022 431-81-40

Spot ka nia Ko ła Li te rac kie go od by wa ją się w czwartki (szcze gó ło wy ha r mo no gra m

za mieszczony jest na stronie in ter ne to wej), o godz.16.30, w No wym Bu dyn ku UKSW,

w sa li 303. Spo tka nia ma ją cha rak ter otwar ty. Za pra sza my wszy st kich za in te re so wa nych.

Ma te ria ły (for my li te rac kie, ese je, pis ma na u ko we, pu bli cys tycz ne) mo ż na nad sy łać

po cz tą ele k tro ni cz ną, bądź na ad re s:

Koło Literackie

Wydział Nauk Humanistycznych UKSW

ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa .

wego numeru „Lasu Rzeczy” osobie zmarłego Pa-

pieża, poczuliśmy się nieco przytłoczeni. Natych-

miast stanęły nam przed oczami setki zdjęć z życia Papie-

ża i z jego uroczystości pogrzebowych; mnóstwo przeczy-

tanych „płaczących” i lekko „uśmiechniętych” tekstów po-

święconych Przejściu Jana Pawła II. Przejściu, bo wierzy-

my, że nie odejściu.

Od 2. kwietnia 2005 minęło już ponad pół roku. Emocje

powoli opadły. Życie zaczęło płynąć własnym tokiem,

„białe marsze” – przynajmniej na jakiś czas – przeszły do

historii. Jak na tle mijającego czasu, tych wszystkich wy-

brzmiałych i wciąż brzmiących słów odnaleźć coś własne-

go? Coś, co redakcja Lasu Rzeczy mogłaby powiedzieć nie

tylko Janowi Pawłowi Wielkiemu, ale też – Karolowi, wiel-

kiemu humaniście, który tak często uśmiechał się do mło-

dych i mówił: „musisz iść do góry, pod prąd”. Jak, nie po-

padając w przesadną czułostkowość, po prostu podzięko-

wać Janowi Pawłowi II za to, że żył z nami i dla nas; że nie

chciał i nie potrafił żyć tak, jakby Pan Bóg nie istniał.

Umiał nas uczyć, jak być z Nim na swój własny, prywatny

sposób, wszędzie – bez fałszu i bufonady. Nie swoim auto-

rytetem, lecz swoimi czynami łączył oba te światy – we

wspaniałą, radosną pieśń życia.

Boże w Trójcy Przenajświętszej, dziękujemy Ci za to, że

dałeś Kościołowi Papieża Jana Pawła II...

(po czą tek mod lit wy w in ten cji bea ty fi ka cji Ja na Paw ła II)

Redakcja

Jan Paweł II

(1920–2005)

G dy postanowiliśmy poświęcić słowo wstępne no-

PUBLICYSTYKA

In reklama

veritas

czy li sztu ka no we go śre dnio wie cza

zachodzie zdobywają apokaliptyczne wizje

wieszczące koniec cywilizacji zachodniej, naj-

różniejsze wróżby poparte często prognozami naukowców

i przez to jeszcze bardziej przerażające. Tego typu naiwne

poglądy Umberto Eco obrał sobie za punkt wyjścia dla

swoich rozważań na temat współczesnej kultury. Szcze-

gólnie inspirująca była dla niego głośna swego czasu

książka Średniowiecze puka do naszych drzwi Roberto

Vacciego, która pokazywała, jak krucha jest współczesna

cywilizacja i jak splot mniejszych i większych, ale zawsze

prawdopodobnych, wypadków może w krótkim czasie do-

prowadzić do powrotu mroków średniowiecza.

W swoim szkicu Nowe średniowiecze 1 z właściwą sobie

błyskotliwością i erudycyjną swadą stawia i udowadnia

śmiałą tezę: oto epoka, w której żyjemy ma wyraźne cechy

średniowiecza, czyli okresu, który przez wielu uważany

jest za czas wielkiego regresu cywilizacji. Eco jednak da-

leki jest od wartościowania czy snucia apokaliptycznych

wizji upadku kultury i nastania ery ciemności w stylu Vac-

ciego; po prostu wskazuje zjawiska, które można zestawić

z określonymi cechami myślenia średniowiecznego, two-

rząc w ten sposób paralele. Co znamienne, spośród całej

gamy zjawisk lub, jak chcą niektórzy, chaosu współczes-

ności, wybiera tylko pojedyncze, często nader marginalne

jego cząstki składowe, występujące zarówno w naszej epo-

ce, jak i w każdej innej. Wydaje się jednak, że wspomnia-

ny esej nie jest tylko erudycyjną zabawą – wiele z jego

spostrzeżeń jest niezwykle trafnych i inspirujących.

W jednym z rozdziałów Nowego Średniowiecza Eco za-

jmuje się sztuką współczesną. Pozornie niefiguralna, anty-

estetyczna i abstrakcyjna sztuka znana z Zachęty czy Za-

mku Ujazdowskiego, nie ma nic wspólnego z zachowany-

mi dziełami sztuki średniowiecznej, jakie można zobaczyć

w stałej ekspozycji w Muzeum Narodowym. Autor Imie-

nia róży jednak nie zajmuje się oceną artystyczną dzieł, a

raczej odbiorem sztuki w wymiarze społecznym. Stawia

on tezę, że sztuka współczesna, a właściwie krytyka sztu-

ki, zatraciła zdolność do oceny i wartościowania. Trudno

bowiem wskazać wyższość drabiny stojącej na środku po-

malowanego na biało pomieszczenia nad setką obrazów

przedstawiających czerwony trójkąt równoboczny na czar-

nym tle. Można jedynie próbować odczytywać sens owych

dzieł sztuki w jakimś kontekście, który zazwyczaj stano-

wią one same dla siebie. Eco zestawia ze sobą katalog je-

dnej z wystaw sztuki nowoczesnej ze spisem przedmiotów

znajdujących się w skarbcach średniowiecznych władców.

Okazuje się, że podobieństwo, oparte na zupełnej przypad-

kowości zestawienia kolejnych eksponatów, jest uderzają-

ce. Ergo: współczesna świadomość artystyczna jest nie-

zwykle podobna do świadomości ludzi średniowiecza.

Załóżmy, że jest to prawda. Niech ta teza stanie się pun-

ktem wyjścia do poczynienia pewnych spostrzeżeń na te-

mat współczesności. Przyjrzyjmy się najpierw dokładniej

samemu jądru zarysowanego zagadnienia, czyli słowu

„sztuka”. Otóż Eco patrzy na oba tak odmienne przecież

zjawiska z perspektywy człowieka współczesności. Moim

zdaniem warto jednak spojrzeć na to zagadnienie od dru-

giej strony i spróbować wskazać cechy dystynktywne

sztuki średniowiecza oraz odnaleźć odpowiadające im

elementy naszej współczesności. Intuicja podpowiada, że

coś, co dziś nazywamy sztuką, nie pokrywa się, przynaj-

mniej pod względem społecznego odbioru, z tym, co za

sztukę uważali np. mieszkańcy trzynastowiecznego Kra-

kowa.

Na tropie sztuki

Sztuka średniowieczna była w przeważającej części

sztuką sakralną, więc dzieła sztuki można było znaleźć

niemal wyłącznie w miejscach kultu. Co to oznacza? Po

Las Rzeczy

nr 5/6

styczeń 2006

Jacek Wiśnicki

W ostatnich latach coraz większą popularność na

PUBLICYSTYKA

pierwsze, że była to twórczość powszechnie dostępna, na

pewno bardziej niż ta zamknięta w galeriach.

Po drugie, walory estetyczne dzieła sztuki schodziły w

tym przypadku na drugi plan. O wiele ważniejsza wyda-

wała się jej wartość użytkowa, czyli w tym przypadku –

dewocyjna. Figura Chrystusa Modlącego się w Ogrójcu

lub ikona Wniebowzięcia Matki Bożej w daleko większym

stopniu są urzeczywistnieniem tych konkretnych zdarzeń

niż tylko ich przedstawieniem – dzieła sztuki miały przede

wszystkim przedstawiać prawdy wiary stanowiące ducho-

wy gmach Kościoła, nie zaś ozdabiać budowlę. Zachwia-

nie proporcji ciała, kwietyzm czy odejście od realizmu nie

są tu motywowane kreacją artystyczną, a tylko (lub aż)

wskazaniem na głębsze sensy – sens cierpienia Syna Boże-

go i boski charakter Maryi. Dlatego tak trudno wyobrazić

sobie średniowiecznego krytyka sztuki, który wartościuje

owe dzieła. Wymierną wartością mogła tu być jedynie ce-

na, która świadczyła o zamożności donatora.

Ważną cechą sztuki średniowiecznej była anonimowość

artystów. Ale czy „artysta” to odpowiednie słowo na

określenie twórcy nawet najbardziej misternych dzieł śre-

dniowiecza? Wydaje się, że bardziej stosowne byłoby tu

słowo „rzemieślnik”. Lepszy lub gorszy, jednak właśnie

rzemieślnik. Stąd brała się anonimowość twórców równa z

anonimowością nawet najlepszych ówczesnych kołodzie-

jów czy powroźników. Sztuka była więc rzemiosłem, a ja-

ko taka pełniła funkcje użytkowe – reprezentacyjne i mod-

litewne. I tu powracamy do punktu wyjścia: sztuka jest po-

wszechna, więc musi być powszechnie zrozumiała, musi

odnosić się do wspólnych wszystkim doświadczeń i wyra-

żać powszechne gusta. Jak widać, pod tym względem sztu-

ce średniowiecznej bliżej do zawartości katalogu Ikei niż

do ekspozycji w Centrum Sztuki Współczesnej. Sztukę

współczesną kształtuje bowiem niezwykle wąskie grono

ludzi, zazwyczaj wbrew gustom „filisterskiej” większości.

Zarówno poezja, jak i sztuki plastyczne tamtego okresu

były głęboko moralizatorskie i miały na celu naukę dobre-

go życia (także dobrej śmierci). W związku z tym używa-

ły całej gamy zaczerpniętych głownie z antyku chwytów

retorycznych. Mówienie o retoryczności dzieł plasty-

cznych wydaje się dosyć ryzykowne, jednak fakt, że kated-

ra średniowieczna, której każdy element architektoniczny i

każde malowidło posiadały własne znaczenie, w dodatku

tworzące z innymi elementami spójny komunikat, może do

tego uprawniać, i w takim kontekście duże nagromadzenie

przedstawień alegorycznych, takich jak personifikowane

czy animizowane cnoty, nie może dziwić.

Spróbujmy krótko podsumować powyższy wywód.

Sztuka średniowieczna to zjawisko: 1) powszechne; 2) o

charakterze użytkowym; 3) tworzone przez anonimowych

twórców (rzemieślników); 4) kształtowane przez powsze-

chne gusta, 5) mające charakter retoryczny; 6) oparte na

powszechnie zrozumiałych komunikatach.

Ażeby odkryć ten komponent rzeczywistości, który naj-

lepiej przylega do tak scharakteryzowanego zjawiska, po-

służymy się pewną popularną, używaną też przez samego

Eco, paralelą. Załóżmy, że sztuka średniowiecza była wy-

tworem chrześcijaństwa, tj. została na chrześcijaństwie

ufundowana w taki sposób, że niemożliwe jest jej zrozu-

mienie bez wielorakich odniesień do niego. Kościoły były

w tamtym okresie również „świątyniami sztuki”. Dzisiej-

sza kultura jawi się jako komponent niezliczonej ilości

składników, jednak tym, co kształtuje świadomość ogółu,

jest kapitalizm, a ściślej – coraz bardziej ekspansywny

konsumpcjonizm. Wydaje się, że tak jak chrześcijaństwo

w odległym średniowieczu, tak konsumpcjonizm współ-

cześnie ma największy wpływ na modelowanie zbiorowej

wyobraźni, definiowanie pojęć (miłość, prawda, dobro,

piękno) czy wreszcie sposób odbioru rzeczywistości. Co

wynika z takiego oglądu tych dwu zjawisk? Dla nas ozna-

cza to, że „współczesnej sztuki średniowiecza” również

należy szukać w swoistych odpowiednikach dawnych

świątyń, czyli hipermarketach.

Święte półki

Użyjmy trochę wyobraźni spod znaku Mirona Biało-

szewskiego: oto hipermarket przemienia się w średniowie-

czną katedrę. Wysokie nawy regałów pokryte wielokoloro-

wymi płaskorzeźbami produktów, rozety promocji, pro-

porce z cenami, a u wyjścia: kasy – mistyczny ołtarz, na

którym dokonuje się przemienienie – wirtualny reklamo-

wy towar staje się ciałem. Czyż człowiek średniowiecza i

klient centrum handlowego nie są poddani podobnym bo-

dźcom, kiedy z czcią i namaszczeniem przekraczają progi

„świątyń”? Pierwsze, co uderzało człowieka średniowie-

cza, to przestrzeń i kolor (pamiętajmy, że mroczne, ponu-

re i tajemnicze średniowiecze jest wymysłem romantyków

– średniowiecze uwielbiało kolor), czyli te same bodźce,

które wprawiły mnie w osłupienie, kiedy kilka lat temu po

raz pierwszy stanąłem wewnątrz hipermarketu. Pewne

oszołomienie poznającego wpisane jest w ideę zarówno

gotyckiej katedry, jak i nowoczesnego centrum handlowe-

go, jednak by mógł on być bardziej otwarty na wszystko

to, co oferują te budowle, potrzeba pewnego oswojenia

przestrzeni. Kompozycja poszczególnych elementów musi

być w przybliżeniu stała. W przypadku katedry można mó-

wić o ciężarze tradycji, ale jeśli chodzi o centra handlowe

– decydowała opinia psychologa – klient nie może czuć się

zagubiony 2 , bo w takiej sytuacji nie odda swoich ciężko

zarobionych pieniędzy. Dlatego układ wszystkich wielkich

sklepów, jak też miejsc sakralnych, zawsze jest identyczny

i nawet mało doświadczony klient szybko orientuje się, że

aby kupić bułkę kajzerkę za 19 groszy, musi przejść nawą

główną do samego końca, będąc po drodze narażonym na

wszelkie pokusy, na jakie wystawiają go towary o obniżo-

nych cenach. Jak widać, takie ujęcie tematu daje niezwyk-

le ciekawe pole do obserwacji, tu ledwie zarysowane, po-

nieważ my w tych współczesnych świątyniach poszukuje-

my jednego tylko i jakże subtelnego elementu – sztuki.

Sztuka i jej target

„[Średniowiecze jest] okresem kultury wizualnej, w któ-

rym katedra jest wielką księgą z kamienia i pełni w istocie

funkcje plakatu reklamowego […]” – pisze Eco w akapi-

cie poświęconym sztuce współczesnej 3 . Rzeczywiście,

wydaje się, że na poziomie intuicji oba zjawiska – reklama

i sacrum – zdają się leżeć niezwykle blisko siebie.

Każdy model kultury wytwarza własne narzędzia i sche-

maty pozwalające na doświadczenie transcendencji, choć

oczywiście bywa to transcendencja bardzo daleka od Boga

Las Rzeczy

nr 5/6

styczeń 2006

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: