LEKSYKON POJĘĆ STOSOWANYCH W OPINIACH PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCH
Analiza i synteza – ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia, dotyku i ruchu (kinestezji).
Analizatory – są neurofizjologiczną podstawą odbioru i przetwarzania bodźców w spostrzeżenia. Każdy analizator zbudowany jest z :
· receptora odbierającego bodźce (np. czopki i pręciki w siatkówce oka) i przetwarzającego je na impulsy bioelektryczne ;
· drogi dośrodkowej, czyli włókien nerwowych, które te impulsy przewodzą do kory mózgowej;
· ośrodka w korze mózgowej, który stanowi reprezentację analizatora. Dotarcie do tych ośrodków powoduje powstanie wrażeń i spostrzeżeń, a więc umożliwia percepcję otaczającego nas świata.
W czytaniu i pisaniu udział biorą trzy analizatory: wzrokowy (odbiór bodźców wzrokowych, jakimi są np. teksty, wyrazy i tworzące je litery), słuchowy (odbiór dzwięków mowy) i skórno – kinestetyczny ( doznania dotykowo – kinestetyczne z poruszających się narządów mowy podczas mówienia oraz od poruszajacej się ręki trzymającej pióro podczas pisania).
Każdy z analizatorów musi dobrze funkcjonować samodzielnie, jak również dobrze współpracować z innymi.
Analizator wzrokowy – zbudowany jest z receptorów (czopków i precików w siatkówce), drogi dośrodkowej – wzrokowej, czyli włókien nerwowych, które przenoszą informacje do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej, odpowiedzialnego za percepcję informacji wizualnej. Jest to podstawowy proces niezbędny w nauce czytania i pisania. Podczas czytania sprowadza sie on do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków w graficznej strukturze wyrazu, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich, rozpoznawania.
Podczas pisania zachodzi przypominanie sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w strukturę, jaką jest sylaba, a następnie łączenia sylab w wyrazy, wyrazów w zdania i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu.
Analizator słuchowy – zbudowany jest z receptora (komórki włoskowate w narządzie Cortiego w uchu, które zamieniają bodźce słuchowe – drgania cząsteczek powietrza – na impulsy nerwowe ), drogi dośrodkowej – słuchowej i ośrodka słuchowego w korze mózgowej. Analizator ten służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania, zapamiętywania. Uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy. Wraz z innymi analizatorami stanowi neurofizjologiczną podstawę procesów czytania i pisania. Odgrywa w uczeniu sie tych czynności zasadniczą rolę ze względu na zaangażowanie w nich :
· słuchu fonemowego, czyli zdolności różnicowania głosek, dzięki dokonywaniu analizy dzwięków mowy i odróżniania ich ( np. głosek z – s, które brzmią podobnie, ponieważ różnią się tylko jedną cechą dystynktywną: dźwięcznością )
· umiejętności fonologicznych w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy ( cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami ).
Prawidłowe różnicowanie i rozpoznawanie dźwięków mowy ( słuch fonemowy) oraz dobrze wykształcone umiejętności fonologiczne są podstawą bezbłędnego zapisywania i czytania nowych wyrazów, a następnie łączenia ich w zdania i tekst.
Analiza głoskowa – umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe – głoski, które odpowiadają fonemom ( najmniejszym cząstkom języka ).
Analiza sylabowa – umiejętność rozkładania słów na sylaby.
Błędy specyficzne – błędy typowe, charakterystyczne dla dysleksji rozwojowej, symptomatyczne dla różnych przyczyn ich powstania, zależnie od tego, jaka funkcja rozwija się nieprawidłowo.
Błędy specyficzne dla zaburzeń funkcji wzrokowych (percepcji i pamięciwzrokowej ):
· mylenie liter o podobnym kształcie, np. a – o, t – ł, m – n
· mylne odtwarzanie położenia liter, np. b –p, d – g, u – n
· pomijanie drobnych elementów graficznych liter, np. znaków diakrytycznych
· błędy typowo ortograficzne ó – u, ż – rz, ch –h
· mylenie liter rzadziej używanych, H – f – F, Ł – F itp.
Błędy specyficzne dla zaburzeń funkcji słuchowo – językowych:
· opuszczanie liter, końcówek lub cząstek wyrazów
· dodawanie liter
· podwajanie liter
· przestawianie kolejności liter
· łączenie i rozdzielanie wyrazów
· mylenie spółgłosek w szeregach dźwięczne – bezdźwięczne: b –p, d – t, w – f, g – k, dz – c, sz – s
· mylenie samogłosek i – y
· zniekształcanie pisowni całego wyrazu ( wyrazy bezsensowne )
· mylenie wyrazów podobnie brzmiących
· błędy w zmiękczeniach
· trudności z różnicowaniem i – j
· trudności z różnicowaniem samogłosek nosowych i cząstek -om, -on, -em, -en.
Deficyty rozwojowe – inaczej dysfunkcje parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego– opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji.
· parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego obejmują większy obszar czynności. Przykładem jest opóźnienie rozwoju motoryki (dużej, jak i małej) lub zaburzenia rozwoju mowy (mówienia , rozumienia).
· fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego obejmują mniejszy obszar czynności, np: motoryki rąk lub tylko rozwoju mowy czynnej.
Dostosowanie wymagań – w przeciwieństwie do obniżenia wymagań to zastosowanie takich kryteriów egzekwowania wiedzy i umiejętności, które uwzględniają możliwości i ograniczenia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony rozwoju i funkcjonowania dziecka. W praktyce sprowadza się to do obniżenia wymagań w pewnych zakresach, np: ortografii.
Dysleksja rozwojowa -- specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci.
Jest to syndrom zaburzeń uczenia się czytania (dysleksja) i opanowania poprawnej pisowni (dysortografia), którym często towarzyszy niski poziom graficzny pisma(dysgrafia). Mogą sie one zmniejszać w wyniku intensywnych ćwiczeń zaburzonych funkcji
Dysleksja -- specyficzne trudności tylko w czytaniu.
Dysleksja „skompensowana” -- takie określenie można stosować w odniesieniu do uczniów starszych, u których wcześniej stwierdzono dysleksję, lecz obecnie na skutek wieloletnich ćwiczeń, kompensującego wpływu wysokiej inteligencji, wieku, nie popełnia on już wielu błędów i są to błędy wyłącznie ortograficzne.
Dysortografia – specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni.
Dysortografię rozpoznajemy u uczniów o prawidłowym rozwoju umysłowym ,
w przypadkach, gdy trudności występują pomimo znajomości zasad pisowni, braku wad zmysłu i zaniedbania pedagogicznego, a spowodowane są zaburzeniami procesów poznawczych i ruchowych oraz ich współdziałania.
Dysortografia należy do zespołu zaburzeń określanego jako „dysleksja rozwojowa”.
Dysgrafia -- to trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma. Wyraża się w formie zniekształceń strony graficznej pisma, takich jak niedokładności
w odtwarzaniu liter, złe proporcje liter w wyrazie, brak połączeń liter, brak należytego odstępu między literami i wyrazami, brak równomiernego i jednolitego położenia pisma, niepoprawne zagęszczenie liter.
Funkcje poznawcze -- zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia oraz stosunki miedzy nimi.
Głęboka dysleksja rozwojowa -- poważne zaburzenia o specyficznym charakterze w uczeniu się czytania. Najczęściej też występują nasilone trudności w budowaniu wypowiedzi na piśmie, błędy stylistyczne i interpunkcyjne.
Inteligencja ogólna - werbalna i niewerbalna -- trzy obszary funkcjonowania intelektualnego, które możemy mierzyć za pomocą badania Skalą Inteligencji
D.Wechslera. Wyniki są sformułowane w postaci ilorazów inteligencji.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa – współdziałanie zharmonizowanie funkcji wzrokowych i ruchowych-manipulacyjnych, współpraca oka i ręki. U podstaw leży współpraca analizatora wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego.
Lateralizacja jednorodna -- to dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała (u większości ludzi prawej ręki, oka i nogi). Za nieprawidłowy model przyjmuje się nieustaloną lateralizację, jeśli występuje ona po 6-7 roku życia.
Lateralizacja skrzyżowana -- ustalona dominacja narządów ruchu i wzroku, jednakże nie po tej samej stronie ciała, co wskazuje na brak całkowitej dominacji jednej z półkul mózgowych
Pamięć mimowolna -- (mechaniczna), zdolność do przyswajania wiedzy w sposób mimowolny, nieuświadomiony.
Pamięć wzrokowa -- zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej (zapamiętywania spostrzeżeń wzrokowych) i dzięki temu przyswajania wiedzy. Taki sposób nauki nazywamy stylem uczenia się preferującym zaangażowanie głównie funkcji wzrokowych.
Pamięć słuchowa -- zdolność do utrwalania i przypominania informacji dżwiękowej i dzieki temu przyswajania wiedzy.
Pamięć słuchowa bezpośrednia (pamięć świeża) – pozwala zapamiętywać i natychmiast odtworzyć usłyszany materiał. Pamięć słuchową bezpośrednią wykorzystujemy pisząc dyktanda czy powtarzając za kimś np. numer telefonu.
Zdolność zapamiętywania. jest ograniczona do kilkudziesięciu sekund, potem material utrwala się w pamięci długoterminowej lub ulega zapomnieniu.
Pamięć sekwencyjna -- zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania sekwencji cyfr, nazw (np. pór roku, posiłków, dni tygodnia, miesięcy), zapisu reakcji chemicznych, przekształceń matematycznych, przyswajania układów gimnastycznych i tanecznych.
Ryzyko dysleksji -- obecność symptomów dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka, które zapowiadają wystąpienie dysleksji rozwojowej.
Zmęczenie ręki piszącej -- spowodowane jest zbyt silną koncentracją na technice
pisania, nadmiernym wysiłkiem wynikającym z napięcia mięśniowego, którego dziecko nie potrafi kontrolować. Te objawy dysgrafii występują wskutek słabej sprawności motorycznej ręki, zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Dodatkowym czynnikiem sprawczym jest utrwalenie się wadliwych nawyków,
np.nieprawidłowym sposobem trzymania narzędzia graficznego.
Materiał opracowany
w oparciu o poradnik M.Bogdanowicz,A. Adryjanek
„Uczeń z dysleksją w szkole”, Operon, Gdynia 2004
1
Chrapciolek