Jerzy Miziołek

KULTURA ARTYSTYCZNA OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI

STAROŻYTNOŚĆ

Zamiast Wstępu: Sztuka starożytnego Bliskiego Wschodu i sztuka nowoczesna

              W szkicowniku głównego przedstawiciela Fowizmu Henri Matisse’a, (1869-1954) z 1913 roku znajduje się rysunek ukazujący siedzącą kobietę i stojącego na przeciw niej mężczyznę, podczas gdy w sferze nieba jaśnieją słońce, księżyc i ośmioramienna gwiazda – symbol bogini Isztar (il. 1). Rysunek jest przerysem kompozycji, która zdobi babilońskie kudurru – rzeźbiony słup graniczny z bazaltu – przechowywany w Luwrze; jest to jeden z przykładów „życia” sztuki starożytnego Orientu w kulturze artystycznej Europy na progu XX wieku. Podobną kompozycję jak na rysunku, odnaleźć można w jednym z najsłynniejszych dzieł Matisse’a „Rozmowie” (il. 28; Ermitaż, Sankt Petersburg).  Obraz ten, jak napisał Roger Fry, „stał się łagodny, monumentalny i wyważony, jak starożytna rzeźba asyryjska”. Sztuka starożytnego Orientu – babilońska, syryjska i asyryjska, a zwłaszcza egipska, weszły od czasów wyprawy Napoleona do Egiptu pod koniec XVIII wieku na stałe do nowoczesnej i współczesnej komunikacji wizualnej. Bodaj najbardziej znanym symbolem, który narodził się w Egipcie jest obelisk [słowo to znaczy po grecku rożen (sic!)]. Swoje drugie życie, wpisane w kontekst cywilizacji rzymskiej zaczęły obeliski w Rzymie czasów Oktawiana Augusta i jego następców (il. 10). Symbol boga Ra (Re) stał się symbolem Apollina; od XVI wieku symbolizuje Chrystusa – Światłość świata. Obecnie motywy egipskie i nieco rzadziej asyryjskie można widzieć nie tylko na fasadach kościołów i pałaców, na Powązkach i w…domach handlowych. Globalizacja, internet i technologie cyfrowe spowodowały, że świat współczesnej komunikacji wizualnej karmi się motywami i tematami z kultury artystycznej całego świata. W tej szkicowej, w części encyklopedycznej prezentacji kultury artystycznej świata mowa jest jednak przede wszystkim o sztuce europejskiej i o oddziaływaniu sztuki śródziemnomorskiej – grecko-rzymskiej. Warto jednak pamiętać, że od czasów odkrycia Troi i Myken (opiewanych w arcydziełach Homera) przez Schliemanna i Knossos przez Evansa wiemy doskonale, że nawet to co niegdyś uważano za legendę czy mit nabrało realnego kształtu. Wystarczy rzut oka na plan pałacu w Knossos, by sobie uświadomić, że labirynt nie jest wymysłem poetów i litografów, choć zapewne Minotaur, wracający bez końca w rozmaitych tekstach i obrazach, m.in. na okładce jednego z pism surrealistów, jest raczej tworem fantazji i niekiedy nieco posępnej wizji. Grecy czasów Peryklesa nie stronili od ukazywania morskich potworów Scylli, Charybdy i Syren, ale stworzyli jednocześnie kanon piękna, do którego powracano przez wieki w najrozmaitszych konfiguracjach. Jeden z takich nawrotów obserwujemy obecnie w twórczości polskiego artysty Igora (Jerzego) Mitoraja, urodzonego w 1942 roku. Ten uczeń Tadeusza Kantora, tworzący obecnie głównie w Pietrasanta (miejscu, w którym sam Michał Anioł wybierał marmur na swoje arcydzieła)  zyskał międzynarodową sławę tworząc m.in. „Ikarię” (il. 141), „Herosów światła”, „Tors zimowy” i „Ikara” wzorowane na greckich kurosach i Nike.

Sztuka grecka: twórczość artystyczna Greków rozwijała się między XII a I w. przed Chr. na terenie dzisiejszej Grecji, w zachodniej części Azji Mniejszej, w południowej Italii i na Sycylii (tzw. Wielka Grecja) oraz w północnej Afryce (Cyrenajka) i w basenie Morza Czarnego. Jej dzieje można podzielić na trzy podstawowe okresy: 1/ archaiczny do 480 roku, 2/ klasyczny 480-323, 3/ hellenistyczny - 323-30. Pierwszy z tych okresów dzieli się z kolei na 3 podokresy: geometryczny -1050-700, orientalizujący - 700-620, późnoarchaiczny - 620-480. Szczytowe osiągnięcie dekoracji geometrycznej stanowią ogromne wazy, zwane dipylońskimi wytwarzane w attyckich warsztatach. W wyniku wielkiej kolonizacji rozwijającej się od poł. VIII w. Grecy weszli w kontakt z kulturami starożytnego Wschodu. Wpływ egipskich posągów jest widoczny w przedstawieniach tzw. kurosów (il. 25), z których najbardziej interesujące powstały w VI w. (np. tzw. Apollo z Tenei), już w okresie późnoarchaicznym. Ten typ przedstawień nagich młodzieńców, ukazanych  frontalnie i z rękoma ułożonymi wzdłuż ciała, inspirował niekiedy artystów na początku XX w. (występują m.in. w obrazach Picassa, np. „Na plaży”, il. 24). Rzeźba późnarchaiczna, sumarycznie traktująca muskulaturę i fryzurę oddziałała też na rzeźbę Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929) – twórcę słynnego Heraklesa strzelającego z łuku i pomnika Mickiewicza w Paryżu (il. 139). Odpowiednikiem kurosów są kory (il. 25)– to rzeźby kobiet ubranych w długie suknie, z uczesaniem, które przypomina w układzie egipski klaft (charakterystyczne nakrycie głowy). W VII/VI w., zapewne także pod wpływem architektury egipskiej, wykształca się monumentalna architektura grecka. Powstały wtedy najstarsze świątynie greckie w stylach doryckim i jońskim. Znakomite przykłady świątyń w porządku doryckim z okresu późnoarchaicznego i wczesnoklasycznego znajdują się w Paestum (południowa Italia). W XVIII w. stały się one źródłem zachwytów i inspiracji dla wielu architektów; najbardziej znane są one poprzez ryciny Giovanniego Battisty Piranesiego. Każdy z tych porządków architektonicznych charakteryzuje się odrębnym systemem proporcji i własnym repertuarem motywów zdobniczych. Kolumna dorycka nie ma bazy, a jej żłobkowany trzon ma 18-20 kanelur. Porządek joński (il. 22), znacznie smuklejszy od doryckiego, wykształcił się zapewne w Azji Mniejszej. Kolumny tego stylu ustawiane są na bogato profilowanej bazie, a ich trzon jest żłobkowany 24 kanelurami. Zamiast głowicy (kapitelu) składającego się z echinusa i abakusa, jak w porządku doryckim, w porządku jońskim mamy tylko echinus składający się z dwóch połączonych wolut. W okresie późnoarchaicznym do niezwykłego rozwoju dochodzi malarstwo wazowe wykonywane w technice czarnofigurowej, która z czasem zostanie wyparta przez technikę czerwonofigurową. Znane są nawet nazwiska wielu ateńskich malarzy waz: Ekzekias, Eufronios, Eutymides.

Od końca VI  wieku po czasy Peryklesa w sztuce greckiej zachodzi proces, który niekiedy bywa określany jako „cud grecki” lub „grecka rewolucja”. Oto sztywne dotąd, zamarłe w bezruchu postacie kurosów i kor wysuwają najpierw do przodu jedną nogę, następnie zginają ramiona, ich ruchy i ciała nabierają miękkości. Wreszcie w czasach wojen perskich łamie się symetria wyprostowanych postaci, ciała ukazywane są w skręcie dając wrażenie, że marmur ożywa. Zatem wyobrażeni ludzi, które w sztuce starożytnego Wschodu ukazywane były przez 2 tysiąclecia mniej lub bardziej schematycznie i w bezruchu, ożyły. Narodziła się sztuka, którą za Platonem można nazwać mimetyczną, oddającą całą urodę człowieka, jego muskulaturę, miękkość włosów i szat. Pod koniec V w. pod dłutem Fidiasza i jemu współczesnych wytworzy się styl tzw. mokrych szat. Od tego czasu, po przełom II i III w. po Chr., a niekiedy także w IV wieku taka koncepcja ukazywania człowieka, wzbogacana systematycznie o nowe elementy, będzie dominowała w sztuce. Do jej ideałów – po długim okresie średniowiecza – powrócą artyści włoskiego Renesansu. Dzieła starożytne, a zwłaszcza greckie wyznaczyły kryteria piękna ciała ludzkiego, które wpłynęły na stosunek Europejczyków do samych siebie i  przedstawicieli ludów innych kontynentów.

W V w. Ateny stają się głównym centrum sztuki greckiej. Powstają wtedy wybitne dzieła rzeźbiarskie i malarskie, z których te ostatnie znane są tylko z opisów. W połowie V wieku działał Myron, twórca słynnego „Dyskobola”, którego twórczo adaptował w swoich dziełach m.in. S. Dali (il. 23). Właściwa sztuka klasyczna obejmuje lata 445-404. Zostają wtedy wzniesione Hefajstejon na Agorze ateńskiej, a na Akropolis Propyleje – dzieło Mnesiklesa, Partenon – dzieło Iktinosa, który zostaje uznany za najznakomitsze dzieło architektury greckiej, oraz Erechtejon (il. 22, por. il. 21). Głównym rzeźbiarzem tego czasu jest Fidiasz, twórca m.in. Ateny Partenos, Zeusa Olimpijskiego i dekoracji rzeźbiarskiej Partenonu. Za dzieła tego artysty uważane są słynne brązy z Riace (koło Reggio di Calabria, w południowej Italii) ukazujące w doskonały sposób dwóch atletów. Rzeźby te wydobyto dekadę temu z dna morza z wraku okrętu, który płynął z Grecji do Rzymu i zatonął w czasie burzy. Równocześnie na Peloponezie tworzy Poliklet, autor takich rzeźb jak Doryforos i Diadumenos. Najsłynniejszym malarzem tego czasu jest Zeuksis, autor m.in. „Rodziny Centaurów”. [Obraz ten, jak całe greckie malarstwo sztalugowe nie zachował się do naszych czasów, ale znany jest z opisu, dzięki któremu dokonano kilku jego rekonstrukcji. Jedna z nich, w dwóch wersjach, znajduje się w pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie, a druga w pałacu Prezydenckim na Krakowskim Przedmieściu, il. 14]. W okresie późnoklasycznym (IV w.) tworzą m.in. tacy rzeźbiarze jak Praksyteles (twórca Afrodyty Knidyjskiej i Apollina Sauroktonosa), Lizyp (twórca nowego, uwysmuklonego kanonu, którego najlepszym przykładem jest Apoksyomenos). Innym arcydziełem tego rzeźbiarza jest portret Aleksandra Wielkiego Herakles Farnese, w którym dostrzec można wnikliwość wizerunku i pełnię doznań psychicznych. Wykonana w XVIII w. kopia tego dzieła, jak również kopia Apollina Belwederskiego – dzieło Leocharesa, znajdują się w Sali Balowej Łazieniek Królewskich w Warszawie. W IV w. wykształci się trzeci z greckich stylów architektonicznych – styl koryncki. Echinus głowicy korynckiej ma formę kosza, w którego wychylają się dwa rzędy stylizowanych liści akantu. O jego narodzinach opowiada pewna legenda, która głosi, że porzucony przypadkowo kosz oplotły liście akantu wprawiając w zachwyt przechodzącego obok architekta (il. 20); ten wykonał szybko rysunek przeniesiony niebawem w świat form architektonicznych. W czasach rzymskich głowicę koryncką uzupełniono 4 wolutami i w ten sposób stworzono porządek kompozytowy.

W okresie hellenistycznym (323-30) sztuka grecka, przeszczepiona w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego m.in. na tereny Egiptu, Syrii i Mezopotamii nabrała cech uniwersalnych, asymilując także elementy zewnętrzne. Założono wówczas wiele miast, m.in. Aleksandrię i Antiochię. Epoka ta do wcześniejszych tzw. siedmiu cudów architektury (takich jak grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie, Piramidy w Giza, il. 26) dorzuciła koleje w postaci słynnej latarni w Aleksandrii (Faros, il. 19). Pełny triumf w architekturze sakralnej odnosi teraz porządek joński: powstaje wtedy m.in. świątynia Artemidy w Magnezji; częstsze zastosowanie znajduje też styl koryncki, w którym zbudowano m.in. Olimpiejon w Atenach. Rzeźba hellenistyczna interesowała się wszechstronnie osobowością człowieka ukazując rozmaite fazy jego życia i stosując bardzo szeroki repertuar tematów. To właśnie dzieła tej epoki lub ich kopie będą podziwiane w epoce Renesansu i będą kształtowały styl i formy takich mistrzów jak Rafael Santi i Michał Anioł. W tej epoce zostały wykonane: słynna Nike z Samotraki (obecnie w Luwrze), Wenus z Milo (do obydwu tych dzieł nawiązywał w swojej twórczości S. Dali, il. 15 i 17) Śpiąca Ariadna, Umierający Gal (kopie tych dwóch ostatnich dzieł znajdują się w amfiteatrze w Łazienkach), Laokoon, tzw. Torso belwederskie. Słynny Kolos Rodyjski (il. 18), odlany w brązie, o wysokości 37 m., został uznany za jeden z siedmiu cudów świata . Do słynnych dzieł epoki hellenistycznej należy też Przykucnięta Afrodyta Doidalsesa – jej XVIII w. kopia znajduje się w jednej z sal w Łazienkach. Najsłynniejszym malarzem tej epoki był Apelles, m.in. twórca Kalumni (Oszczerstwo). Dzieło to nie zachowało się, ale zostało dokładnie opisane przez greckiego pisarza Lukiana, tworzącego w II w. po Chr. Było ono wielokrotnie rekonstruowane przez malarzy czasów nowożytnych, m.in. przez Botticellego i Antona Moellera (Dwór Artusa w Gdański, około 1600). W epoce hellenistycznej rozwinęła się też inna technika zdobienia ścian i posadzek w postaci mozaiki, którega polega na układaniu wzorów i scen figuralnych z małych cząstek marmuru i innych kamieni, nazywanych tesserami. Jedną z najsłynniejszych jest ogromna mozaika ukazująca Bitwę Aleksandra Wielkiego z Dariuszem.

Sztuka rzymska: wykształciła się pod przemożnym wpływem sztuki greckiej, z którą Rzymianie zapoznali się w okresie kolejnych podbojów miast greckich, szczególnie w II i I w. przed Chr. Do Rzymu sprowadzano wówczas masowo arcydzieła greckiej rzeźby i malarstwa. Na oblicze tej sztuki złożyły się też pewne elementy sztuki etruskiej (m.in. budowanie świątyń na wysokim podium/podeście). W sztuce rzymskiej wyróżnić można 3 główne okresy: okres republiki, do 30 r. przed Chr., okres pryncypatu (Cesarstwa), do końca III w. po Chr., okres dominatu (późny antyk), IV-V w.   

W rzymskiej architekturze monumentalnej dominowały porządki koryncki i kompozytowy. Dzięki zastosowaniu doskonałych technik budowlanych Rzymianie potrafili wznosić też budowle przykryte wielkimi kopułami, czego najlepszym przykładem jest słynny Panteon w Rzymie (, il. 6; jego portyk pochodzi z czasów Augusta, ale główna bryła, nakryta kopułą o średnicy 36 m., została wzniesiona w czasach Hadriana (1 połowa II w. po Chr.). Liczne przykłady jego naśladowania odszukać można w Warszawie [kościół św. Aleksandra], Puławach i Waszyngtonie [mauzoleum T. Jeffersona, il. 5]). Nawet konstrukcje użyteczności publicznej, jak mosty i akwedukty, stawały się dziełami sztuki i są po dziś dzień symbolami trwałości. Najlepszym tego przykładem jest słynny Pont du Gard na terenie południowej Francji z I w. przed Chr., który zreprodukowano ostatnio na banknocie 5 euro (il. 12). Tak więc stał się niejako symbolem świata starożytnego. Szczególne znaczenie w sztuce rzymskiej mają okazałe fora cesarskie. Pierwsze z nich ufundował Juliusz Cezar, a następnie August, Nerwa i Trajan. Wraz z Forum Romanum stanowią po dziś dzień jeden z najbardziej charakterystycznych obszarów archeologicznych Rzymu. Istotnym ich elementem stały się łuki triumfalne (Tytusa, Septimiusza Sewera, Konstantyna Wielkiego), których symbolika została przejęta, w mniej lub bardziej schrystianizowanej formie przez architekturę średniowieczna, a przede wszystkim w czasach nowożytnych, kiedy to władcy odbywali triumfy na wzór rzymskich cesarzy. Kolejnym monumentem z czasów Cesarstwa związanym z forami są kolumny z ustawionymi na nich posągami (Kolumny Trajana, Marka Aureliusza, Fokasa). Zarówno łuki triumfalne, jak i kolumny były naśladowane w czasach nowożytnych w całej Europie, m.in. w Paryżu, Londynie i Warszawie. Najlepszym tego przykładem jest kolumna Zygmunta III w Warszawie z 1644 r.; motyw łuku triumfalnego występuje z kolei w fasadzie pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Tam właśnie nasz wielki monarcha i wojownik jest przedstawiony niczym rzymski cesarz w reliefach rzymskich łuków triumfalnych, a więc jadący na rydwanie ciągnionym przez 4 rumaki. Nie zrealizowano nigdy do końca pomysłu Forum Wazów w Warszawie (il. 7), na którym miały być wystawione: łuk triumfalny ku czci Jana Kazimierza, obelisk ku czci Władysława IV i kolumna ku czci Zygmunta III - wzniesiono tylko tą ostatnią - jest swoistym unikum w sztuce Europy północnej. W Gisleniego, autora projektu Forum Wazów,  Warszawa miała się stać „nowym Rzymem” Krakowskie Przedmieście zaś traktem triumfalnym. Dodać tu trzeba, że obeliski w czasach nowożytnych na ogół symbolizowały Chrystusa „Światłość Świata”, stąd ustawione są m.in. przed bazyliką św. Piotra na Watykanie i kościołem św. Jana na Lateranie.  

Za symbol architektury rzymskiej mogą też uchodzić budowle, które nazywamy amfiteatrami. Najsłynniejszym z nich jest Koloseum z 2 poł. I w po Chr.(nazwa od ogromnej brązowej statui Nerona ‘kolosa’, która stała w pobliżu). Koloseum stało się w czasach źródłem inspiracji; dostarcza bowiem przykładu spiętrzenia porządków architektonicznych w dekoracji ścian: ponad doryckimi pókolumnami, występują pilastry w jońskim porządku, a ponad nimi z kolei pilastry w porządku korynckim.   Inne budynki użyteczności publicznej – termy i cyrki (służące do wyścigów zaprzęgów konnych)– do dziś zadziwiają swoim ogromem, aspektem artystycznym i niezwykłą inżynierią.  W dziedzinie rzeźby Rzymianie na ogół powielali greckie wzory, ale osiągnęli wielkie sukcesy w zakresie rzeźby portretowej. Byli też mistrzami w propagowaniu osoby cesarza, stąd ogromne ilości zachowanych do dziś posągów kolejnych imperatorów; jednym z najlepszych jest słynna statua z Prima Porta przedstawiająca Oktawiana Augusta (il. 11). Niezwykle rozpowszechnione były też posągi cesarzy jako jeźdźców. Z pośród wielu takich monumentów wystawionych w Rzymie zachował się tylko posąg Marka Aureliusza (II wiek po Chr.), który stał się wzorem m.in. posągu księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie, będący dziełem Bertela Thorvaldsena z 1 ćwierci XIX wieku. Za czasów Oktawiana Augusta, w latach 13 - 9 przed. Chrystusem został wystawiony w Rzymie słynny, zachowany do dziś ołtarz ofiarny tzw. Ara Pacis przedstawiający m.in. procesje z udziałem członków rodziny cesarskiej. Ważne miejsce w sztuce rzymskiej zajmuje rzeźba sepulkralna: urny i sarkofagi oraz mauzolea. Do najsłynniejszych mauzoleów w Rzymie należą: grobowiec Cecylii Metelli (naśladowany w Łazienkach w wystawionym tam wodozbiorze), mauzoleum Augusta i mauzoleum Hadriana (w średniowieczu przekształcone w fortecę i nazwane Zamkiem Anioła; na jego szczycie stoi statua Archanioła Michała, który wielokrotnie ratował Rzym od zarazy). Do dziś zachowały się ogromne ilości sarkofagów (sarkofagos znaczy po grecku tyle co zjadający ciała) ozdobionych reliefami ukazującymi m.in. sceny mitologiczne, które odnoszą się do życia pozagrobowego (Porwanie Prozerpiny, Porwanie Ganimedesa) lub zwycięstwa człowieka (często cesarza lub generała) nad dzikimi zwierzętami, symbolizujące pokonanie zła etc. Pierwsze rzymskie sarkofagi pojawiły się na początku II w. po Chr. W epoce Renesansu przedstawione na nich sceny były źródłem inspiracji dla wielu artystów. Rzymianie wznosili wspaniałe domy w miastach i wille w ich okolicach, które dekorowali mozaikami i malowidłami. Znakomite ich przykłady zachowały się m.in. w Pompejach i Herkulanum oraz w okolicach Rzymu (Villa Hadriana w Tivoli).

              Rzymianie, którzy opanowali cały basem Morza Śródziemnego oraz Galię (dzisiejsza Francja i Belgia) a nawet Wielką Brytanię dokonali ogromnej dyfuzji kultury grecko-rzymskiej. Na tej bazie wyrośnie w części kultura i sztuka  średniowiecza, a w czasach Renesansu kultura grecko-rzymska stanie się głównym punktem odniesienia, najpierw w Italii, a następnie w całej niemal Europie. Do ideałów antyku grecko-rzymskiego nawiązywać będzie w sposób szczególny  epoka Oświecenia.

Wczesnochrześcijańska i bizantyńska sztuka: Wczesnochrześcijańska (starochrześcijańska sztuka) to twórczość artyst. pierwszych społeczeństw chrześc., rozwijająca się w dziedzinach architektury, sztuk plast. i rzemiosła artyst. między pocz. III w. a przeł. VI i VII w. na obszarze cesarstwa rzymskiego. Pojawiła się jednocześnie w kilku ośrodkach, m.in. w Rzymie, Aleksandrii i Antiochii, ale do dziś nie rozstrzygnięto, jaką rolę odegrał w jej formowaniu Zachód, skupiający większość zabytków z tego okresu, a jaką Wschód – kolebka chrześcijaństwa. Sz.w. była odgałęzieniem sztuki późnoantycznej — hellenistycznej i rzym.; przejęła jej osiągnięcia w zakresie techniki, stylu i ikonografii, a adaptując istniejące motywy i tematy nadawała im nowe treści. We wczesnej fazie nawiązywała do ideałów sztuki klas., stopniowo tworząc, pod wpływem wzrastającego uduchowienia , nową estetykę (frontalizm, perspektywa odwrócona, szeroko otwarte oczy). W jej dziejach wydzielić można trzy okresy: pierwszy — do 313, kiedy na mocy ® edyktu mediolańskiego chrześcijanom przyznano wolność wyznania (tzw. edykt tolerancyjny), drugi — do podziału cesarstwa na wsch. i zach. (395), trzeci — do końca starożytności. Z pierwszego okresu zachowały się nieliczne domus ecclesiae zdobione malowidłami ściennymi (® Dura Europos) i wielkie  kompleksy ® katakumb w Rzymie (m.in. św. Sebastiana, Domitylii, św. Kaliksta, św.św. Piotra i Marcelina), Neapolu i Syrakuzach. Składające się na nie pomieszczenia grobowe (loculi), a niekiedy i ściany łączących je korytarzy zdobiono licznymi malowidłami o charakterze symbol. (ryby, kotwice, monogramy, pawie) i narracyjnym (sceny ze Starego i Nowego Testamentu), ukazującymi cuda i boską opiekę nad wyznawcami, a także odnoszącymi się do życia  wiecznego (Daniel wśród lwów, historie Zuzanny i Jonasza, hołd Trzech  Magów), cud w Kanie Galilejskiej, wskrzeszenie Łazarza, ® Dobry Pasterz, ® orant) oraz motywami zapożyczonymi z mitologii grecko-rzym. (Orfeusz, Amor, Psyche, Helios). Takie same tematy pojawiały się w płaskorzeźbionych dekoracjach sarkofagów, z których najstarsze datowane są na poł. III w. W okresie tym istniały też cmentarze naziemne; jeden z nich odkryto na Watykanie. W mozaikach znajdującego się tam mauzoleum Juliuszów obok scen z Jonaszem, Dobrym Pasterzem i rybakiem widnieje Chrystus jako nowy Helios – Sol justitiae. Poza malowidłami ściennymi i reliefami wykonywano niekiedy także przedstawienia pełnoplast.; ich przykłady znaleziono w Azji Mniejszej (orant, figurki Jonasza i Dobrego Pasterza).

              Od pocz. IV w., kiedy sztuka przybrała bardziej oficjalny charakter, w miejscach uświęconych śmiercią męczenników wznoszono martyria w formie trzy- lub pięcionawowych, orientowanych bazylik w kształcie litery T, lub z obejściem, często poprzedzonych atrium, wzorowanych na aulach cesarskich i bazylikach foralnych  (Św. Piotra na Watykanie (il. 043), San Paolo fuori le mura, San Lorenzo fuori le mura, San Sebastiano w Rzymie, martyria w Salonie), niekiedy też w formie rotund (San Lorenzo w Mediolanie, Św. Gereona w Kolonii) i na planie krzyża (kościół Św. Babylasa w Antiochiii, San Nazaro w Mediolanie). Bazylikami były też zwykle kościoły biskupie (San Salvatore, ob. San Giovanni in Laterano w Rzymie). Istotne miejsce, ze względu na oryginalność i hist. znaczenie, przypadło w udziale kościołom wznoszonym w Palestynie, upamiętniającym wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki: Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu z rotundą Zmartwychwstania – Anastasis, w Jerozolimie). Na planie centr. budowano też mauzolea (Św.św. Heleny i Konstancji, ob. Santa Costanza w  Rzymie; Konstansa I w Centecelles w Hiszpanii). W Afryce Pn. kościoły miewały niekiedy absydy na obu krótszych bokach (kościół Św. Reparata w Oreansville). W tym czasie nawy gł., apsydy, kopuły, łuki tęczowe, posadzki, a niekiedy także fasady kościołów ozdabiano malowidłami i mozaikami ukazującymi cykle narracyjne ze scenami ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, ® teofanie (Santa Pudenziana w Rzymie, Hosios Dawid w Salonikach), sceny ® Traditio legis, Traditio clavium (Santa Costanza w Rzymie) i ® Maiestas Domini, przedstawiającymi Boga na obraz i podobieństwo majestatu cesarzy. Niezwykle interesujące i świetnie zachowane  mozaiki zdobią tzw. mauzoleum Galii Placydii w Rawennie; jedna z nich przedstawia Chrystusa wśród owieczek, a więc jako pasterza (il. 044). Podobnymi tematami, niekiedy umieszczanymi w dwóchpasach dekoracji reliefowej, zdobiono sarkofagi, których ośrodki produkcji znajdowały się w Rzymie, Galii (Marsylia, Narbonne), Hiszpanii i Afryce Pn. Rozwinęło się też rzemiosło artyst. wytwarzające vasa sacra — kielichy i pyksis oraz relikwiarze (tzw. lipsanoteka z Brescii z kości słoniowej, metalowy relikwiarz z kościoła San Nazaro w Mediolanie).

              Wielki rozkwit sz.w. nastąpił w wiekach V i VI, zwł. w czasach Justyniana. Zarysowane już wcześniej odrębności w budownictwie sakralnym poszczególnych regionów jeszcze się nasiliły. Na Bliskim Wschodzie przeważały budowle z kamienia, często sklepione; w Syrii występowały bazyliki o trójdzielnej części wsch. (w wyniku dodania ® pastoforiów –protesis i diakonikon -po bokach apsydy), niekiedy z dwiema wieżami w fasadzie zach. (Turmanin), w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej niż dłuższej, natomiast w Azji Mniejszej świątynie na planie krzyża gr., lub łac. (kościół Św. Menasa w Abu Mina), często z kopułą na skrzyżowaniu naw (kościół Św. Jana w Efezie). Na planie centr. (koło, czteroliść, oktogon, krzyż gr.) budowano gł. martyria i kościoły od nich się wywodzące (Santo Stefano Rotondo i San Teodoro w Rzymie, Św. Filipa w Hierapolis, Kala’at Seman w Syrii), mauzolea (Galii Placydii i Teodoryka w Rawennie) oraz baptysteria (Ortodoksów i Arian w Rawennie). Do stałego wyposażenia wnętrz kośc. należały ambony, obiegające apsydę ławy dla duchowieństwa z tronem biskupim w środku, wznoszone nad ołtarzem gł. ® cyboria, ustawiane na skrzyżowaniu chóru z transeptem i marmurowe cancelli (przegrody oddzielające część kapłańską). Wnętrza kościołów i baptysteriów zdobione były mozaikami, występującymi w apsydach, kopułach (Hosios Georgios w Salonikach) i często, zwł. w Rzymie (Santa Maria Maggiore, Santi Cosma e Damiano), Rawennie (San Apollinare Nuovo, il. 046, San Apollinare in Classe, San Vitale, il. 045) i Salonikach (Św. Demetriusza) na ścianach naw głównych. Znakomite przykłady dekoracji mozaikowych z VI w. zachowały się w kościołach św. Katarzyny na Synaju oraz Panagia Angeloktistos i Panagia Kanakaryja na Cyprze. Wśród tematów ikonograficznych przeważały wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli ewangelistów (Maiestas Domini) lub między apostołami i świętymi. Zachowały się też dwa przedstawienia ® Przemienienia Pańskiego (kościół na Synaju i San Apollinare in Classe). W tym okresie pojawiły się ponadto obrazy tablicowe z podobiznami Chrystusa, Marii i świętych (Rzym, Synaj); rozwijało się też malarstwo książkowe ? (Genesis Wiedeńska, Ewangeliarz z Rossano i Biblia Cotton z VI w.) oraz rzeźba w drewnie (drzwi w Sant’Ambrogio w Mediolanie, ok. 400, ze scenami z życia Dawida i w Santa Sabina w Rzymie, ok. 430, ze scenami z Biblii) i w kości słoniowej (puszki, płytki i dyptyki, skrzyneczki). Wśród dzieł złotnictwa wyróżniają się wyroby syryjskie (srebrne patery z Riha, kielich z Antiochii) i cypryjskie. Interesującymi zabytkami sz.w. są także wyroby ceramiczne (gliniane lampki oliwne, ® ampułki) i ze szkła złoconego oraz tkaniny. Do najbardziej interesujących zabytków rzemiosła artyst. należą ampułki palestyńskie (największa ich ilość znajduje się w Monzy), które prawdopodobnie ukazują kompozycje mozaikowe, zdobiące niegdyś tamtejsze sanktuaria. Sz.w. wytyczyła drogę  rozwoju sztuki średniow. zarówno w zakresie w form, jak i ikonografii; dzięki wypracowanemu zespołowi tematów i motywów stała się na długo narzędziem nie tylko kultu, ale także środkiem nauczania prawd wiary.

We wschodniej części cesarstwa, które w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniego przetrwało kryzys późnego antyku, wykształciła się sztuka bizantyńska, która rozwijała się do upadku Konstantynopola w 1453 roku. Określenie „bizantyńska” (lub ‘bizantyjska’) pochodzi od  Bizancjum, greckiego miasta nad Bosforem, które w 330 roku nazwano Konstantynopolem (od imienia założyciela – Konstantyna Wielkiego). Wczesna faza tej sztuki, która może być uważana za sztukę wczesnochrześcijańską, najlepiej reprezentowana jest w kościołach Salonik, Cypru i  Rawenny. Właśnie w Rawennie w połowie VI wieku wzniesiono jeden z najbardziej interesujących kościołów tamtych czasów S. Vitale. W tej centralnej budowli zachowały się znakomite mozaiki zdobiące prezbiterium. Ukazują one m.in. portrety cesarza Justyniana i jego żony Teodory (il. 045) kroczących w procesji w otoczeniu dworskiej świty i kapłanów.   Po okresie obrazobórstwa (ikonoklazmu) w latach 726-748 sztuka bizantyńska wypracowała konstrukcję budowy świątyń, zwykle na planie centralnym oraz programy ich dekoracji, z których pewna ilość zachowała się do naszych dni. Najlepsze przykłady znajdują się w Grecji: Hosios Lucas w Focydzie, kościół w Dafni koło Aten, Nea Moni na wyspie Hios. Sztuka bizantyńska była niestannym źródłem inspiracji dla sztuki Kościoła zachodniego. Najbardziej spektakularne przykłady takiego oddziaływania to S. Marco w Wenecji i kilka kościołów na Sycylii. W XII wieku właśnie na Sycylii zbudowano m.im. kościoły w Cefalu i Monreale koło Palermo zaś w samym Palermo Martoranę i Cappella Palatina. W Cefalu i Monreale mozaikami w stylu bizantyjskim ozdobiono m.in. apsydy adaptując wyobrażenia brodatego Chrystusa z księgą Biblii w ręku.  

ŚREDNIOWIECZE

Zanim wykształcił się romanizm pierwszy, uniwersalny styl obejmujący cała Europę :

Miały miejsce dwa tzw. Renesansy: karoliński (od imienia Karol), ottoński (od imienia Otto/Otton). Były to okresowe, ale niezwykle istotne nawroty do ideałów antyku, tak w ideologii, jak i sztuce. Twórcą pierwszego z nich był Karol Wielki (+814). Dzięki niemu dokonało się Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperi Romani). Został on koronowany na cesarza 25 grudnia 800 roku w bazylice św. Piotra na Watykanie. Główne idee były czerpane jednak z czasów Konstantyna Wielkiego (1 połowa IV wieku) i jego następców, gdy cesarstwo rzymskie było już chrystianizowane. Wykonane w epoce karolińskiej dzieła nawiązywały to form antycznych. Np. Capella Palatina (Kaplica Pałacowa) w Akwizgranie, mieście które było główną rezydencją cesarza Karola, nawiązuje do kościoła San Vitale w Rawennie wzniesionego na planie centralnym. Cesarz ten bił monety wzorowane na antycznych numizmatach, był przedstawiany w posągach konnych, jak Marek Aureliusz (il. 030), został pochowany we wtórnie użytym rzymskim sarkofagu. W Akwizgranie zachowały się do dziś dzieła nawiązujące do słynnych zabytków antycznego Rzymu (lub wiernie je kopiujące): min. drzwi brązowe wzorowane na drzwiach bazyliki Salwatora, obecnie Sw. Jana na Lateranie, Wilczycy na wzór Wilczycy Kapitolińskiej, szyszki, także z brązu, na wzór szyszki z Mauzoleum Hadriana, ustawionej w epoce wczesnochrześcijańskiej w atrium (otoczonym kolumnami dziedzińcu) poprzedzającym bazylikę św. Piotra na Watykanie. Wybitnymi dziełami z czasów karolińskich są Brama w Lorsch (około 780) i tzw. Katedra św. Piotra (z ok. 870 roku); pierwsze z tych dzieł ozdobione jest półkolumnami i pilastrami w porządkach jońskim i korynckim, drugie (od czasów Berniniego wmontowane w watykański ołtarz bazyki Sw. Piotra) pokrywają sceny z mitu Heraklesa/Herkulesa. Od epoki karolińskiej określenie „łuk triumfalny” zaczęło funkcjonować w obrębie architektury chrześcijańskiej; oznacza łuk tęczowy kościoła (między prezbiterium lub apsydą i nawą główną). Umieszczane z czasem na tych łukach krucyfiksy symbolizują triumf Chrystusa nad śmiercią. Jeden z bliskich współpracowników i biograf cesarza Karola – Einhard- posiadał krucyfiks ustawiony na łuku triumfalnym ozdobionym scenami z Nowego Testamentu (il. 031). Tak więc w tej epoce  idea cesarstwa chrześcijańskiego została odbudowana, a z nią symbolika cesarska weszła na stałe w obieg cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Karol Wielki z czasem został kanonizowany, a polskie określenie władcy = król,  pochodzi właśnie od jego imienia.

Do ideałów z epoki karolińskiej nawiązał tzw. Renesans ottoński (trwający od 962 po początek XI wieku). Wraz z koronacją Ottona I powrócono na Zachodzie ponownie do idei cesarstwa (Cesarstwo Karolińskie przestało istnieć na przełomie IX i X wieku). W czasach Ottona III (994-1002), przedwcześnie zmarłego w wieku 22 lat, który w 1000 roku przybył do Gniezna, do grobu św. Wojciecha, narodziła się idea „wspólnej Europy” z jednym cesarzem wspieranym przez władców poszczególnych państw. Niestety ta idea zakończyła swój żywot wraz z przedwczesną śmiercią jej twórcy. Od tego momentu instytucja cesarstwa, w XIX wieku znacznie „poszerzona” o dwóch jeszcze cesarzy (Francja i Prusy), trwała aż do końca I wojny światowej. Także w epoce ottońskiej nawiązywano do sztuki antycznej, ale już bez takiej finezji, jak w epoce karolińskiej. Jednego z najlepszych przykładów tradycji antyku dostarcza Kolumna Bernrwarda z okło 1020 roku w kościele św Michała w Hildesheim (il. 032). Bernward był sekretarzem Ottona III i wielokrotnie bywał w Rzymie. Jego brązowa kolumna, będąca podstawą pod świecę paschalną, nawiązuje do kolumn Marka Aureliusza i Trajana, ale reliefowe sceny, które spiralnie obiegają jej trzon ukazują sceny z życia Chrystusa. W czasach ottońskich budowano kościoły z dwoma apsydami i wejściem z boku, a więc apsydy zamykają każdy krótszy bok świątyń. Tego typu budowle wznoszono także w Polsce. Najlepszym przykładem jest Tum pod Łęczycą z połowy XII wieku, który należy już do sztuki romańskiej (il. 033). 

Romańska sztuka: styl w sztuce rozwijający się w od połowy XI do XIII wieku w Europie, a sięgający nawet – za sprawą wypraw krzyżowych -  na Bliski Wschód po Syrię i Palestynę. Termin „romanizm”, „styl romański” został  po raz pierwszy użyty ok. 1818 w odniesieniu  do architektury, analogicznie do pojęcia języków romańskich i dla podkreślenia więzi łączącej sztukę romańską z cywilizacją rzymską (por...