U PROF. DR HAB. ARTURA KOROBOWICZA
2008/2009
I. Monarchia patrymonialna ( do 1320r. Koronacja Władysława Łokietka)
W IX wieku państwo Polan podbiło państwo Wiślan. Panuje rodzima dynastia Piastów.
Dagome iudex (X wiek)- akt oddania państwa pod opiekę papiestwa przez Mieszka I.
Kronika Thietmara (XI wiek) i kronika Gala Anonima.
Ukształtowane w X wieku państwo polskie miało charakter monarchii patrymonialnej (monarcha traktował państwo jako swoją własność, tron był dziedziczny).
Podokresy monarchii patrynonialnej:
- wczesnofeudalna ( Xw.- 1138- status Krzywoustego)
- rozbicie dzielnicowe
Na czele państwa patrymonialnego stał monarcha (dux- książę lub rex-król)
1025- Bolesław Chrobry, 1025- Mieszko II, 1076- Bolesław Śmiały
Zakres władzy monarszej: silna władza, stanowienie prawa, od XIIw. Wydawanie przywilejów immunitetowych, władza wykonawcza, administracyjna, osobiście zarządzał państwem, pełnia władzy sądowej, jurysdykcja nad ludnością (ius ducale) nadzelny wódz.
Monarcha miał do pomocy:
- radę królewską: duchowieństwo, najwyżsi urzędnicy i namiestnicy duchowni
- wiec: zebranie ogółu wolnych mężczyzn
Sąd króla
monarszy wiecowy
Przy monarsze funkcjonuje dwór- urzędnicy pochodzący z królewskiego powołania.
Urzędnicy dworscy:
a) wojewoda (comes palatinus/ palatyn) zarząd dworem, sprawował jurysdykcję na dworze w zastępstwie, dowodził armią w zastępstwie króla
b) kanclerz: zarząd kancelarii nad notariuszami, z kancelarii wychodziły wszystkie dokumenty międzynarodowe
c) skarbnik (zastępca- podskarbi) zarząd nad skarbem monarszym i mennicą, przechowywał ważne dokumenty (archiwum)
d) komornik: dbał o zaopatrzenie dworu, wykonywał zlecenia monarchy
Urzędy tytularne:
a) cześnik/ podczaszy- zarząd nad piwnicą
b) stolnik/ podstoli- zarząd nad stołem
c) łowczy- organizował polowania
Testament Bolesława Krzywoustego: seniorat i pryncypat
1. XIIw decentralizacja- umacnianie władzy możnych
2. XIII/XIV- centralizacja
1188r.- zjazd w Łęczycy, koniec zasady senioratu- primogenitura Kazimierz Sprawiedliwy
Gdy princeps nie miał dzieci to dziedziczenie: adopcja, desygnacja, układ o przeżycie, darowizna
Wiec potwierdza prawa osoby, która ma zostać nowym princepsem. Zazwyczaj w zamian za przywileje- ius resistendi ( prawo nieodpowiednie/oporu).
Każdy książę tworzył w swej dzielnicy swój dwór. Po zjednoczeniu kraju urzędy dworskie stały się ziemskimi.
Urząd ziemski mógł piastować tylko miejscowy szlachcic osiadły (posesjonat). Urzędy były sprawowane dożywotnio.
Kraj był podzielony na okręgi grodowe. Centralnym miejscem był gród- namiestnik/ komes grodowy/ kasztelan: zbierał daniny, egzekwował posługi i zwoływał pospolite ruszenie.
Urzędy ziemskie:
- włodarz- ściąganie danin,
- sędzia grodzki- sąd w sądzie grodzkim,
- wojski- sprawy wojskowe,
- zaopatrzenie- burgrabia,
W połowie XIII wieku było ponad 100 okręgów grodowych.
Negatywne cechy urzędów:
- dożywotność,
- urzędy mogą być sprawowane tylko przez szlachtę osiadłą danej ziemi,
Słabość urzędów ziemskich przesądziła o tym, że w momencie centralizacji urzędy te okazały się słabe.
1290- Władysław Łokietek ustanowił prowizora (zarządcę) Ziemi Sandomierskiej- nie musiał pochodzić z tej ziemi, mógł być odwołany, pełnia uprawnień monarchy bez prawa wydawania przywilejów.
1290/2- Wacław II na wzór Czech wprowadził do Polski urząd kapitaneusza- starosty (wszystkie dzielnice oprócz Małopolski).
Organizacja kościelna:
- 966- chrzest Polski
- 968- utworzenie biskupstwa w Poznaniu (misyjne), biskup Jordan (później Unger), podporządkowane bezpośrednio Rzymowi
- 1000- zjazd w Gnieźnie- cesarz Otton II i Bolesław Chrobry: utworzenie polskiej prowincji kościelnej za wspólną zgodą papieża i cesarza, arcybiskupstwo w Gnieźnie- arcybiskup Gaudenty ( brat św. Wojciecha), nowe biskupstwa w Kołobrzegu, Wrocławiu, Krakowie
- 1012- diecezja Poznańska weszła w skład arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego
- 1075- biskupstwa w Płocku, Wolinie ( w 1076 przeniesione do Kanienia Pomorskiego), Kruszwicy, Włocławku
We wszystkich diecezjach prze biskupach powstają kapituły kolegialne w składzie prałatów i kanoników. Formalnie ma pomagać biskupowi w zarządzie katedrą biskupią a faktycznie doradza i współrządzi diecezją.
W XI/XIIw. Kościół jest ściśle związany z państwem- biskupów mianuje monarcha.
Stosunek Polski do papiestwa:
- zależność kościoła w Polsce papiestwu,
- dagome iudex,
- państwo płaciło papiestwu tzw. denar św. Piotra- świętopietrze
1076- Bolesław Śmiały w sporze o inwestyture poparł papieża. Świętopietrze (od kraju) przekształciło się w podymne (od domu).
1320- Władysław Łokietek przekształcił podymne w pogłówne ( od głowy)
Kształtowanie się stanów (od XII do XVw.)
Stan to struktura społeczna oparta na nierówności społecznej.
1. Duchowieństwo
Wobec sporów kościół stosował: klątwy/ekskomuniki (wykluczały osoby z Kościoła), interdykty (obłożenie terytorium zakazem odprawiania nabożeństw)
W XIIIw. Wprowadzono celibat
1215- Sobór Laterański- zakaz piastowania urzędów kościelnych przez dzieci księży
Od 1207r. Monarcha przestaje mianować biskupów, elekcja na biskupa Krakowa Wincentego Kadłubka.
1210- przywilej w Borzykowie (privilegium fori) przywilej własnego sądownictwa
Dekret Gracjana- spis prawa kanonicznego.
Rozbudowana sieć parafialna- nowe jednostki organizacyjne sądowe- archidiakonaty (10 parafii= archidiakon).
Rozwój zakonów (Benedyktyni, Cystersi):
- zakony żebracze (walka z herezją)- Dominikanie, Franciszkanie
- XIIIw. Egzempcja- klasztor został wyłączony spod jurysdykcji miejscowego biskupa i podporządkowany wyższym władzom zakonnym
- Synod- organ reprezentujący; w diecezji i państwowy- uchwalał statuty synodalne
2. Rycerstwo (szlachta)
- seniorem rycerza był król, brak drabiny feudalnej, równość wewnątrz stanu
- alodialna własność- pochodząca z nadań monarszych, dziedziczna, zwolniona z wszelkich danin (wyjątki: obowiązek służby wojskowej- iure militari)
- rozpowszechnienie w XIIIw. Immunitetów: ekonomiczne (rezygnacja z danin na rzecz króla) i sądowe (wyłącznie spod powszechnej jurysdykcji); uprawnienia przejmował pan dóbr- sądownictwo dominialne
- upowszechnienie się prawa nieodpowiedniego- ius non responsivum- prawo do nie odpowiadania przed niższymi sądami a od razu przed sądem monarchy
- herby i zawołania (z pola bitwy)
- XIIIw. Pojawiają się prywileje generalne: 1228- Cienia Władysław Laskonogi, 1291-Lutomyśl Wacław II (nie obsadzać urzędów bez porozumienia z dostajnikami)
Przywileje generalne tworzyły na rzecz uprzywilejowanych prawa podmiotowe.
3.Chłopi
W XII/XIII wieku zanikli wolni kmiecie.
Przyczyny:
- uzależnienie ekonomiczne od panów
- komendacja- poddanie się pod opiekę panu
- kolonizacja- osadnictwo na prawie niemieckim
*obowiązywała zasada personalności prawa, dopiero od XIVw. Terytorialności
Kolonizacja:
a) uzyskanie przez właściciela dóbr przywileju lokacyjnego od monarchy- przywilej immunitetowy (akt publiczno- prawny jednostronny)
b) właściciel sprowadzał osadników poprzez zasadźców- dokument lokacyjny (akt prywatno- prawny dwustronny pan= zasadźca ewentualnie osadnicy) Łan gruntu (16-25 ha)- minimum konieczne do utrzymania przeciętnej rodziny Wolnizna (2-24 lata)- brak świadczeń na rzecz pana; po okresie wolnizny czynsz, ¾ dni w roku każda rodzina świadczyła pańszczyznę na ziemi pana (w folwarku)
c) zasadźca po zorganizowaniu wioski stawał się jej sołtysem (w miastach wójtem)- funkcja dziedziczna
Uposażenie sołtysa:
- co 3 łan dla niego
- 1/6 czynszy, 1/3 kar sądowych dla niego
- wyłączność na prowadzenie młyna, stawów rybnych i jatek mięsnych
Obowiązki sołtysa:
- dbanie o porządek i bezpieczeństwo
- przewodniczenie ławie wiejskiej
Wójtostwo/ sołectwo= uposażenie + funkcje sądowe i urzędowe
Własność podzielona
Zwierzchnia (pan) podległa (chłop)
Własność (najszersze prawo do rzeczy):
- fizyczne władanie rzeczą
- użytkowanie rzeczy
- pobieranie pożytków
- dysponowanie rzeczą (alienacja- przeniesienie prawa na inną osobę)
4.Mieszczanie
patrycjat miejski( bogaci kupcy) pospólstwo (kramarze i rzemieślnicy) plebs (pracownicy)
Obywatelstwo:
- posesja
- wyznanie chrześcijańskie
- pochodzenie z prawego łoża
Rzemieślnicy skupiali się w cechach (zgromadzeniach rzemieślników danego fachu).
Koniec XIIIw. w miastach- reprezentacja patrycjatu- rada miejska- burmistrz.
Lokowanie miast na prawie niemieckim było wprowadzeniem prawa do istniejącego miasta np. 1314 Lublin.
Sądownictwo:
1. Książęce
2. Kościelne
3. Dominialne (pana dóbr)
4. Prawa niemieckiego
1. Sądownictwo książęce (ius ducale)
a) in coloqium- na wiecu- sąd wiecowy
b) in curia- na dworze- sąd nadworny; księcia mógł zastąpić wojewoda, Kompetencje: sprawy o przestępstwo przeciw państwu i panującemu (zbrodnia obrazy majestatu), zdrada (poddanie grodu nieprzyjacielowi), spory o treść i zakres immunitetów, skargi na urzędników, odwołania od wyroków sądów niższych (grodznich) monarcha mógł powołać asesorów (rada i opinie) *ius non responsivum- prawo nieodpowiednie,
c) sądy w grodzie (kasztelan)-podlegał mu ogół mieszkańców grodu;
Czynniki które wpłynęły na ograniczenie jurysdykcji kasztelana:
- 1210- privilegium fori dla duchowieństwa
- upowszechnienie ius non responsivum
- upowszechnienie procesu immunizacji dóbr
- prorogacja sądu
Sąd grodzki: szlachta nieosiadła i osiadła z 4 artykułów grodzkich: gwałt, podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej.
2. Sądownictwo kościelne (od 1210r.)
- sąd archidiakona
- sąd biskupa diecezjalnego
- sąd metropolity- arcybiskupa, brak wyższych sądów w kurii rzymskiej
1248- synod we Wrocławiu postanowił utworzyć urząd oficjała- sędziego biskupiego.
Kompetencje:
-wszystkie sprawy w których pozwanym był duchowny (wyjątki: obraza majestatu, cause hereditarie- spory o własność dóbr ziemskich)
- osoby świecki w sprawach o herezje
3. Sądownictwo prawa niemieckiego ( sąd kolegialny)
wieś- sołtys miasto-wójt
Sąd zwyczajny- ordynaryjny (zbierał się 2 razy w miesiącu)
Sąd ekstra ordynaryjny- nadzwyczajny
- kryminalny- gdy sprawcę ujęto na licu tzn. na gorącym uczynku- sąd 24h
- gościnny- stroną w procesie był cudzoziemiec
- potrzebny – zwoływany na prośbę mieszkańca/ obywatela
Trzy razy w roku odbywały się tzw. roki wielkie gajone (uroczyście otwierane posiedzenie sądu z udziałem pana dóbr).
Sołtysów i wójtów wsi i miast lokowanych na prawie niemieckim sądziły sady leńskie tzn. sądy równych (złożone z pozostałych sołtysów i wójtów danej ziemi).
Ortyle Magdeburskie- odwołania do sądu w Magdeburgu
Dwie strony procesowe: powód (piewca) i pozwany (sąpierz)
Zdolność sądowa- zdolnośc do bycia stroną w procesie- każdy (nawet dzieci) od urodzenia aż do śmierci.
Prokurator- zastępca procesowy, działał w granicach umocowania (ogólne- cała sprawa, szczególne- część)
Zmiana stron w procesie:
- w trakcie procesu któraś ze stron zmarła i na jej miejsce wchodził sukcesor
- zachodzstwo- pozwany np. o zwrot rzeczy powoływał się na kogoś innego od kogo kupił rzecz
Zasady procesu:
- akuzacyjność (skargowość)- nemo iudex sine actore *wyjątek- obraza majestatu
- dyspozytywność
- ustność
- jawność- (wewnętrzna) wszytkie czynności procesowe są jawne wobec stron procesowych i publiczności na rozprawie
- publiczność- (jawność zewnętrzna) proces odbywa się z udziałem publiczności (rola edukacyjna, prewencyjna)
- kontradyktoryjność- sporność, na stronach procesowych ciąży obowiązek zgromadzenia materiału dowodowego i przedstawienia go przed sądem w formie sporu ( rola sądu jest bierna)
- formalna/legalna teoria dowodowa- (słaba pozycja sędziego) sędzia nie oceniał wartości dowodu; wartość dowodu była ustalona w prawie, ważne było pierwszeństwo przy dowodzeniu tzw. bliższość do dowodu
- zasada formalizmu- wszystkie czynności procesowe muszą być przeprowadzone w określonym czasie i formie
...
duedhel