Role_w_rodzinie_alkoholowej.pdf

WOKÓŁ UZALEŻNIEŃ

prof. UKSW, dr hab. Maria Ryś

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Warszawa

Role pełnione w rodzinie z problemem alkoholowym

a poczucie własnej wartości i relacje interpersonalne z najbliższymi

u Dorosłych Dzieci Alkoholików

Problematyka dotycząca skutków wzrastania w rodzinie z problemem

alkoholowym staje się coraz częściej przedmiotem różnego typu badań i analiz. Jednak

w tym zakresie wciąż jest jeszcze wiele niewyjaśnionych kwestii.

Podstawowym celem analiz zawartych w ramach tego opracowania jest

uzyskanie odpowiedzi na pytania dotyczące skutków wzrastania w rodzinie z

problemem alkoholowym. Czy fakt wychowywania się w rodzinie z problemem

alkoholowym u każdego powoduje bolesne skutki odczuwane w dorosłym życiu? A jeśli

nie wszystkie osoby wychowywane w tego typu rodzinach odczuwają konsekwencje, to

co na to ma zasadniczy wpływ? W ramach badań podjęto także próbę odpowiedzi na

pytanie – dotyczące zależności pomiędzy rolami pełnionymi w rodzinie z problemem

alkoholowym a poczuciem własnej wartości Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA) oraz

ich relacjami z najbliższymi osobami.

I. Teoretyczne podstawy badań

1. Rodzina z problemem alkoholowym jako rodzina dysfunkcyjna

Rodzina, która nie spełnia prawidłowo swoich funkcji staje się rodziną

dysfunkcyjną 1 .

M. Ziemska (1975, s. 35-40) określa rodzinę mianem dysfunkcyjnej, gdy nie

spełnia ona należycie swych zadań zarówno względem społeczeństwa (a więc funkcji

prokreacyjnej, usługowo-opiekuńczej, socjalizacyjnej, psycho-higienicznej), jak i wobec

swych członków (funkcji ekonomicznej, zaspokojenia potrzeb bytowych i opiekuńczych,

czy emocjonalnych).

Rodzina dysfunkcyjna to rodzina o nieprawidłowych relacjach, takich, które

uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie systemu rodzinnego. Często w rodzinach

1 Zagadnienie to było przedmiotem analiz m.in: Black (1981; 1989, 1993); Bradshaw (1997);

Cermak, Rutzky (1998); Iwaniec, Sneddon, Monteith (2002); Jona (1997); Kmiecik-Baran (1998,

2000); Kobiałka, Strzemięczny (1988); Krawczyk-Bocian, 2005; Kucińska ( 2002a-c, 2003);

Lipowska-Teutch (1992, 1998); Marczak (1998); Mellibruda (1995, 1997a-b, 1999); Miller,

Tuchfeld (1990); Niebrzydowski (1999); Ochmański (1985ab); Pacewicz (1992, 1994);

Robinson (1998); Robinson, Rhoden (2003); Robinson, Woodside (1998); Ryś (2007, Ryś i Wódz

(2003); Sobolewska (1992, 1997); Sztajner (1994); Sztander (1993, 2003); Woydyłło

(1993;1998).

FIDES ET RATIO

Strona 93

tego typu przyjmowane normy i pełnione role nie zostały wyraźnie nakreślone i

zaakceptowane, a także kontakty z otoczeniem często nie są prawidłowe (por. np. Ryś,

2001; Woronowicz, 2001).

Bradshaw (1994, s. 59) uważa, że rodzina dysfunkcyjna to taka, która nie spełnia

swoich zadań, do których należy zabezpieczenie przetrwania i rozwoju swoim

członkom, zaspokojenie potrzeb emocjonalnych swoich członków, znalezienie

równowagi pomiędzy autonomią a zależnością, nauka zachowań społecznych i

seksualnych, zapewnienie rozwoju i wzrostu wszystkich jej członków, rozwiniecie

poczucia własnego „ja”, funkcje socjalizacyjne.

Rodziny dysfunkcyjne nie wykonują należycie swoich obowiązków wobec dzieci.

Należą do nich rodziny rozbite, rodziny, w których występują bardzo poważne konflikty

rzutujące na rozwój psychiczny dzieci, rodziny, w których członkowie popełniają

przestępstwa, uprawiają prostytucję lub są poważnie chore fizycznie lub psychicznie, a

także rodziny, w których nadużywa się alkoholu (Jarosz, 1982, s. 153).

Rodzina z problemem alkoholowym to „rodzina, w której ktoś pije w sposób

nadmierny, destrukcyjny lub niekontrolowany” (Sztander, 1995, s. 42). Rodzinę taką

ujmuje się jako dysfunkcyjny system wewnątrzrodzinny, zaburzony układ, w którym

picie jednego członka jest integralną częścią tego systemu. Alkoholizm osoby

uzależnionej staje się punktem odniesienia dla przeżyć, nastawień, zachowań i procesów

występujących w rodzinie. Osoba pijąca w rodzinie w sposób destrukcyjny dostarcza

innym problemów życiowych, finansowych i uczuciowych, tak więc cała rodzina boryka

się z szeroko rozumianym „problemem alkoholowym” 2 .

Choroba alkoholowa wpływa na cały system rodziny kształtując wzajemne

oddziaływania, które mogą wzmacniać „alkoholowy tryb życia”. Tak więc rodzina z

problemem alkoholowym to rodzina, w której podstawowe funkcje rodzicielskie i

małżeńskie zostają naruszone, zaburzeniu ulegają procesy socjalizacyjne i sfera

procesów emocjonalnych, a zamiast wzorów zachowań społecznie pożądanych rodzina z

problemem alkoholowym dostarcza wzorów zachowań aspołecznych bądź wprost

przestępczych (Pacewicz, 1994, s. 15).

Niepijący członkowie rodziny często podejmują działania służące zachowaniu

równowagi systemu rodzinnego. Ich działania mogą podtrzymywać picie oraz wpływać

na wykształcenie się u nich różnorakich strategii radzenia sobie z trudną sytuacją. W

systemie rodzinnym mogą wytworzyć się różnorodne rodzaje przystosowań do

aktualnej sytuacji (Kłodecki, 1990, s. 84). W rodzinie tej działają mechanizmy służące

scalaniu rodziny, integracji systemu rodzinnego. Bardzo często jest to proces

pseudointegracji (por. np. Ryś, 1998b, 2003).

Pseudointegracji służy przede wszystkim negowanie istniejących problemów, co

uniemożliwia poszukiwanie ich rozwiązania. Zaprzecza się tu spostrzeżeniom, myślom,

dążeniom i wyobrażeniom, uczuciom, szczególnie tym negatywnym, takim jak lęk,

2 Problematykę tę poruszają m.in.: Ackerman (1983, 1987, 1989, 2000); Borzucka_Sitkiewicz

(2006), DiCicco i In. (1984), Farmer (1989), Keltner, McIntyre, Gee (1986), Kłodecki (2000),

Kowaluk (1998); Ledwoch (1993), Maciejewska (1989), Margasiński (1995); Marynowicz-Hetka

(1989); Mościcka (1991), Mullender, Morley (1994), Niebrzydowski (1999); Ochmański (1985,

2001); Pawłowska (1996, 1997); Pielka (1986); Płeczkan (1998), Pohorecka (1997); Ryś (2002,

2003, 2007, 2011); Straus (1979); Śledzianowski (1998); Sztander (1995); Tchorzewski (1998);

Zielińska (1998), Żak (2006).

ISSN 2082-7067 4(8)2011 KWARTALNIK NAUKOWY

WOKÓŁ UZALEŻNIEŃ

samotność, smutek, zranienie, odrzucenie. Osoby żyjące w takiej rodzinie mają

skłonności do kontrolowania wszystkich interakcji, uczuć i zachowań innych. Kontrola

ta jest ważną strategią obronną przed wstydem, z którym musi się borykać rodzina

dysfunkcyjna. Zapewnia ona w jakimś stopniu poczucie bezpieczeństwa, daje poczucie

pewnego rodzaju władzy, czy możliwości przewidywania zdarzeń. Jednak efektem tego

typu kontroli jest usztywnienie ról i utrata spontaniczności (Bradshaw, 1994).

1.1. Funkcjonowanie rodziny z problemem alkoholowym

Analizując funkcjonowanie rodziny z problemem alkoholowym wskazuje się

najczęściej na jej działania w kilku sferach: rodzina ta jest zamknięta, jej członkowie żyją

w izolacji od świata zewnętrznego, bez bliskich kontaktów towarzyskich, przyjaźni, bądź

też kontakty te są powierzchowne, konwencjonalne, dominują w nich pozory, brak

prawdziwych uczuć, nieszczerość oraz niezdolność do zwracania się o pomoc; rodzina z

problemem alkoholowym żyje w zakłamaniu, braku szczerości i mówienia prawdy o

problemach nękających członków rodziny, fałszując i zniekształcając rzeczywistość; w

rodzinie tej brakuje wzajemności, czyli albo nikt nikomu nie pomaga, każdy jest

skoncentrowany na sobie, a problemy innych członków są ignorowane, lub też stosunki

oparte są na nadopiekuńczości jednych wobec drugich.

Obszary życia rodzinnego, które są szczególnie zagrożone z problemu

alkoholowego to:

 Życie uczuciowe . Alkohol niszczy życie uczuciowe rodziny. Członkowie rodziny

przeżywają ciągły lęk i poczucie zagrożenia. Towarzyszy im także złość, gniew i

wstyd, a także poczucie krzywdy i poczucie winy.

 Oparcie i wzajemna pomoc . W rodzinie z problemem alkoholowym brak jest

źródeł oparcia i wzajemnej pomocy. Życie rodzinne jest źródłem największych

problemów, także w zewnętrznym środowisku społecznym i największym

obciążeniem dla poszczególnych jednostek.

 Kontakt i zrozumienie . W rodzinie alkoholowej obserwuje się ciągłe udawanie,

pojawia się wiele kłamstw i manipulacji, co prowadzi do zubożenia kontaktów i

braku wzajemnego zrozumienia członków rodziny.

 Kontakty ze światem zewnętrznym . Rodzina z problemem alkoholowym zamyka

się w swojej tragedii i cierpieniu, odizolowuje się od zewnętrznego świata i

innych ludzi. Wynika to z uczucia wstydu, poczucia winy i społecznych

stereotypów dotyczących postaw wobec alkoholika i jego rodziny.

 Zasoby materialne . W rodzinach alkoholowych często występują trudności

finansowe o różnym wymiarze (Mellibruda, 1999).

Rodzinę dysfunkcyjną cechuje sztywny podział ról, nieadekwatne widzenie

świata i danych zachowań, które obowiązują nawet wtedy, gdy nie ma już potrzeby

kierowania się wyuczonymi, obronnymi reakcjami (Woydyłło, 1990, s. 77-80).

Charakterystyczną cechą źle funkcjonującego systemu rodzinnego są

nieprawidłowe granice między jego członkami. W przeciwieństwie do prawidłowej

rodziny, gdzie granice są elastyczne i każdy członek rodziny ma prawo i przestrzeń do

intymności, w systemie dysfunkcyjnym granice między osobami są albo przekroczone,

zachodzące na siebie, albo sztywne i nieprzepuszczalne. W obu wypadach niemożliwa

FIDES ET RATIO

Strona 95

jest intymność i tworzenie prawidłowych więzi. Członkowie rodziny są sobie obcy, czują

się samotni i opuszczeni, nikt nie jest w kontakcie ze swoimi prawdziwymi uczuciami

(Mellody, 1993, s. 27-36).

W rodzinach dysfunkcyjnych nie występuje prawidłowa komunikacja pomiędzy

jej członkami. Osoby pomijają wszelkie problemy milczeniem, mimo, iż są one oczywiste.

„Martwe pole” związane z problemami rodziny, o których wszyscy wiedzą, lecz nikt o

nich nie mówi, uniemożliwia otwartą i szczerą wymianę myśli, stąd osoby w takiej

rodzinie często czują się osamotnione (Sztander, 1993).

Zdaniem J. Conwaya (1997) rodziny dysfunkcyjne charakteryzują się

niezdolnością wyrażania uczuć, cieszenia się, skłonnością do emocjonalnego znęcania

się, sztywnością zasad, perfekcjonizmem. Rodziny te nie podejmują z nikim spoza

własnego grona tematyki dotyczącej istotnych problemów w ich życiu, nie potrafią

rozwiązywać bolesnych konfliktów międzyludzkich.

Rodziny dysfunkcyjne bardziej poszukują bezpieczeństwa, niż satysfakcji z

własnych działań. Ich członkowie tłumią emocje, zaprzeczają im lub wyrażają je w

złagodzonej formie, przyjmując założenie, że konfrontacja emocjonalna, wyrażanie

nieprzyjemnych uczuć może doprowadzić do chaosu w rodzinie. Autentyczne uczucia

nie są dobrze rozpoznane, nie są też wyrażane. Członkowie takiej rodziny nie potrafią

także dobrze kontaktować się z własnymi wewnętrznymi doświadczeniami. Stąd też w

ich sposobie porozumiewania się można znaleźć wiele niespójności komunikatów

werbalnych (wypowiadanych słów) z przekazami niewerbalnymi (gestami, miną).

Reguły, którymi kierują się rodziny zaburzone, są zbyt sztywne lub niejawne (Tryjarska,

1994).

W rodzinach zaburzonych, dysfunkcyjnych komunikacja może służyć

wzajemnemu obniżaniu poczucia wartości osobowej, a sposób komunikowania się

często opiera się na domysłach. Pragnienia i oskarżenia nie są wygłaszane wprost, mogą

natomiast występować paradoksalne nakazy (np. bądź bardziej dominujący , bądź

spontaniczny , powinieneś być bardziej pewny siebie ) (Budzyna-Dawidowski, 1994).

A. Dodziuk i W. Kamecki (1994, s. 106), jako charakterystyczne wymieniają

następujące cechy rodziny z problemem alkoholowym: chaos, nieustanny stres,

dezorganizacja życia rodziny i co za tym idzie – brak poczucia bezpieczeństwa;

koncentracja wszystkich członków rodziny na osobie pijącej, a jednocześnie ukrywanie

alkoholizmu przed otoczeniem oraz w efekcie izolacja od niego; zaniedbywanie

własnych potrzeb przez niepijących członków rodziny, przejmowanie obowiązków

pijącego przez nich, zmiana pierwotnych, naturalnych ról w rodzinie; liczne i gwałtowne

konflikty; „zamrożenie” uczuć własnych.

1.2. Reguły i zasady życia w systemie rodzinnym z problemem

alkoholowym

W rodzinie alkoholowej przyjmowane są trzy podstawowe zasady: „nie mów”,

„nie czuj” i „nie ufaj” (por. np. Bradshaw, 1994; Gaś, 1994; Sztajner, 1994; Sztander,

2003; Woronowicz, 2001).

Zasada „nie mów” jest silnym przekazem często niewyrażanym werbalnie.

Członkowie dysfunkcyjnej rodziny unikają rozmowy o nurtujących ich problemach. Jest

to próba omijania przykrych uczuć, poczucia winy, smutku, „nie rozdrapywania”

ISSN 2082-7067 4(8)2011 KWARTALNIK NAUKOWY

WOKÓŁ UZALEŻNIEŃ

psychicznych ran. Z czasem niemożliwa staje się jakakolwiek rozmowa, która

dotykałaby bolesnej sytuacji rodzinnej. Zmowa milczenia dotyczy także rozmów z

osobami spoza rodziny. Dzieci milczeniem bronią tajemnic rodziny w nadziei, że będzie

lepiej, że coś się zmieni, robią to również ze wstydu (Sztander, 2003, s. 13n). Zasada „ nie

mów ” nakazuje ukrywanie alkoholowego problemu w rodzinie oraz obejmuje zakaz

mówienia o tym, co się w niej dzieje. Dotyczy to również ukrywania swoich przeżyć i

doświadczeń. Zakaz ten obejmuje zarówno członków własnej rodziny („ aby nie

przysparzać zmartwień i nie nasilać kryzysu rodzin y”), jak i otoczenia („ nikogo to nie

obchodzi, to tylko nasza sprawa ”). Zasada ta pociąga za sobą niekorzystne dla rodziny

skutki: członkowie rodziny nie komunikują się wzajemnie, nie mogą sobie pomóc, nie

wiedzą, co czują i myślą inne osoby. Także otoczenie nie ma możliwości udzielenia

pomocy, szczególnie w początkowej fazie, gdy problem nie jest jeszcze zaawansowany

(Sztajner, 1994, s. 5).

Osoby stosujące zasadę „nie czuj” dążą do wyeliminowania emocji. Przesłaniem

jej jest niezagłębianie się, niepoddawanie się i niekierowanie swoimi emocjami (w myśl

stwierdzenia „trzeba być twardym” czy „nie należy zastanawiać się nad tym, co się

odczuwa i dlaczego oraz jakie mogą być tego konsekwencje”). Członkowie rodziny dążą

do stłumienia prawdziwych uczuć. Tłumienie własnych emocji prowadzi do utraty

prawdy o swoim życiu emocjonalnym (Bradshaw, 1994, s. 95-97). Dochodzi do

zafałszowania wewnętrznej rzeczywistości i osłabienia lub wyłączenia tzw. „czujnika

emocjonalnego” niezbędnego w życiu. Obronność i odejście od siebie napełnia ludzi

sztywnymi i schematycznymi sposobami działania (Sztander, 2003, s. 14n).

Przestrzeganie zasady „nie czuj, bądź twardy” i wzrastanie w zdezorganizowanym

środowisku może być przyczyną psychopatyzacji dziecka (Sztajner, 1994, s. 5).

Zasada „nie ufaj” dotyczy zarówno członków rodziny, jak i osób spoza niej.

Główną konsekwencją stosowania się do tej zasady jest brak poczucia bezpieczeństwa

(Gaś, 1994, s. 37; por. także: Woronowicz, 2001, s. 123). Zasada ta jest konkluzją życia w

chaosie i reakcją wobec urazów, jakie niesie życie w dysfunkcyjnej rodzinie. Brak

oparcia w dorosłych pozbawia dzieci pewności i rozeznania. Niespełnione obietnice,

niedotrzymane przyrzeczenia, niespójność działań, niekonsekwencje wychowawcze nie

sprzyjają kształtowaniu się orientacji i ufności (Conway, 1997, s. 92; por. także:

Sztander, 2003, s. 12).

Rodziny z problemem alkoholowym różnią się od siebie w zależności m.in. od

rozwoju uzależnienia, osobowości członków rodziny, czy statusu materialnego rodziny,

to jednak można wyodrębnić typowe dla tego rodzaju rodzin fazy przystosowania się

członków rodziny alkoholowej do życia.

1.3. Role pełnione przez dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym

Więzi w rodzinie dysfunkcyjnej bardzo najczęściej mają charakter zaburzony, a

wymagania stawiane przez rodziców zazwyczaj są nieadekwatne do poziomu rozwoju i

możliwości dziecka. Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb, chaos, niewłaściwa

komunikacja, a z drugiej strony pragnienie jakiejś stabilizacji systemu rodzinnego

zmuszają dzieci do przyjmowania nieprawidłowych ról, najczęściej służących ratowaniu

za wszelką cenę stabilności rodziny.

FIDES ET RATIO

Strona 97

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: