Alchemia światła.pdf

W Zwojach 35 ukazało się obszerne omówienie pt. O tęsknotach – tęczą

zachwytu książki Joanny Pollakówny pt. Weneckie tęsknoty . Pisząc w tej

książce obszernie o malarstwie weneckim, Autorka nie omówiła malarstwa

Tycjana.

Nie mniej, w roku 1999 Joanna Pollakówna opublikowała esej pt. Alchemia światła ,

rozważający malarstwo Tycjana i Tintoretto. Esej ten otrzymałem od Pana Wiktora Dłuskiego i

zamieszczam poniżej jako pewne uzupełnienie książki Weneckie tęsknoty .

ALCHEMIA ŚWIATŁA

JOANNA POLLAKÓWNA

Cóż jest bardziej materialne niż farba olejna? Gęsta i zawiesista, położona

grubiej zastyga tylko po wierzchu, na długo zachowując pod powierzchnią

swoją atłasową lepkość. Wydziela mocny, aromatyczny zapach terpentyny.

Plami ubranie i podłogę.

Cóż jest mniej materialne niż światło? Nieuchwytne dla żadnego ze zmysłów,

poza wzrokiem. Dla swojej, w oczywisty sposób duchowej natury, od zawsze

utożsamiane bywało z boskością albo z emanacją boskości; "Światła

materialne zarówno te, które w sposób naturalny rozmieszczone są na niebie

jak i te, które przemyślność ludzka roznieciła na ziemi, są obrazami świateł

umysłowych, a ponad wszystko samej prawdziwej światłości", pisał opat

Suger.

Robert Grosseteste, XIII-wieczny teolog, nazywał światło "duchowym ciałem,

ucieleśnionym duchem" i uważał je za siłę napędową ruchu materii w

przestrzeni. To energia świetlna ustanawiać miała wszelki byt cielesny.

Światło było elementem jednoczącym niebiańskie i ziemskie rzeczy świata:

Lux est natura communis reperta in omnibus corporibus tam coelestibus quam

terrestribus [1] – pisał św. Bonawentura. I chociaż to niebo, doskonałe i

niedosiężne, jest najbardziej przeniknięte światłem, również ziemia, byt ciężki

i nieprzejrzysty, nie całkiem jest wyzuta z wszechobecnej świetlistości;

przecież szlifując i polerując wykopane z niej kamienie i kruszce, wydobywa

się ukryty w nich blask. I czyż przejrzystego szkła nie robi się z popiołu i

piasku? Czy z węgla nie wybucha płomień?

Boski blask, twierdził Pseudo-Dionizy Aeropagita, jak harmonia w muzyce,

stapia wielość rzeczy w jedność bytu.

Gdy patrzy się na malarstwo, które w XVI wieku na północy Włoch przyjęło za

swój budulec i środek kompozycyjny modulowany światłem kolor, przychodzi

na myśl ta średniowieczna wizja świata nasiąkłego boskim światłem i energią

tego światła poruszanego. Przychodzi również myśl inna: o przedziwnej, z

alchemią kojarzącej się transmutacji owych ciężkich glin, ziemnych

pigmentów używanych do produkcji farb olejnych, w świetlisty kolor, w złoto

światła.

Tycjan – poświadcza to Marco Boschini, XVII-wieczny autor traktatów o

malarstwie – używał tylko farb naturalnych, ziemnej barwiącej gliny. W

młodości i w wieku dojrzałym posługiwał się jeszcze paletą zasobniejszą

(Giacomo Palma wymienia biel ołowiową, genueńską ultramarynę, czerwień

uzyskiwaną z marzanny, sienę paloną, zieleń malachitową, czerwoną ochrę i

czerń z kości słoniowej). Na starość jednak, malując swe ostatnie,

fosforyzujące podskórną poświatą obrazy, odrzucił wszystkie chłodne

pigmenty, zachowując na swojej palecie zaledwie cztery podstawowe: czerń,

biel, czerwień i żółć ochrową. Jak gdyby miał w pamięci proceder

alchemicznej transmutacji przebiegającej od czernienia ( melanosis ) przez

bielenie ( leukosis ), żółcenie ( xanthosis ) po czerwienienie ( iosis ). Transmutacja

– owa upragniona przez alchemików przemiana sposobu istnienia substancji –

rzeczywiście dokonywała się teraz na płótnie, tyle że nie złoto było jej

ostatecznym produktem, lecz niepowtarzalnymi pociągnięciami pędzla,

posuwem szpachli, dotknięciami palców, z past ziemnych dobywane światło.

Bo nie chodziło tylko o przemyślną miszkulancję barwników, ich tajemne

proporcje; to osobliwe świecenie, ten kolor pulsujący ciepłem, przenikany

dreszczami chłodu, drgający stężonym życiem jak porowata, mieniąca się

skóra jaszczurki, powstawał z tysiąca różnorodnych plam farby, kładzionych

pędzlem, rozmazywanych palcami. To nie było owo pełne wiedzy pokrywanie

rysunku farbami, jakie po mistrzowsku uprawiali wielcy malarze florenckiego

quattrocenta. Był to proceder nierównie bardziej zmysłowy, coś jak lepienie,

przecieranie, kształtowanie cudownie chropowatego, chwytającego i

odsyłającego światło naskórka obrazu, wsłuchiwanie się w dźwięk tonów

barwy, badanie temperatury poszczególnych plam, by każdej dać odpowiednie,

to chłodniejsze, to gorętsze sąsiedztwo. Bo to właśnie plama farby stała się

teraz żywą molekułą barwnej kompozycji. Ta jej suwerenna żywotność,

jawność, z jaką obwieszczała swoją obecność, obrażała oczy współczesnych

miłośników i komentatorów malarstwa; obraz, który przy bliższych

oględzinach zdradzał się ze swoją powierzchnią porowato-plamistą po to, by

dopiero z oddalenia, gdy zleją się w oku owe rozedrgane plamy, objawić swoją

kolorystyczną harmonię, wydawał się nie dokończony, non finito . A przecież

właśnie to "niewykończenie" powierzchni przy nieskończonym zróżnicowaniu

tonów oszczędnie używanych barwników, przy mistrzowskim pogłębianiu

"warstwy powietrza" obrazu wielokrotnie kładzionymi laserunkami, krzesało

owo olśniewające, do głębi poruszające nas światło.

Oczywiście, efekt światła, trudne stowarzyszanie świateł płynących z różnych

źródeł, z których jedno często bywało nadprzyrodzonym, mistycznym

promieniowaniem, udawało się już dawniej malarzom pełnego renesansu i

manieryzmu; czynili to poprzez wyważone kontrasty tonów jasnych i

ciemnych; Vasari pisze o wysiłku Leonarda da Vinci włożonym w "[...]

stawanie się czerni czarniejszej od poprzednio uzyskanej, aby tym bardziej

błyszczały światła. Wreszcie odkrył [Leonardo] owe całkiem czarne tony, bez

żadnego rozjaśnienia, mające w sobie głębię rzeczy widzianych w nocy, a nie

delikatność odcieni dnia".

Sam Vasari borykał się w młodości niemało z odmalowaniem połysku zbroi,

aż zrozpaczony, prosił o radę Jacopa Pontormo: "Ten, obejrzawszy portret

[Aleksandra Medyceusza], a znając moje udręki, oświadczył jak najżyczliwiej:

«Mój synu drogi, jak długo te prawdziwe zbroje tak błyszcząco wyczyszczone

stoją obok malowanych, malowane będą zawsze wydawały się niedobrze

zrobione. Biały kolor jest zawsze najżywszy w obrazie, ale jeszcze żywsze i

bardziej błyszczące jest żelazo. Odrzuć prawdziwe przedmioty i zobacz, że te

twoje błyski na zbroi nie są takie złe, jak uważasz»".

U Wenecjan światło zdaje się nie być namalowane; jest z nim tak, jakby

rozniecało się, nabierało siły, wybuchało na płótnie w gęstej materii farby. Jak

gdyby kluło się podskórnie niby samowskrzeszający się żar albo chłodna

fosforyzacja.

We wcześniejszych obrazach Tycjana tym ciepłym, wewnętrznym blaskiem

dyszą wnętrza otwierających się niebiosów; w taką to przepastną głębię światła

o bladości jesiennego złota, wznosi się wstrząśnięta i zaskoczona Madonna z

weneckiego kościoła Santa Maria Gloriosa dei Frari.

Tycjan: Wniebowzięcie, 1516-1518,

olej na płótnie, 690x360 cm.

Santa Maria Gloriosa dei Frari.

Tycjan: Wniebowzięcie (fragment), 1516-1518,

Santa Maria Gloriosa dei Frari, Wenecja.

Nad głową Marii ze Zwiastowania w San Salvatore, także zdumionej i

przelękłej nadludzkością przeznaczonego jej losu, otwiera się gorejąca

czeluść, z której miękkim lotem spływa Gołębica, a wokół, w kotłowaninie

obłoków, tłoczą się pulchne, dziecięce anioły. Gorący poblask boskiej

światłości rozjaśnia czoło, ręce i pierś Marii, gdy zaskoczona raptownością

objawienia, zrywa z twarzy rąbek woalu, drugą zaś przymyka dopiero co

czytaną książkę. Archanioł, jeszcze w biegu, jeszcze nie uspokojony po

obwieszczeniu swej nowiny, oblany jest innym, jakby z przodu, od strony

widza bijącym światłem, modelującym miękkie fałdy jego szaty,

uwyraźniającym puszystą pierzastość skrzydeł. Gorącej, brunatno-

czerwono-złotej tonacji, obrazu nie jest w stanie ochłodzić ani niebieski

prześwit nieba, ani narzucony na karminową suknię, ciemnoszafirowy

płaszcz Marii. W dole, jak czysty, jasny dźwięk, przezroczyścieje

napełniona wodą karafka – symbol czystości. Ignis ardens non comburens

– głosi umieszczony na obrazie, odnoszący się do Niepokalanego Poczęcia,

napis.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: