BUDDA
Buddha, właściwa nazwa Siddhartha Gautama, ur. ok. 560 w pobliżu Kapilawastu, zm. ok. 480 p.n.e. w Kusinagara, twórca religii zwanej od jego przydomka buddyzmem; syn Maji i księcia Siuddhodany z rodu Siakjów, stąd przydomek B. - Siakjamuni [sanskryt. "asceta z rodu Siakjów"]. Mając 29 lat zrezygnował z życia rodzinnego, zostawił żonę, nowo narodzonego syna i oddał się poszukiwaniu prawdy. Zgodnie z tradycją - po roku nauki u braminów i 6 latach surowej a bezpłodnej ascezy doznał pod figowcem (zwanym odtąd św. drzewem Bo) "oświecenia" (sanskryt bodhi] i stał się "budda" [sanskryt biiddha oświecony, przebudzony]. Nauczanie miał zacząć od słynnego kazania w Benares (obecnie Waranasi), w którym wyłożył "cztery szlachetne prawdy" zasady swej nauki. Liczne grono uczniów zorganizował w zakony (sangha). Na prośbę macochy utworzył je również dla kobiet. Po 45 latach nauczania i życia wędrownego ascety-żebraka (bhikszu) po kraju Magadha (obecnie częściowo prowincje Bihar i Orisa) zmarł na skutek zatrucia wieprzowiną. W pojęciu wiernych osiągnął - nirwanę. Zwłoki jego spalono, na miejscu zaś stosu pogrzebowego wzniesiono stupę kryjącą jego szczątki. Miejsca związane z najważniejszymi wydarzeniami w życiu Buddy stały się celem licznych pielgrzymek wyznawców jego nauki. Budda był jednym z największych ludzi Wschodu i odegrał w jego dziejach ogromną rolę. W sztuce pierwotnie wyobrażano Buddę za pośrednictwem symboli. Pierwsze przedstawienia Buddy w postaci ludzkiej pojawiły się na początku I w. n.e. w sztuce Gandhary, w wyniku przekształcenia hellenistyczno-syryjskiego typu wizerunku Apollina. Klasyczne schematy przedstawienia Buddy, powstałe w IV-VII w. w Mathurze i Sarnath (indyjska sztuka), wyobrażały Buddę jako doskonałego mędrca-nauczyciela w postawie stojącej lub siedzącej, w drapowanych szatach mnicha, z włosami zebranymi w rodzaj koka (ushnisha) i z okrągłą wypukłością na czole (urna), częstym elementem jest aureola (prabhămandala). W postawie stojącej wyróżnia się 2 zasadnicze pozy: abhanga (poza frontalna) i tribhanga (trzykrotne przegięcie ciała). O odmianach pozycji siedzącej decyduje układ nóg: padmasana (nogi skrzyżowane), wirasana (tzw. poza bohaterska-prawa stopa schowana pod lewą nogą), jogasana (poza medytacji uniesione kolana), lalitasana (poza wypoczynku - prawa noga opuszczona w dół), maharadia lilasana (poza królewskiego wypoczynku - prawa ręka oparta na uniesionym kolanie, lewa na oparciu tronu). Psychologiczne stany Buddy wyrażają gesty palców mudra. Wyobrażeniom Buddy towarzyszy zwykle złożona symbolika (przedmioty, zwierzęta, barwy). Powyższe schematy bywały różnie interpretowane w poszczególnych środowiskach geograficznych i etnicznych. Obok posągów statuarycznych rozpowszechnione były tematy z życia Buddy i jego poprzednich wcieleń (diataki) przedstawiane głównie w reliefie i malarstwie ściennym. Do najważniejszych przedstawień Buddy należá: gigantyczne posągi Buddy w Bamijan (Afganistan), malowidła w Adżancie, posągi w Szrinagarze i Parihasapurai (India), Polonnaruwie (Cejlon), Paganie (Birma), w świątyniach skalnych Jünkang i Lungmen (Chiny) oraz Kamakurze (Japonia).
BUDDYZM
Jedna z trzech wielkich religii świata, która rozwinęła się z nauki, a raczej z systemu etycznego stworzonego przez Buddę (VI/V w. p.n.e.). Kolebką buddyzmu były Indie północne. Wkrótce po śmierci Buddy doktryna jego rozszerzyła się na cały półwysep, a w ciągu następnych wieków objęła tereny wschodniej i środkowej Azji. Przyczyny tej silnej ekspansji tkwiły zarówno w humanistycznych wartościach nowej nauki, jak i w działalności propagatorskiej jej możnych protektorów (Asioka, Kaniszka). Buddyzm był pierwszym w dziejach świata systemem religijnym, który oparł swą etykę na idei Naroka miłości bliźniego i wszechludzkiego braterstwa, systemem równającym ludzi pod względem rasowym, narodowościowym i społecznym. Poglądy te brzmiały rewolucyjnie zwłaszcza w Indiach, gdzie utrwalił się kastowy ustrój społeczny (kasty). Zgodnie z nauką Buddy, w sprawach religijnych, w dążeniu do osiągnięcia zbawienia, odgrywało rolę nie pochodzenie socjalne jednostki, lecz przyjęte przez nią i stosowane w życiu normy etyczne. Buddyzm był reakcją przeciw braminizmowi. Odrzucał autorytet Wed i usuwał w cień bogów wedyjskich, podważając tym samym ważność ofiary i związanego z nią rytuału oraz potrzebę kapłana - bramina jako pośrednika między bogami i człowiekiem. Godził zatem bezpośrednio w najwyższą i uprzywilejowaną kastę braminów. W zetknięciu z innymi wierzeniami pierwotna nauka Buddy uległa daleko idącym przeobrażeniom. Kilkakrotnie zwoływane synody nie mogły zapobiec wyodrębnieniu się 3 podstawowych kierunków: około przełomu nowej ery - hinajany i mahajany, około połowy I tysiąclecia - mantrajany. Buddyzm pierwotny, czyli pochodzący bezpośrednio od Buddy, trudny jest do odtworzenia z powodu braku pism samego twórcy (naukę Buddy ustalali po jego śmierci uczniowie i późniejsi wyznawcy na podstawie tradycji ustnej). Doktryna Buddy nie powstała w oderwaniu od istniejących ówcześnie innych doktryn, zawiązki buddyzmu pierwotnego tkwiły bowiem w indyjskiej filozofii sprzed jego okresu i w braminizmie, z którego przejęte zostały nie tylko terminy i pojęcia, lecz nadał im nowy sens. Buddyzm pierwotny był w swym założeniu kultem ateistycznym: bogów nie respektowano, ponieważ w nauce Buddy, głoszącej konieczność samodzielnej drogi jednostki do doskonalenia się i wyzwolenia, nie mieli żadnego znaczenia. W buddyzmie pierwotnym ważniejsze były, o ile to się da stwierdzić, roztrząsania psychologiczne od metafizycznych. Ta okoliczność ułatwiała przenikanie do buddyzmu obcych elementów w miarę jego rozszerzania się. Punktem centralnym buddyzmu pierwotnego był problem cierpienia ujęty w "cztery szlachetne prawdy", które Budda miał objawić w swym pierwszym, słynnym kazaniu w Benares. Głosiły one, że: 1) cierpienie stoi u początku życia ludzkiego; 2) przyczyną cierpienia jest pragnienie (istnienia, radości, potęgi itp.), które się staje przyczyną powtórnych narodzin (reinkarnacji) 3) cierpienie można usunąć przez wykorzenienie pożądania; 4) wiedzie do tego "ośmioraka ścieżka": należyta wiara, należyte postanowienie, należyta mowa, należyty czyn, należyte życie, należyte dążenie, należyte pamiętanie, należyte zagłębianie się. Celem życia miało być zatem wyzwolenie się z cierpienia (tzn. kręgu wcieleń) i osiągnięcie całkowitego spokoju (tj. wygaśnięcia wszelkich pragnień) w nirwanie. Buddyzm pierwotny nie znał pojęcia duszy; tym, co łączyło kolejne byty, była osobowość ludzka zmieniająca się stale pod wpływem dharm, czyli elementów bytu podległych prawu przyczynowości, wymierzającemu konsekwentnie zapłatę za uczynki dobre i złe. Sile tkwiącej w etycznych wartościach uczynków - karmanie - przypisywał buddyzm pierwotny decydujący wpływ na rodzaj następnych bytów. Osiąganie coraz wyższego, doskonalszego bytu było zatem wyrazem postępującego procesu samodoskonalenia się jednostki, to znaczy zanikania (wygasania) karmana. Zgodnie z nauką Buddy doskonaleniu duchowemu bardziej sprzyjała izolacja od świata, jego podniet i pragnień. Dlatego Budda założył zakon. Pierwsze gminy buddyjskie (sangha), początkowo wyłącznie męskie, nie miały ściśle określonych reguł. Dyscyplina moralna, jako przygotowanie do medytacji, obejmowała ćwiczenie się w 3 podstawowych cnotach: majtri (uczuciu przyjaźni dla wszystkich żywych istot), ahinsie i karunie (współczuciu wobec wszelkich przejawów zła) oraz polegała na panowaniu nad zmysłami i na abstynencji seksualnej. Asceza przybierała formę pośrednią między pełnią życia a bezcelowym samoudręczeniem. Z biegiem czasu zakony buddyjskie, zdobywszy stałe siedziby, upodobniły się do zgromadzeń zakonnych na Zachodzie, zwłaszcza pod względem organizacji wewnętrznej. W kulturze Wschodu odegrały dużą rolę jako ośrodki życia religijnego, naukowego (filozofia, medycyna, nauki ścisłe) i artystycznego. Buddyzm pierwotny różnił się od innych kultów religijnych tym, że nie miał żadnego wyznania wiary (buddystą był ten, kto postępował według nauki Mistrza), żadnego rytuału i duchowieństwa. Wielką czcią otaczano miejsca kryjące relikwie Buddy (stupy, świątynie). Kiedy pojawiły się jego posągi i symbole, wieńczono je kwiatami, palono świece i kadzidło, odbywano pielgrzymki do miejsc związanych z najważniejszymi wydarzeniami w życiu Buddy. Mnisi, zrzeszeni w zakonach, nie pełnili żadnych funkcji religijnych, nie tworzyli stanu kapłańskiego. Klasztory buddyjskie jako ośrodki religijne, naukowe i kulturalne powstały później w wyniku przemian, którym uległ buddyzm pierwotny. Hinajana [sanskryt, mały wóz] lub tak zwany buddyzm południowy rozwinął się na Cejlonie, dokąd został przeniesiony w III w. p.n.e., i przez długi czas uchodził za doktrynę najbliższą pierwotnej nauce Buddy. Przeciwko temu twierdzeniu wystąpił ok. 1920 J. Przyłuski i znalazł oparcie u innych buddologów. Hinajana była związana głównie z życiem mnichów - ascetów. Zaostrzała ich dyscyplinę, dorzucała szereg nowych przepisów. Ideałem hinajany stał się arha(n)t, buddyjski święty żyjący w oderwaniu od świata i troszczący się tylko o swoje zbawienie, osiągalne nawet za życia (w związku z tym minimalistycznym programem pozostawała pogardliwa nazwa kierunku wprowadzona przez rywalizujących z hinajaną mahajanistów). Za cnoty kardynalne uznała hinajana niewzruszalność i obojętność. Miłosierdzie przeszło w litość, uczucie przyjaźni - w pobłażliwość. Hinajana wprowadziła kult Buddy jako istoty doskonalej, traktując osobę mistrza raczej jako temat metafizyczno-dogmatycznych rozważań niż jako przedmiot adoracji. Mahajana [sanskryt, wielki wóz] lub tzw. buddyzm północny powstał pod wpływem przeobrażeń, które dokonały się wewnątrz braminizmu. Mahajana rozszerzyła (w przeciwieństwie do hinajany) troskę o zbawienie na całą społeczność i stworzyła nowy ideał soteriologiczny bodhisattwę. Mahajanizm, widząc w każdym ze swych wyznawców potencjalnego bodhisattwę i buddę, przyjmował możliwość istnienia nieskończonej liczby buddów. Dla mahajanistów bodhisattwowie i buddowie byli odpowiednikami niższych i wyższych bóstw kultów teistycznych. Buddę historycznego pozbawiono ostatecznie wszelkich cech ludzkich czyniąc go istotą całkowicie nadprzyrodzoną, a w wielu tekstach przyćmiły tego Buddę nowe postacie mityczne, ułatwiające zbawienie (Awalokiteśwara, Amitabha). Rozwinął się też odpowiednio rozbudowany kult religijny Etyka dotyczyła już nie jednostek lecz ogółu, wyznaczając wspólny cel i wspólną drogę do niego, przy czym wielkiego znaczenia nabrało kultywowanie starobuddyjskich cnót: majtri, a zwłaszcza karuny, wyrażającej się w jak najaktywniejszej miłości i ofiarności w stosunku do bliźnich. W mahajana osiągnął buddyzm kulminacyjny punkt rozwoju. Upadek rozpoczął się z chwilą dojścia do głosu elementów magiczno-demonologicznych (pozostałości przedaryjskich wierzeń ludowych w buddyzmie) i stosowanych w nich praktyk orgiastycznych. Buddyzm zwany mantrajana [sanskryt - wóz formuł magicznych] zatrzymując podstawowe zasady mahajany zmienił, prawdopodobnie pod wpływem tantryzmu, ideał religijny stał się nim mahasiddha, mistrz sztuki magicznej. Uciążliwą drogę do doskonałości zastąpiono mechanicznym powtarzaniem formuł magicznych, formy kultu sprowadzono do magii, połączonej często z praktykami erotycznymi. Z tego podłoża wyrósł lamaizm (buddyzm tybetański). Zniekształcenie nauki Buddy przyczyniło się niewątpliwie do upadku buddyzmu w Indiach na przełomie I i II tysiąclecia. Nie przeszkodziło jednak w jego rozprzestrzenianiu się poza ich terenem i staniu się religią światową. Zachód zetknął się z buddyzmem w okresie hellenizmu (III-I w. p.n.e.), w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego i działalności propagatorskiej Asioki. Niektórzy spośród uczonych dopatrują się np. wpływów nauki Buddy w chrystianizmie wyraźnie dają się one stwierdzić w neoplatonizmie. Powstałe w 2 połowie XIX w. zainteresowanie buddyzmem w zachodniej Europie (A. Schopenhauer, R. Wagner) oraz w USA nie osłabło i w XX w., o czym m.in. świadczy zorganizowanie 1929 w Paryżu Towarzystwo Przyjaciół Buddyzmu (organ - La Pensée Bouddique). Tilopa Buddyjska literatura religijna w Indiach spisana w języku pali (Palijski Kanon, Pitaki) i w sanskrycie jest ogromna. Większość niekanonicznej literatury palijskiej jest dziełem mnichów cejlońskich, którzy objaśniali teksty kanoniczne i zbierali legendy, układali kroniki (Dipawansa) a nawet pisali poematy ku czci Buddy. Dzieła palijskie powstawały również i w Birmie. Po palijsku pisali therawadinowie (odłam buddystów), inne szkoły i sekty używały innych postaci języka średnioindyjskiego. Mahajanę oraz częściowo hinajanę reprezentują dzieła pisane sanskrytem.
Buddyzm chiński. Buddyzm indyjski dotarł do Chin poprzez Afganistan i Azję Środkową. Pierwsze kontakty datują się od ok. II w. p.n.e. lecz pierwsi misjonarze, dwaj mnisi indyjscy: Sze Mo-teng (Kasyapa Matanga?) i Czu Falan (Dharmaratna?), przybyli dopiero w latach 65-67 na dwór cesarza Ming w Lojangu i przynieśli z sobą pierwszy buddyjski tekst kanoniczny, Sutrę w 42 częściach (legendy związane z życiem Buddy i jego kazania). Oni też mieli być założycielami pierwszej świątyni buddyjskiej w Chinach - Świątyni Białego Konia w Lojangu. W 148 zjawił się tu również Irańczyk An Szy-kao (identyfikowany jako Parthamasirys, syn Pakora II, króla Partów), który dokonał przekładu wielu podstawowych tekstów buddyjskich. Wieki I i II były okresem powolnego przenikania buddyzmu głównie do środowisk taoistycznych. Z dwu postaci buddyzmu indyjskiego: hinajana i mahajana, zwyciężyła ostatnia. Do rozkwitu doszedł buddyzm chiński dopiero w okresie rozbicia Chin (220-589), kiedy zdobył sobie wielu wyznawców wśród inteligencji chińskij. Zachwiał się wtedy prymat konfucjanizmu w życiu społecznym Chin. W 2 połowie IV w. już 90% ludności północno-zachodnich Chin wyznawało buddyzm. W IV w. zaczęły się pojawiać pierwsze szkoły (sekty) buddyjskie. Wiele z nich zostało przeniesionych do Japonii jak np. cing-tu (japońska jődo) - założona w IV w. przez Huej Jüana, czan (japoński zen) - założony w I połowie VI w. przez Bodhidharmg, tien-taj (japoński tendai) - założony w 2 połowie VI w. przez I Czy-i oraz czen-jen (japoński shingon). Buddyzm przeżywał w Chinach okresy prześladowań, inspirowanych przez konfucjanistów (1 połowa V w. i IX w.), z których wyszedł wprawdzie osłabiony, lecz nie stracił wpływu na różne dziedziny życia i w dalszym ciągu odgrywa, obok konfucjanizmu i taoizmu, poważną rolę w religijnym życiu Chin.
Buddyzm japoński butsudő [ z japońskiego, droga Buddy]. Buddyzm dotarł do Japonii poprzez Azję Środkową, Chiny i Koreę w połowie VI w. i popierany przez rząd centralny usunął początkowo w cień pierwotną religię Japończyków - shintő. W VII w. powstały pierwsze świątynie buddyjskie (tera), ośrodki kultu i rozpowszechniania doktryny Buddy, wykładanej przeważnie przez misjonarzy z Chin i Korei. Propagatorzy buddyzmu nie akcentowali z początku odmienności w indywidualnych stanowiskach. Nauczali pospołu w tych samych świątyniach, traktując poszczególne interpretacje doktryny jako różne wyrazy jednej prawdy. Jednakże już w tym samym wieku pojawiły się w buddyzmie japońskim pierwsze sekty, z których każda miała uzyskać w przyszłości odrębne miejsca kultu. Najstarsze z nich (VII-VIII w.) wywodziły się przeważnie z hinajany lecz powstałe po VIII w. opierały się już tylko na mahajanie jako przystępniejszej i dającej prostemu człowiekowi nadzieję przyszłego zbawienia przez łaskę wszechobecnych świętych istot: (bosatsu, Hotoke czy Amidy). Do najważniejszych z owych sekt należą: ...
XRXS