2.C. Liryka starożytna grecka i rzymska – wyznaczniki formalne. Horacy i jego poezje.

Pojecie ody (carmen). Problem: elegia a gatunki liryczne.

Arion – legendarny poeta grecki; był wg tradycji twórcą artystycznego dytyrambu, pisał też pieśni i hymny (z jego twórczości nic się nie zachowało)znany jest głównie z opowieści (zawartej w dziełach Herodota i  Owidiusza) o jego cudownym ocaleniu przez delfina z rąk piratów w czasie podróży morskiejKanon greckiej poezji lirycznej: Alkaios z Lesbos – reakcje na wszelkie przejawy życia politycznego (atakuje tyranów, popiera arystokrację), teksty polityczne, rewolucyjne, wzywające do walki przeciw tyraniiw pieśniach także piewca wina i miłości

pieśni biesiadne odbiciem ożywionego życia towarzyskiego– dojrzałość emocjonalna, subtelne odczucia, doznania, wdzięk i szczerość, mistrzostwo języka i stylu, nowe układy wierszowe strofa alcejska

Alkman – hymny, peany, pieśni taneczne, miłosne i biesiadne pierwszy prawodawca liryki chóralnej Anakreon – elegie, pieśni miłosne i biesiadne, utwory jambiczne

erotyki utrzymane w lekkim żartobliwym tonie ostre inwektywy w jambachBakchylides – pieśni chóralne dla uczczenia uroczystości religijnych

najwartościowszy hymn śpiewany przez chór w święto Apollina Delijskiego Ibykos -  znany przede wszystkim jako chwalca urody młodych chłopców

Pindar – najwybitniejszy poeta w zakresie liryki chóralnej(epinikia, hymny, dytyramby, peany, enkomia, treny)

zachowane tylko 4księgi epinikiów na cześć zwycięzców w igrzyskach olimpijskich, pytyjskich, istmijskich i nemejskichpatetyczny, pełen wzniosłości język

unikał wyrazów prozaicznych i pospolitych, wprowadzał rzadkie konstrukcje i połączenia słowne, tworząc wyjątkowy nastrój

Safona z Lesbos – w jej poezji pobrzmiewają nuty osobistych przeżyć

tworzyła lirykę miłosną i erotyczną (adresowaną do uczennic i przyjaciółek z kręgu poetyckiego jaki wokół siebie stworzyła, za co pomawiano ją o skłonności lesbijskie)modlitwy do Afrodyty, Hery i Muz

umiłowanie do przyrody i wrażliwość na piękno pieśni ludowej (zwłaszcza w pieśniach weselnych)

strofa safickaStesichoros – poezja chóralna uwzględniająca tematy epickie

podejmował temat mitów trojańskich i dziejów rodu AtrydówSimonides – pierwszy poeta układający pieśni chóralne na zamówienie

oprócz hymnów epinikia, dytyramby, skolia, peany, elegie i treny

największa chwała u potomności dzięki trenom, które miały ze szczególną siłą wywoływać uczucie litości

wprowadzenie do liryki greckiej epigramatu

skolia (pieśni biesiadne) – pełne refleksji nad znikomością życia ludzkiego i niepewnością losu

- okoliczności sporządzenia kanonu i leżące u jego podstaw kryteria pozostają zagadką

- niektóre przekazy dołączają jeszcze poetkę beocką Korynnę

Archiloch - elegie, epigramy, hymny, złośliwe jamby

sprzeciwiał się dawnym prawdom przekazanym przez Homera

realistyczny pogląd na światw ocenie starożytnych taki sam twórca w zakresie liryki, jakim w zakresie epiki był Homer

Tyrtajos – patriotyczne elegie zagrzewające do walkiLiryka chóralna rozwijała się szczególnie w Sparcie, gdzie szczególny nacisk kładziono na uroczystości zbiorowe; GATUNKI:związek gatunków i funkcji:starożytna pieśń= grec. odé, łac. carmenbyła równoznaczna z hymnem:

pean – ku czci Apollona

dytyrambos – ku czci Dionizosa

hymn – najogólniejsze wyróżniki:

1.               adresat i prekacyjny charakter (zwracały się do bogów)

2.               akompaniament (kitara)

3.               szczególny sposób wykonania (przez stojący nieruchomo chór)

oda –  (z gr. odé forma skrócona od aoidé „pieśń, śpiew”

patetyczny, uroczysty, wierszowany utwór poetycki opiewający wzniosłą ideę, wybitną postać, niezwykły czyn

pierwotnie przeznaczony do śpiewania

carmen – w antycznym Rzymie utwór liryczny, pieśń

dytyramb - pieśń chóralna z towarzyszeniem fletu wykonywana ku czci boga Dionizosa;  śpiewane przez satyrów w orszaku Dionizosa zapoczątkowały powstanie tragedii greckiej; później także w formie pisemnej i utworu z przewagą muzyki

pean – w najwcześniejszej formie związany z kultem Apollona

pieśń chóralna lub hymn skierowany do Apollina, a później również do innych bogów, także pieśń bitewna, triumfalna z okazji zwycięstwa lub uroczysta

              FUNKCJE:

enkomion – pieśń pochwalnaEPInikion – (z łac. epinicium) – pieśń z okazji zwycięstwa (związana z tradycją sportową)EPIthalamion – okolicznościowa pieśń związana z ceremoniami zaślubin

/przedrostek „epi” – oznacza z grec. „na”/

skolion – pieśń biesiadnaerotikon – pieśń miłosna, odwołanie do Afrodyty (miłość – zachwyt wobec piękna i dobra)

threnos (epikedeion, epicedium, nenia) – utwór żałobny, którego tematem jest opiewanie osoby zmarłej

zmarłym dzieciom poświęcano - epigramatyelegia (problem elegii) teoretycznie można by uznać ją za 4 rodzaj epicki

- utwór ujęty w dystychy, w których po heksametrze daktylicznym następuje przypominająca pentametr daktyliczny para trymetrów katalektycznych- problem jej przeznaczenia nastręcza dużo trudności i niejasności:- w starożytności uważano, że była ona początkowo rodzajem lamentu (élegos), śpiewanego przy akompaniamencie aulosu

- obecnie nazwę wywodzi się od ormiańskiego słowa „elegen” oznaczającego „trzcinę, stroik, flet”

- na ogół przyjmuje się, że oprócz elegii żałobnej występowała jeszcze elegia biesiadna, wojenna (Tyrtajos), polityczna, historyczna, dedykacyjna, miłosna (z opisami sytuacji, okoliczności), refleksyjno – filozoficzna

- w Rzymie najczęściej utwór miłosny (Owidiusz, Katullus)

- w Renesansie pojawiły się także elegie podróżnicze

idylla / bukolika



sielanka – to pojęcie wywodzące się z Renesansu,

a wymyślone przez Szymonowica

z grec. „bukolos”– pasterz wołów

nazwa wywodzi się od pierwotnej krainy szczęśliwości związanej z Sycylią (Arkadia jest wynikiem translokacji  do Aten)

problem gatunku:

termin „idylla” oznaczał pierwotnie utwory drobne, ale mieszczące się w tradycyjnych gatunkach poetyckich, wydawane zwykle pojedynczo, nie w zbiorach

mogły mieć różną treść

z czasem stała się synonimem „pieśni pasterskiej”

Teokryt – jest pierwszym i jednocześnie najwybitniejszym przedstawicielem poezji bukolicznej:

1.         charakter konwencjonalny, pod postaciami pasterzy (głównych bohaterów) przedstawiano osobistości współczesne, zwłaszcza poetów; m.in. motyw śmierci pięknego młodzieńca Dafnia, którego zgon okrył żałobą cały świat pasterski; motyw agonu bukolicznego, dialogi między pasterzami, poza tym mimy, małe obrazki dramatyczne, epyliony;              

2.         rozwój w epoce hellenistycznej – człowiek zmęczony życiem w miastach tęsknił do przyrody (alternatywa wobec urbanizmu)

następcami Teokryta byli Mosochos i Bion

Pozostali poeci rzymscy:

Sulpicja – rzymska autorka 6 krótkich elegii zachowanych w zbiorze elegii Tibullusa

- opiewała w nich swą miłość do niejakiego Cerintusa

- należała do grupy poetów z kręgu Messali KorwinusaPublius Vergilius Maro (Iw.pne.)we wczesnym okresie twórczości ogłosił zbiór „Bukolik” – zwane też „Eklogami” (Eclogae) w dużej mierze wzorowane na „Bukolikach” Teokryta (tematyka, greckie imiona pasterzy, niektóre elementy greckiego krajobrazu), ale posiadały też wiele motywów oryginalnych – w utworach tych pasterze wiodą poetycki agon, bądź kolejno odśpiewują swoje piosenki

- wprowadził „sielankę” filozoficzna i alegoryczną jako nowy typ, nieznany Teokrytowi

„Georgiki”- 4księgi, w których pokazuje społeczeństwu ogromne wartości zawodu rolnika i budzi miłość do ziemi

Albius Tibullus – elegik, wielki piewca miłości i wiejskiego życia   –  twórczość pełna sielankowości, prostoty i sentymentalizmu

Sextus Propertius – jeden z największych elegików rzymskich

jego poezja nie jest łatwa, gdyż nasyca ją wiele dygresji mitologicznych i wstawek erudycyjnych. Również zwięzłość wypowiedzi poetyckiej nie ułatwia zrozumienia tekstuCaius Valerius Catullus – jego poezja charakteryzuje się szczerością uczuć, finezyjną prostotą formy, różnorodnością użytego metrum i bogatym językiemPublius Ovidius Naso – autor poezji miłosnych “Amores”

Ok. 2 n.e. ukazała się „Ars amandi” (Sztuka kochania) w 3 księgach, frywolny podręcznik miłości i flirtu, oraz „Remedia amoris” (Lekarstwa na miłość)

Na wygnaniu napisał Tristia (Żale) w 5 księgach, ze słynną autobiografią

Quintus Horattius Flaccus

(65 –8 pne.)

(omówienie utworów)

Pieśni:

utwory religijne, biesiadne, erotyczne, patriotyczne, filozoficzne, o programie literackim poety, o śmierci, okolicznościowe

Księga pierwsza:

Pieśń wymienia różne rodzaje ludzkich zajęć, aby w zakończeniu przeciwstawić im twórczość poetycką, zapewniającą boską nieśmiertelnośćDo Oktawiana Augusta, zachęca go (przyzywając domowe bóstwa) do zakończenia wojny domowej i objęcia pełni władzy. W zakończeniu Oktawian nazwany jest Cearem, czyli spadkobiercą Juliusza CezaraDo okrętu, utwór z życzeniami dobrej podróży, który zamienia się w ostrzeżenie przed nazbyt śmiałymi czynami ściągającymi gniew bogówWytrwałość wśród zmiennych kolei losu (w sprawie Planka) Hymn na cześć Oktawiana Augusta, Horacy wylicza najpierw godnych pieśni bogów i ludzi, aby na końcu tego zaszczytnego szeregu umieścić Marcellusa i Oktawiana Oda do okrętu – alegorii Republiki. Idee republikańskie nie mają już szans na zwycięstwo, wezwanie do zaniechania wojny domowej, Osobiste wyznanie kończące odę jest nawiązaniem do własnej republikańskiej przeszłości

Wróżba Nereusa (skierowana do Parysa) o skutkach porwania Heleny = ostrzeżenie Antoniusza przed związkiem z Kleopatrą

Zaproszenie dziewczyny na wieś Pieśń do lutni, oddająca hołd Alkajosowi, który prócz zwycięstw wojennych opiewał miłość i Muzy

Wyznanie poety, który obserwując zjawisko gromu z jasnego nieba porzuca postawę epikurejską i wraca do wiary w ingerencję bogów, zdolnych w każdej chwili niespodziewanie odmienić los ludzki Pieśń triumfalna, sławiąca zwycięstwo Oktawiana nad flotą Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum, a zarazem wyrażająca podziw dla Kleopatry, która popełniła samobójstwo by uniknąć hańby

Księga druga:Rozważanie jak pisarz może sobie poradzić z własnym czasem historycznym, obarczonym cieniem walk bratobójczych (tragedia – niewłaściwa gdyż nie czas jeszcze na wielostronność spojrzenia, kronika – pochwala ich obrazowość, retoryczne upomnienia – takie jakie sam pisze, najchętniej jednak zwraca się ku „lżejszym rytmom”) Pieśń skierowana do Mecenasa – odmowa opiewania heroicznych wydarzeń z historii Rzymu, w zamian głosi pochwałę żony Mecenasa

Apostrofa do drzewa, które zwaliło się na Horacego – przedstawia zejście do Podziemia, gdzie cienie umarłych słuchają pieśni Safony i Alkajosa

Przeciwstawienie wznoszenia luksusowych willi na wybrzeżu surowym obyczajom przodków

Własna sława pośmiertna wyobrażona jako lot ptaka spoglądającego na ludy, które dowiedzą się o istnieniu poety

Księga trzecia:„Odi profanum vulgus” – poeta występuje przed chórem dziewcząt i chłopców z pieśnią zachęcającą do umiarkowania i skromności. Dumny ze swojej sztuki, z tworzenia nowego gatunku poetyckiego, nie pragnie innych dóbr poza sabińskim zaciszem

Zachęcenie do praktykowania cnót i umiejętności składających się na „virtus Romana”: powściągliwości, tężyzny fizycznej, rzemiosła wojennego, męstwa, pogardy, śmierci, patriotyzmu, sztuki milczenia

Pochwała dalszych cnót: prawości i stałości poglądów. Znaczna część to epicka wypowiedź Junony porzucającej nienawiść do Rzymian, jeśli porzucą myśl o odbudowie TroiInwokacja do muzy Kaliope. Poeta daje do zrozumienia, że woli tony liryczne. Opowiada o momentach swojego życia, w których został cudownie uratowany, zachęca muzy by pozostały przy nim gdy przejdzie do sławienia czynów Augusta. W czasach pokoju trzeba miarkować siłę, którą się posiada i nie używać jej do złych celówZapowiedź przyznania Augustowi boskości po zwycięstwach nad Partami i Brytanami. Przestroga przed skutkami braku męstwa (żołnierze rzymscy w niewoli po klęsce Krassusa)Dialog z dziewczyną Lidią

Przykład paraklausithyronu

pragnienie skruszenia serca Lidy przy pomocy Merkurego, exemplum: miłosierny postępek jednej z Danaid

Przeciw nieumiarkowanemu bogaceniu się Rzymian i rozprzężeniu obyczajów

„Exegi monumentum aere perennius”

Księga czwarta:Do Julusa Antoniusza. Horacy zachęcany, aby opiewać triumf Augusta wymawia się brakiem właściwych uzdolnień i nie bez ironii przerzuca ten trud narozmówcę. Przestrzega przed naśladowaniem Pindara jeśli się nie ma jego triumfu

Do starzejącej się LikiPieśń wieku – hymn – modlitwa do Apollina i Diany (opiekunów Rzymu) przeznaczony do odśpiewania przez chóry 27 dziewcząt i chłopców  na Palatynie i Kapitolu 3 czerwca 17r. w ostatnim dniu trzydniowych uroczystości z okazji upływu kolejnego wieku (liczącego 110 lat). Hymn jest zarazem pieśnią o samym akcie jego wykonania, będącego wynikiem długich ćwiczeń

Epody = JambyNajwcześniejsze utwory Horacego, cykl 17 wierszy pisanych różnymi metrami jambicznymi. Nazwane przez gramatyków epodami, gdyż po dłuższym wersie, następował krótszy (epodos = dośpiew)

Do zbioru włączone zostało kilka utworów erotycznych (11, 14, 15)

Pochwała życia wiejskiego, jak się okazuje w zakończeniu – włożona w usta lichwiarza Alfiusa i w ten sposób zironizowana. Poeta sam ceniąc życie na wsi nie chciał znaleźć się w gronie chwalców nieszczerych

Czarownice męczą niewinnego chłopca, od którego skargi epoda się zaczyna

Inwektywa na tchórzliwego oszczercę

Potępienie wojny domowej

Odwrócenie funkcji utworu z życzeniami dobrej podróży – klątwa i złowróżbna  przepowiednia w tonacji żartobliwej, skierowana przeciw najgorszemu z wierszokletów

Dialog między opętanym miłością i czarownicą KanidąList do Pizonów = Sztuka poetycka

Swobodna gawęda epistolarna o przesłankach dobrego smaku literackiego w połączeniu z doskonałą znajomością warsztatu. Uwaga skupiona na gatunkach nie uprawianych przez Horacego: tragedii, komedii, epice. Elementy historii poezji i teatru – na podstawie wzorów przede wszystkim greckich – połączone z aktualnymi wskazówkami dla pisarzy, dyskurs teoretyczny z żywymi przykładami, powaga z żartobliwością. Przedmiot jest ujęty od strony twórców jak i publiczności.

Zwrócenie uwagi na istnienie innych wyznaczników gatunkowych poza metrum i treścią.

Przedstawienie genezy poszczególnych gatunków.Obraz poety doskonałego – Horacy mówi o wykształceniu i obowiązkach wobec społeczeństwa.

Satyry = Gawędy („Sermones”) (1)Napisane równocześnie z Epodami

Księga I – 10 utworówHoracy gani w nich wady ogólnoludzkie, czyniąc aluzje do społeczeństwa rzymskiego, upomina i krytykuje w łagodnym, wyrozumiałym tonie. Dostrzega zarówno dobre jak i złe strony swych bliźnich

Księga II – więcej rysów moralizatorskich

Księga I:Posąg Priapa opowiada o zdrożnych praktykach czarownic na Eskwilinie, gdzie do niedawna był cmentarz biedoty, a obecnie rozciągają się  założone przez Mecenasa ogrody. W zakończeniu Priap przepędza wiedźmy we właściwy sobie, rubaszny sposób.

2