KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl
BIBLIOTEKA
PSYCHOLOGICZNA
Pod redakcją naukową
Marii ^łącznikowej
6 ^ •"'""K* mcHoi.^ (3Q
Stanisław Gerstmann
Rozwój uczuć
^dkaikartatytuWa
^^-Andr^ki
Redaktor Wydawnictwa
^a^-^^::^
Faktor techniczny
"^""l St^,en
Korektor
Danuta Boniecka
<:!opyright
^Wy.fa^.^,
1 Pedagogiczne
Warszawa 1976
Printed ;n py^
Warazawa 1976
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Wydanie pierwsze. Nakład 15000+257 egzemplarzy
ArŁuazy drukarskich 15,25; wydawniczych 11,76
Oddano do składania 13.J.1975 f. , •' i] ; •~\ /
Podpisano do druku I. IV. 1976 r. AKC. ' A ; ^'l^
Druk ukończono w sierpniu 1976 r. ' l
Papier druk. sat. kl. III, 80g, 61 x86 cm z fabryki w Kostrzyniu
Zamówienie nr 2141/332. Cena zi 20. — A-IO/4I
WSiP Zaktady Graficzne w Bydgoszczy
Slowo wstępne
Uczucia stanowią ważny element w kształtowaniu się oso-
bowości i na równi z innymi jej funkcjami muszą być celowo
i systematycznie rozwijane przez poszczególne środowiska wy-
chowujące.
Psychologowie, zajmujący się tą problematyką, sygnalizują
poważne niebezpieczeństwa grożące, gdy w ontogenezie do-
chodzi do zaburzeń rozwojowych w reakcjach emocjonalnych
dzieci i młodzieży. Na przykład E. B. Hurlock zwraca uwa-
gę na to, że uczucia zabarwiają znaczną większość doświadczeń
człowieka, a — być może — w ogóle nie ma w naszym ży-
ciu sytuacji, w których rozwiązywaniu nie brałyby one udzia-
łu.1 Uczucia są również motywami różnorodnych działań ak-
tywizujących proces rozwoju człowieka.
Niektóre uczucia przeżywane bardzo intensywnie często
powstrzymują rozwój osobowości. Przykładem są przypadki
pozbawienia dzieci uczuć miłości rodzicielskiej i sympatii
innych ludzi spotykanych przez dziecko, uczucia niższości
i brak wiary we własne możliwości działania. To wszystko izo-
luje dziecko od społecznego otoczenia, powstrzymuje jego
aktywność zmniejszając rozwojowe szansę. Dominacja uczuć
negatywnych, lękowych i agresywnych utrudnia lub uniemo-
1 E. B. Hurlock: ROZWÓJ dziecka. Przekład z jeż. ang. B. Homowski,
St. Kowalski i B. Rosemann. Wyd. 2. Warszawa 1961, PWN, s. 299.
SS^A----——
rea1^ s-T0^3 się UC2U^ Cort26 ldeaJny m0^
Iud^4• rZ^.T'0- ^^^Y te0^ ^"^ośdn.e
Nowych ^S' ^"^"-tjedS S3^ w nas^
praictyce wychn1 c1 w pr2eb1^ o^oo2e ^"^ć mo-
^etny^":^ unlk^ ^ieJu yS^ P02waia -
S%==ss-=^3:
-"^.SiS-^E.^rs;'""—
rosłego Ten n dności życia „1 ^^"^ch dziecku
s^1 p^s:^-^0"^^^^^ u dou
Psychicznych TlnT k2e ^"y^, poza „c •J ^^en^e
^"czućS^-0^10^ P^^any zTcL aami' fu^
'^"^s:^ -A^r^
^^^SSSi?^^
3 ^^•^tę pełnią upzu-
• SźS?^^ ^r^ont^--
s:^?^^?^?^^
St,ri1^^^^^
^^a^^^
°d '""cionSo"'"'20'"""' "trellon^r"1.130'"^
"•brew temu u? "'•^•"'''"wania się dn ^ ""•^'•źnie
^'epnTc^a "". '''•""'- '" C2y naw
^X- ^^IS1^———— ^^-
"y^^'^". ""ym, {^cj^y0-^^
runkowme pS, ^g•a',Ł^m'"^i. Na pocS alym' "i-^-
^".ar^^^^ .^^a icierowanrceTo^ C2wle-
^y^cyjnrroT^T"1 proces6^ e^^T^1 świad0-
woś^ opano^? ^^"ośd J-edno^T "^•-''^i ^h
' ^-"yc0^1,"^ PoJtr^^ ^ -o.h-
^ ,p. -e, .^^ .chSo^f^ -°-
w związku 7 ODJa-
s.-.^iy^s^^^
^ŁST" -^e^:00 P°^:
teck0---"^^^^^^^^
4 lcń Alzacji, nie
orientuje się w warunkach działania, które mogą sprawiać, że
cel nie da się osiągnąć. W tych sytuacjach przeszkoda w dą-
żeniu do urzeczywistnienia zamiaru powoduje siine reakcje
emocjonalne (frustracje). Z upływem czasu, w późniejszych
tatach ontogenezy, podejmowanie decyzji opiera się na ana-
lizie sytuacji, czyli subiektywnych i obiektywnych warunków
powodzenia. Coraz łatwiej ustalić również stopień ryzyka
i wiążące się z tym prawdopodobieństwo sukcesu.
Podobne przemiany zachodzą w stosunku człowieka do sa-
mego siebie. W tym zakresie istnieje zawsze silna skłon-
ność do indywidualnego, emocjonalnego oceniania swoich
właściwości, tworzenia obrazu samego siebie. Niemniej schy-
łek wieku dorastania stwarza już szansę bardziej krytycznego
spojrzenia na własne postępowanie, wykorzystania, opinii śro-
dowiska i zobiektywizowania dotychczasowych sądów. Mo-
żliwie bezstronny stosunek jednostki do siebie stanowi bowiem
jeden z podstawowych czynników wyznaczających ustosun-
kowanie się do społecznego otoczenia.
Scharakteryzowany powyżej ogólny przebieg rozwoju
uczuć jest uwarunkowany czynnikami, których znaczenie uję-
to w dialektycznej teorii rozwoju osobowości. Zawiera ona
najogólniejsze, powszechne prawa, a wynikają z niej postu-
laty, które musi uwzględniać praktyka kształtowania uczuć,
leżeli ich rozwój ma być jak najbliższy optymalnego.
Właściwości poszczególnych funkcji emocjonalnych są
uwarunkowane niektórymi cechami organizmu jednostki.
Dlatego omówimy zależność stopnia pobudliwości emo-
cjonalnej od reaktywności tkanki nerwowej w ośrodkowym
układzie nerwowym i od oddziaływania na jej stan funkcjo-
nalny innych narządów organizmu, a głównie układów wy-
dzielania wewnętrznego (dokrewnego), krążenia i oddecho-
wego. Ogólny stan zdrowia lub wyczerpania, zmęczenia, rów-
nież wpływa na warunki przeżywania emocji.
Druga grupa czynników warunkujących przebieg rozwoju
uczuć wiąże się z oddziaływaniem zewnętrznego, przede
wszystkim społecznego środowiska. Na czoło wysuwa-
ją się tu wszystkie celowe zachowania Judzi dorosłych (wy-
chowawców w rodzinie, szkole i in.), które kierują i modelują
w optymalny sposób przebieg procesów rozwojowych. Brak
kierowniczej ingerencji powoduje powstawanie wypaczeń,
zaburzeń życia emocjonalnego, oddalanie się wyników wy-
chowania od akceptowanego modelu uczuciowości człowieka
i drogi jej formowania się.
Oprócz zorganizowanych celowo środowisk wychowują-
cych na rozwój dziecka wpływają sytuacje, zdarzenia nie-
kontrolowane, przypadkowo pojawiające się w jego oto-
czeniu. Ich znaczenie bywa rozmaite, znajduje się tu bowiem
źródło zarówno korzystnych, jak i niekorzystnych doznań
i doświadczeń. Te ostatnie mogą być przedmiotem oddziały-
wań reedukujących, a więc w jakimś zakresie korekcyjnych.
Pamiętając o roli otoczenia i samokontroli w rozwoju oso-
bowości, a w tym uczuć, wskażemy następny czynnik, równie
jak scharakteryzowane poprzednio doniosły: aktywność
człowieka. Podstawowym warunkiem rozwoju wszystkich
funkcji organizmu wraz z psychicznymi jest działanie, po-
sługiwanie się nimi w zwyczajnych, codziennych okolicznoś-
ciach życia. Ich sprawność i doskonalenie wymaga ćwiczenia
i doświadczeń. Ilościowy i jakościowy rozwój uczuć dokonuje
się wówczas, gdy dziecko ma różnorodne — w miarę moż-
ności celowo dobrane — sposobności ich przeżywania, gdy
styka się ze źródłami wzbudzającymi pojawianie się procesów
emocjonalnych.
Więzi uczuciowe, np. koleżeństwo i przyjaźń, mogą poja-
wić się tylko w odpowiednio przebiegających interakcjach,
w określonych, jeśli chodzi o specyficzne właściwości, sto-
sunkach międzyludzkich.
Jeżeli myślimy o zamierzonym wpływie wychowawczym,
którego celem głównym ma być odpowiednie modelowanie
przebiegu rozwoju uczuć, to chodzi przede wszystkim o orga-
nizowanie aktywności dziecka i dorastającego oraz warunków
bezpośrednio wpływających na jej rodzaj.
Wskazane powyżej problemy są omówione w kolejnych
rozdziałach tego tomu „Biblioteki Psychologicznej". Przedsta-
wiono w nich najważniejsze przejawy zróżnicowanego życia
uczuciowego u noworodka i niemowlęcia, w wieku poniemo-
wlęcym i przedszkolnym, w młodszym wieku szkolnym oraz
w okresie dorastania. Taki sposób charakteryzowania przemian
zachodzących w kształtowaniu się emocjonalności powinien
ułatwić zrozumienie dzieci i młodzieży, których rozwojem
kierujemy w poszczególnych okresach ontogenezy.
Rola uczuć w życiu człowieka
Co to są uczucia?
Człowiek orientuje się w rzeczywistości, która jest terenem
jego różnorakiej aktywności, za pośrednictwem treści proce-
sów psychicznych, odzwierciedlających otaczający go świat.
Spostrzegamy przedmioty, ludzi i ich zachowanie się, zdaje-
my sobie sprawę z ich wyglądu, rozmieszczenia, właściwości
fizycznych. Wyobrażamy sobie to, co w danej chwili jest
niedostępne spostrzeganiu poprzez zmysły, a z czym kiedyś
zetknęliśmy się bezpośrednio. Myślimy o minionych zdarze-
niach, o teraźniejszości i przyszłości. Są to procesy poznaw-
cze ściśle powiązane funkcjami, dzięki czemu możemy od-
zwierciedlać świat w pełny sposób, przeżywając równocześnie
obraz „rzeczy i niedostrzegalne ich cechy za pomocą myśli.
, Wśród procesów psychicznych, prócz poznawczych, wy-
różniamy uczucia. Są to takie przeżycia, jak miłość, zazdrość,
tęsknota i wiele innych. Współwystępują one i w pewnym
sensie współdziałają z procesami poznawczymi wpływając na
ich przebieg i treść oraz wzajemnie ulegając kierowniczej
funkcji procesów poznawczych. Te obopólne związki pozna-
my w przebiegu ich rozwoju i kształtowania się.
Uczucia także odzwierciedlają świat, umożliwiają oriento-
wanie się w rzeczywistości. Wyraża się w nich stosunek jed-
nostki do poszczególnych fragmentów otoczenia, _,'
Wśród uczuć wyróżnia się e mocje. (Zalicza się je do pier-
wotnych funkcji psychicznych człowieka, wspólnych ludziom
li
i zwierzętom znajdującym się na wyższych poziomach rozwoju
ewolucyjnego. Są to na przykład strach i gniew.
I. P. Pawłów zwrócił uwagę na znamienny związek uczuć
z procesami poznawczymi już na poziomie odruchów bezwa-
runkowych. Gdy organizm znajdzie się w nowych warunkach,
uruchamia się dziedziczny odruch, ustawiający organizm i je-
go narządy odbiorcze tak, aby można było zorientować się
w otoczeniu. Jest to więc odruch badawczy, który Pawłów na-
zwał odruchem ,,Cóź to takiego?"1. W tej sytuacji występuje
równocześnie proces emocjonalny o charakterze przestrachu,
tremy, uczuć niepewności, ponieważ nieznana sytuacja może
zawierać czynniki groźne, niebezpieczne dla organizmu. No-
we bodźce, których znaczenia nie daje się od razu zrozumieć,
wywołują podobny odruch i przerażenie u dzieci, choć prze-
życia takie występują także u dorosłych.
/ Uczucia odzwierciedlają więc zarówno wartość życiowej
sytuacji dla człowieka, jak i wynikający stąd jego do niej sto-
sunek. Człowiek zdając sobie fprawę z grożącego niebezpie-
czeństwa przeżywa strach, boi się szkodliwych skutków dzia-
łania określonych bodźców. Tak też potocznie mówimy, że są
one ,,przerażające". Zawiera się w takim uczuciu również
odzwierciedlenie negatywnego stosunku do niebezpiecznych
sytuacji. Człowiek ich unika, ucieka przed nimi. Przeciwnie
zachowuje się wobec sytuacji rozpoznanych jako korzystne.
Przeżywa wtedy uczucia zabarwione przyjemnością, wyraża-
jące pozytywny stosunek jednostki do nich. Szukamy takich
przypadków, dążymy do tego, aby brać udział w tego ro-
dzaju zdarzeniach.
,' Stefan Szuman sądzi, że można mówić o poznawaniu
^uczuciowym2, ponieważ w treści uczuć odbija się znaczenie
' I. P. Pawłów: Wybór pism. Pod red. Ch. S. Kosztojanca. Przekład
z jeż. roś. L. Skarżyóski. Warszawa 1851, PZWL, s. 169.
2 M. Przetacznikowa: Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. Warszawa
1967, PZWS („Biblioteka Nauczyciela"), s. 169.
12
dla człowieka tego, co powoduje ich powstanie. Uczucia przy-
jemne odzwierciedlają to, że budzące je przedmioty mają dla;
nas korzystne znaczenie, uczucie przykre zaś, że określone
przedmioty mogą być szkodliwe.
Okazuje się, że uczucia mają swoje źródła w konkretnych
sytuacjach, przedmiotach, zdarzeniach i osobach, z jakimi czło-
wiek styka się w codziennym życiu. Jeżeli występują przedmio-
ty i zdarzenia, które zna, z którymi wiążą się już jakieś jego
doświadczenia, rozpoznaje je jako ważne i budzące przyjem-
ne bądź przykre uczucia. Boimy się sytuacji groźnych powta-
rzających się w życiu, ponieważ są nam znane jako niebez-
pieczne, a przeżywamy radość w innych, gdy co pewien czas
ponawiamy w nich swój udział. Są to bezpośrednio dzia-
łające źródła uczuć, które wywołują przeżycia...
kats_killer