ANTROPOLOGIA FILOZFOCZNA
Ks. dr Jan Balbus
TEZY Z ANTROPOLOGII FILOZFICZNEJ
1. Pojęcie etymologiczne i rzeczowe antropologii, przedmiot, stosunek do innych nauk
2. Metody w Antropologii Filozoficznej
3. Koncepcje człowieka w historii filozofii
4. Aspekty antropologiczne
5. Człowiek istotą żyjącą – Homo Somaticus Vivens
6. Człowiek istotą myślącą, rozumną – Homo sapiens
7. Człowiek istotą wolną – Homo Liber
8. Człowiek istotą mówiącą – Homo loquens
9. Człowiek istotą społeczną – Homo socialis
10. Człowiek twórcą kultury – Homo creator
11. Koncepcje antropogenezy
12. Określenie istota i istnienie duszy ludzkiej
13. Substancjalność duszy ludzkiej
14. Duchowość duszy ludzkiej
15. Nieśmiertelność duszy ludzkiej
16. Jedność duszy ludzkiej
17. Monizm psychofizyczny
18. Dualizm psychofizyczny
19. Sens życia człowieka – Lektura Studia Paradyskie tom 16
20. Pochodzenie duszy ludzkiej
21. Czas pochodzenia duszy ludzkiej: stanowiska, ocena
22. Teoria jedności substancjalnej duszy i ciała
META ANTROPOLOIGIA – ZAGDANIENIA WSTĘPNE
1. Pojęcie etymologiczne i rzeczowe antropologii, przedmiot, stosunek do innych nauk.
A) Określenie etymologiczne antropologii
Ten przedmiot jako dyscyplina naukowa jest niejednoznaczna. Dlatego też jest on różnie używany i uprawiany. Termin antropologia pochodzi od dwóch słów greckich anthropos – człowiek i logos – słowo, nauka. Etymologicznie antropologia oznacza naukę o człowieku. Poraz pierwszy termin antropologia spotykamy w drugiej połowie XVI wieku kiedy to O. Cassmann wydał w 1594r książkę pt. „Psychologia anthropologica”
B) Określenie rzeczowe antropologii
Rzeczowo antropologię możemy kreślić jako naukę filozoficzną o człowieku – jako filozoficzną koncepcję człowieka. Dlatego też to określenie wskazuje na przedmiot formalny i materialny antropologii.
C) Przedmiot antropologii
a) Przedmiot materialny
Przedmiotem materialnym ( tym czym najogólniej się zajmuje nauka ) jest człowiek – fenomen ludzki. Człowiek jako istota bardzo złożona : wieloaspektowa i wielopłaszczyznowa jest przedmiotem niemalże każdej nauki. Obok antropologii filozoficznej istnieją : przyrodnicza, biologiczna, kulturowa, religijna, historyczna, pedagogiczna i psychologiczna. I tak antropologia przyrodnicza rozpatruje człowieka jako zjawisko fizyczne natomiast biologiczna jako cząstkę przyrody analizując jego cechy fizyczne. Dalsze antropologie to szereg nauk humanistycznych o człowieku Tylko religijna jako względnie teologiczna rozpatruje człowieka w aspekcie nadprzyrodzonym w stosunku do Boga jako początku i celu człowieka.
b) Przedmiot formalny
Przedmiotem formalnym antropologii filozoficznej ( właściwy ) jest człowiek w aspekcie filozoficznym, czyli człowiek jako taki. Antropologia zajmuje się człowiekiem od strony istoty od strony tego co stanowi człowieka. Od istoty sięga ona do ontycznej struktury bytu ludzkiego jako źródła wszystkiego. Są różne koncepcje filozoficzne człowieka. Różne koncepcje antropologii oscylują między materializmem a spirytualizmem. Materializm zakłada, że ciało człowieka jest tylko materią w takiej czy innej formie a duch go wcale nie ma, albo jest pochodnym materii. Spirytualizm zakłada, że człowiek jest tylko duchem. Istotę człowieka stanowi tylko dusza, natomiast ciało jest elementem przygodnym, niepotrzebnym balastem utrudniającym życie. Oczywiście są koncepcje pośrednie oparte na koncepcji tomistyczno – perypatetyckiej. Według tej koncepcji człowiek jest istotą zmysłową, rozumną. Istotę człowieka stanowi pierwiastek materialny i duchowy ( dusza i ciało ) Ciało i dusza jako materia i forma ( w ujęciu Arystotelesa ) łączą się ze sobą tworząc jeden samodzielny byt jako substancję zupełną, jedną osobę jako ostateczny podmiot i przyczynę wszystkiego. W antropologii człowieka która jest w najgłębszej istocie metafizyką człowieka, poszukuje się istoty bytu ludzkiego.
D) Stosunek antropologii filozoficznej do innych nauk
Antropologia w swym punkcie wyjścia korzysta ze wszystkich nauk o człowieku, czyli ze wszystkich antropologii i psychologii. W punkcie dojścia ( to znaczy przy omawianiu istoty człowieka ) antropologia opiera się na naukach traktujących o naturze bytu, a więc na filozofii przyrody, która omawia naturę bytu materialnego, na metafizycznej psychologii traktującej o naturze duszy i przede wszystkim na metafizyce omawiającą ontyczną strukturę bytu a w tym także strukturę bytu ludzkiego. Zatem antropologia jest w swym najgłębszym wyrazie metafizyką człowieka.
2. Metody w Antropologii Filozoficznej.
Metoda antropologii jest podobna do metafizyki. Niektórzy nazywają ją fenomenologiczno – transcendentalną. Dawniej była ona nazywana empiryczno – racjonalną, gdyż wchodzi ona z konkretnej rzeczywistości czyli fenomenu ludzkiego i szuka ostatecznej jego racji, która tłumaczy i nadaje sens. Bada podstawowe fenomeny ludzkie dane w doświadczeniu wewnętrznym jak i zewnętrznym lecz wykracza także i ponad nie – trancendentuje ( poszukuje i wykrywa ich przyczynę i ostateczną rację jaką jest istota ludzka ). Fenomeny ludzkie są cechy charakteryzujące człowieka w czym się on wypowiada ( niezależnie od płaszczyzny, rodzaju ). Fenomeny pokazują obok bogactwa dynamizm człowieka jaki jest jego udziałem i jego stale doświadcza. Od fenomenów można dochodzić do ontycznej struktury bytu. Po za tym wyróżnia się jeszcze w antropologii filozoficznej metodę metafizyczną w której wyróżnia się metody ( patrz metafizyka )
a) abstrakcji (abstrahere – łac. = odrywać, odciągać)
fizyczna – podaje się cechy gatunkowe, rodzajowe, jakościowe.
matematyczna – opuszcza się cechy jednostkowe, gatunkowe, rodzajowe, a pozostaje ilość (liczba).
metafizyczyna – opuszcza się dotychczas wymienione cechy, a pozostaje byt, który składa się z istoty i istnienia.
b) separacji (separacio – łac. = rozdzielanie, odkrywanie), nie niszczy się byt.
c) analogii – jest metodą pośrednią między bytem a niebytem, między jednoznacznością
a wieloznacznością, np. zamek – budowla, od spodni, z piasku, w broni, do drzwi.
Według jezuity Carlosa Valverde jest JA psychologiczne i JA antologiczne – najpierw trzeba uchwycić JA empirycznie, by później można było przejść do JA ontologicznego. Poznaję siebie przez spotkanie drugiego człowieka, bo ja rzeczywiście siebie nie widzę, a więc druga osoba jest lustrem mojego postępowania, mojego JA.
3. Koncepcje człowieka w historii filozofii.
Jakkolwiek nazwa antropologii jest stosunkowo młoda to sam problem człowieka jest stary tak jak sam człowiek. Zajmowała się nim filozofia grecka, chrześcijańska, nowożytna. Dlatego też stanowi ona centrum zainteresowań współczesnej filozofii. Odmienny był tylko aspekt ujmowania człowieka w filozofii greckiej : kosmocentryczne ujmowanie człowieka, w filozofii chrześcijańskiej : teocentryczne ujmowanie człowieka, w filozofii nowożytnej : antropocentryczne ujmowanie człowieka. W ujęciu księdza Jana Balbusa prblem przedstawia się następująco:
A) Jończycy starsi (Heraklit, Tales, Anaksymenes, Anaksymander, Mizelejczycy, Efezjanie) Zainteresowali się kosmosem, aby poznać człowieka. Uważali, że wszystko powstało z jednego żywiołu (redukcjoniści, bo wszystko sprowadzają do jednego). Głosili hilozoizm – wszystko jest obdarzone życiem, więc także człowiek. Humaniści – Sokrates (poznaj samego siebie – metoda elenktyczna, maieutyczna), Sofiści – nauczyciele, którzy zajmowali się człowiekiem w społeczeństwie, Protagoras stosował relatywizm, czyli wszystko jest względne.
B) Jończycy młodsi Platon kosmos to świat materialny i idei (tylko ten jest światem prawdziwym). Istotę człowieka stanowi jego dusza, ciało to balast, (dusza uwięziona w ciele). Dusza jest potrójna: rozumna, popędliwa i pożądliwa. Dusza rozumna jest nieśmiertelna. Istniała przed ciałem w świecie idei i tam po oczyszczeniu powróci. Z koncepcją duszy wiąże się koncepcja 3 stanów: filozofów, rycerzy i rzemieślników oraz 4 cnót: mądrości, męstwa, wstrzemięźliwości, sprawiedliwości. Pierwsze 3 cnoty zajmują poszczególne stany, ostatnia określa relacje między nimi. Semisokratycy – cynicy, cyrenaicy; Hegezjasz – przyjemność jest trudna do osiągnięcia, a śmierć jest ucieczką od cierpienia; Epikur – życie jest przyjemnością, należy chwytać dzień i wydobyć to, co przejemne. Arystoteles był pomiędzy skrajnym materializmem a spirytualizmem. Dusza ludzka jest formą ożywia-jącą ciało, zaś człowiek jest istotą złożoną z materii i formy. Przezwyciężenie dualizmu platońskiego: dusza i ciało nie są osobnymi bytami, ale razem stanowią byt, substancję. Forma decyduje o przyna-leżności gatunkowej. Dusza ma 3 funkcje: wegetatywną, sensytywną, intelektualną. W każdej sferze działa przez odpowiednie władze (części duszy). W sferze intelektualnej przez rozum czynny i bierny i wolę. Mówił, że człowiek jest istotą społeczną.
C) po Aleksandrze Macedońskim. Filozofia życia – każda szkoła zastanawiała się jak żyć? Od I w. p.CH do 529 r. – zamknięcie Akademii Platońskiej – filozofia synkretyczna (jest to kierunek wiodący wykorzystujący z innych filozofii to, co jest ciekawe)
D) filozofia średniowieczna
Starożytność chrześcijańska (od narodzenia CH do działalności Benedykta z Nursji). Okres prześladowań, tolerancji i chrześcijaństwa, jako religii państwowej. W tym czasie była filozofia apologetyczna, później systematyczna (całokształt filozofii i teologii Jezusa) – Orygenes, Klemens Aleksandryjski – przed soborem nicejskim i po – Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Bazyli Wielki, Augustyn (rozpatruje problemy Bóg - człowiek, Bóg - dusza. Dusza jest obrazem Boga, obdarzona rozumem, wolą i pamięcią. Głosi woluntaryzm (pierwszeństwo woli przed rozumem; wolność jest najważniejszym argumentem Boga). Dusza ożywia ciało), św. Tomasz (wzbogacona antropologia Arystotelesa. Istota człowieka to dusza i ciało. Dusza ma rozum i wolę. Ciało i dusza to 2 substancje niesamodzielne. Dusza jest formą nieśmiertelną, zaś ciało materią. Duszę stworzył Bóg).
a) średniowiecze chrześcijańskie (po wędrówkach ludów i upadku Cesarstwa Rzymskiego)
- głębokie średniowiecze – od 529 r. do 800 r. (namaszczenia Karola Wielkiego na cesarza całego chrześcijaństwa); 756 r. – Państwo Kościelne; okres encyklopedystów
- feudalizm (od Karola W. do XII w.). całe społeczeństwo jest na nowo ukształtowane. Nie ma już niewolników, ale jest chłop pańszczyźniany, który jest przywiązany do ziemi, mieszczanie, magnaci, książęta, król, cesarz, papież. Jan Szkot Eriugena uważa, że do nieba można dostać się tylko przez filozofię. Od IX w. następuje odrodzenie życia religijnego. Następnie dochodzi do tzw. reformy clunickiej – powstają nowe gałęzie klasztorów benedyktyńskich: kameduli, cystersi.
- złoty wiek średnioweicza (XII – poł. XIV w.) – 2 nurty: franciszkański i dominikański; Anzelm z Cantenbury, Abelard, Bonawentura. Szkoły parafialne, katedralne, uniwersytety.
b) XIV/XV wiek – homo vietor – Jan Gerson, Jakub z Paradyża (koncyliaryzm). Odnawiają się szkoły starożytnej Grecji: humanizm antropologiczny, teologiczny, sceptycyzm metodyczny i filozofia przyrody. Rozum trzeba oczyścić ze wszystkich złudzeń: jaskini (przyzwyczajeń z domu, rodziny), rynkowych (z mowy), przyrodniczych (nadawanie przyrodzie cech ludzkich) i teatralnych. Giordano Bruno – niebo i ziemia są z tej samej materii, więc tak samo Bóg (monizm). Telesio Bernardyn czytał dzieło Kopernika i wyciągnął z niego inne wnioski. Stwierdził, że Kopernik był tchórzem, gdyż nie przyznał się do wniosków materialistycznych, które odkrył. Pojawiają 3 koncepcje tego okresu: pielgrzym (Jan Gerson); człowiek zagubiony, błąkający się, który nie wie, co jest prawdą (3 papieży-schizma); człowiek poszukujący prawdy, indywidualnie.
E) Czasy nowożytne. Rozpatrują człowieka niezależnie od Boga lub przy zaprzeczeniu Jego istnienia. Człowiek jest punktem wyjścia i dojścia. Teocentryzm zamienia się antropocentryzm. Dokonał tego renesans (mniej zajmował się człowiekiem od strony filozoficznej a bardziej od kulturowej). W sztuce ukazywał piękno człowieka, lansował pogański, laicki styl życia. Koncepcje baroku:
- człowiek wolny – przestał czuć się obywatelem Kościoła, państwa
- człowiek wyalienowany – kogo władza, tego religia, ma narzucone z góry
- człowiek zapatrzony w przyrodę – jak żyć? przyroda jest nauczycielką życia.
- człowiek nowego humanizmu – Erazm z Rotterdamu, Montaigne
- człowiek panujący nad przyrodą – prymat techniki, praktyki nad przyrodą
Kartezjusz wyznawał platoński dualizm i starożytny mechanizm. Dusza (myśl) i ciało (rozciągłość) to 2 samodzielne substancje. Związek między nimi jest luźny.
Empiryści wychodzą od zjawiskowości uznają, że dusza jako substancja nie istnieje, bo nie jest dana w doświadczeniu. La Mettrie sprowadza człowieka do maszyny, Idealiści niemieccy (Hegel, Schelling, Fichte) spoglądają na człowieka jako na jaźń.
Homo matematicus – człowiek zapatrzony w matematykę, jako wzorzec nauki ścisłej
Człowiek monada (zamknięcie całości) – Leibniz, początek filozofii osoby, która jest taką osobną monadą.
Człowiek nowej filozofii – przewidywanie faktów, związane z rozwojem fizyki (Galileusz, Newton). Galileusz uważał fizykę za nowa filozofię, a jest to inna nauka. Zaczął stosować przewidywanie faktów, czyli z faktu A można wywnioskować fakt B, a więc zadaniem nauki jest wnioskowanie. Na tym polega novum.
Człowiek wewnętrzny rozbity – na ciało i duszę
Kant – rewolucja w nauce (moje receptory odbierają obraz tego świata; wykluczył możliwość poznania przez rozum istoty rzeczy, co wyklucza poznanie istoty człowieka). Także w tym czasie przewrót kopernikowski – w człowieku są zmysły, które pod wpływem czynników zewnętrznych pobudzają nasze zmysły, które wysyłają bodźce do mózgu i powstaje obraz.
Filozofia podmiotu (homo creator – twórca). Potrzebne są bodźce zew., bo wtedy człowiek jest kreatywny.
- Feurbach szukał argumenty, że Bóg nie istnieje (tzw. mnich ateista).
- Marks i Engels – materializm dialektyczny (diamat) i historyczny.
- człowiek pozytywistów – człowiek oderwany od substancji, od swego człowieczeństwa; tyle człowieka, co zwierzęcia
F) Czasy XX wieku opuszczono teren metafizyki przenosząc się na nauki szczegółowe, przyrodnicze, historię, etykę. Człowiek to często kryterium dobra i zła, istota uwikłana w tragiczną sytuację, dynamiczna jaźń, jednostka zdeterminowana przez popędy dziś człowiek jest w centrum zainteresowań. Powstała Deklaracja Praw Człowieka. Zaczęły się od fenomenologii Huserna, Pferdena, Schelera (szkoła monachijczyków) – działali odrębnie, ale później się poznali. Człowiek w fenomenologii Edyty Stein (filozofia krzyża), Tischner (filozofia dramatu i nadziei ). Po II wojnie światowej – filozofia feministyczna, ekologiczna (nawiązanie do starożytności).
W ujęciu księdza Gerarda Dogiela ta kwestia przedstawia się następująco:
A) Filozofia Grecka
W filozofii greckiej istnieją dwie charakterystyczne koncepcje człowieka : Platona i Arystotelesa. Koncepcja Platona jest odbiciem koncepcji kosmosu. Podobnie jak kosmos składa się ze świata idei i świata materialnego tak samo i człowiek składa się z duszy i ciała. Tak jak świat idei jest prawdziwym światem a świat materialny jego cieniem tak jedynie istotę człowieka stanowi dusza natomiast ciało dla Platona jest balastem dla duszy. Oczywiście należy nie zapominać, że Platon mówiąc o duszy rozumiał ją w trojaki sposób: jest dusza rozumna, dusza popędliwa, dusza pożądliwa. Dusza rozumna jest właściwa tylko człowiekowi istniała ona przed ciałem w świecie idei i tam kiedyś powróci. Trzeba zaznaczyć, że z koncepcją potrójnej duszy łączy się wyróżnienie w społeczeństwie trzech stanów: filozofów, rycerzy, rzemieślników oraz czterech cnót moralnych: mądrości, męstwa, wstrzemięźliwości i sprawiedliwości. Arystoteles zajmuje stanowisko pośrednie pomiędzy skrajnym materializmem a spirytualizmem. Do interpretacji natury człowieka również i Arystoteles posługiwał się poglądami ko...
Aabbe