Problematyka szkoły jako środowiska wychowawczego.
1. SZKOŁA- instytucja oświatowo-wychowawcza zajmująca się kształceniem i wychowywaniem dzieci , młodzieży i dorosłych, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji oświatowo-wychowawczych i programów; osiąganiu tych celów służy odpowiednio wykształcona katedra pedagogiczna, nadzór, oświatowy, baza lokalowa i wyposażenie oraz zabezpieczenie budżetowe ze skarbu państwa, samorządów lokalnych lub innych źródeł .
Współcześnie termin ten jest używany w wielu znaczeniach, z których najpowszechniejsze to:
ü Instytucja nauczająca (oświatowa i wychowawcza);
ü Kierunek w nauce, filozofii czy literaturze, którego przedstawicieli łączy wspólny pogląd i metoda pracy intelektualnej (np. szkoła heglowska czy szkoła frankfurcka);
ü Budynek, w którym zachodzi proces kształcenia, wykształcenie, jakie udaje się uzyskać jednostce w instytucji edukacyjnej, wreszcie pod tym pojęciem kryje się także ustrój oświatowy panujący w danym kraju.
2. SZKOŁA JAKO INSTYTUCJA WYCHOWAWCZA I INTENCJONALNIE ORGANIZOWANE ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE.
Szkoła jako instytucja przechodziła długą ewolucję- od szkoły indywidualnego nauczania w Grecji do szkoły wprowadzającej nauczanie zbiorowe w Rzymie, średniowieczną, czasów nowożytnych. Współczesny system szkolny w wielu krajach świata opiera się na zasadach demokratyczności, powszechności tj. dostępu do szkół wszystkich typów , bezpłatności, jednolitości, i szerokiego profilu kształcenia. Jednak w wielu krajach istnieje dualizm dróg kształcenia, z których jedna- dla uprzywilejowanych warstw społecznych prowadzi do studiów wyższych, druga zaś- dla dzieci z rodzin niezamożnych kończy się w szkole podstawowej lub zawodowej.
W systemie tym szkoła dzieli się ze względu na:
ü Szczebel kształcenia- na przedszkola, szkoły podstawowe, średnie, wyższe
ü Rodzaj wykształcenia- szkoły ogólnokształcące, zawodowe, mieszane
ü Organizację nauczania- szkoły stacjonarne, wieczorowe, korespondencyjne (zaoczne) , eksternistyczne, i telewizyjne
ü Płeć uczniów- szkoły żeńskie, męskie, koedukacyjne
ü Wyróżnia się poza tym szkoły o specjalnym charakterze jak np. szkoły ćwiczeń, eksperymentalne, środowiskowe, zbiorcze i In.
Z systemowego punktu widzenia, gdy mówi się o środowisku – pojęcia tego w odniesieniu do szkoły używać można w dwóch zastosowaniach i odpowiadających im znaczeniach:
ü szkoła jako środowisko społeczno-wychowawcze;
ü środowisko społeczno-instytucjonalne, do którego należy szkoła (otoczenie najbliższe szkole)
W obu znaczeniach kategoria środowiska należy do tych, które Aleksander Kamiński nazywa typowymi albo zobiektywizowanymi. Nazywa się tak sumę warunków tworzonych przez życie zbiorowe dla kształtowania się życia jednostek. W odniesieniu do szkoły funkcja ta wyraźnie występuje ze względu na edukacyjny charakter, zawarty w celach złożonych, organizacji, metodach i technikach pracy. Sama szkoła jest więc zarazem układem instytucjonalnym i układem społecznym, względnie dokładnie nakładającym się na schemat instytucji. Szkoła jest prawdopodobnie jedyną instytucją tego typu, gdzie niejako ,,z urzędu” musi występować społeczność dwupokoleniowa (nauczyciele i uczniowie), przy czym uczniowie są dzieleni na klasy i oddziały wg roczników, zaś nauczyciele otrzymują gratyfikacje według upływu lat czyli tzw. stażu, a nie za wyniki pracy. Układ instytucjonalny reglamentuje życie w szkole i jest przez to przedmiotem krytyki ze strony licznych reformatorów, szukających rozwiązań alternatywnych, prowadzących do ,,humanizacji” życia szkolnego.
Układ instytucjonalny ma porządkować życie społeczne, ułatwić je, służyć mu a nie zastępować. Niestety, w tradycyjnym, najbardziej na świecie rozpowszechnionym modelu szkoły-instytucja zastępuje człowieka. Człowiek staje się ,,funkcjonariuszem” , spełniającym przypisaną mu rolę-funkcje. Być może w innych instytucjach jest to rzecz sensowna i celowa. W szkole, jako środowisku wychowawczym wywołuje nie tylko sztuczność i teatralność zwykłych codziennych zachowań, ale powoduje daleko idącą rozbieżność między założoną wychowawczą funkcją szkoły, a jej funkcją rzeczywiście realizowaną.
Wychowanie instytucjonalne oparte jest głównie na systemie norm, które różnią się od norm rządzących strukturami państw niedemokratycznych tylko co do treści i zasięgu. Oddziaływanie tych norm powoduje, że wychowanek zmuszony jest do ,,urządzenia się” w tych formalnych ramach uniformizujących jego życie osobiste. A więc stąd:
ü orientacja na karę i unikanie złego postępowania ze względu na zagrożenie ze strony przełożonych;
ü orientacja instrumentalistyczna prowadząca wyłącznie do zaspokojenia własnych potrzeb (nawet działania prospołeczne traktowane są przez wychowanków w kategoriach wymiany dóbr czy usług, z myślą o pozyskaniu czegoś w zamian)
ü wyraźny brak orientacji typu ,,umowa społeczna”
ü wyraźny niedobór orientacji na uniwersalne zasady etyczne.
Z reguły mówi się w tym miejscu o potrzebie takich zmian w układzie środowiska szkolnego, by zapewnić uczniom ,,podmiotowość”, co jest warunkiem ich samorozwoju, samorządności itp. Niewątpliwie jest to kierunek słuszny, tyle tylko, że ucznia-podmiot może skutecznie wychowywać tylko nauczyciel, który może i umie być samemu podmiotem!
3. ZADANIA SZKOŁY:
ü Szkoła jest instytucją przekazującą dzieciom i młodzieży wiedzę naukową. Rodzina przekazuje swoim dzieciom wiedzę potoczną, zakłady pracy wiedzę praktyczną, Kościół wiedzę religijną. Szkoła jest jedynym miejscem systematycznego zgłębiania wiedzy naukowej.
ü Szkoła jest instytucją nauczającą metodami naukowymi. Zarówno nauczanie, jak i inne oddziaływania na dzieci czy młodzież są organizowane według mniej lub bardziej spójnej teorii pedagogicznej i psychologicznej, a zatem bardziej konsekwentne niż nauczanie i wychowanie we wszystkich pozostałych instytucjach oświatowych.
ü Szkoła może więc w pewnym zakresie syntetyzować i kierunkować wpływ tych innych oddziaływań kształcących i wychowujących. W szkole dziecko uczy się naukowej interpretacji swoich spostrzeżeń, doznań i doświadczeń życiowych, a wiedza naukowa wyniesiona ze szkoły pozostaje na całe życie jako zbiór racjonalnych i logicznych zasad oraz metod myślenia o świecie i o ludziach.
ü Szkoła stara się dawać całościowy pogląd na wiedzę człowieka o świecie, uczy elementów wszystkich nauk doniosłych dla zrozumienia współczesnej cywilizacji, także historii dającej zrozumienie procesu dziejowego. Jest to wykształcenie systematyczne, optymalizujące funkcjonowanie wychowanka w społeczeństwie, stwarzające mu możność uczestnictwa w utrzymywaniu ciągłości i tożsamości społeczeństwa oraz przyczyniania się do jego rozwoju.
ü Szkoła stara się przygotowywać do udziału w funkcjonowaniu społeczeństwa, czyli uspołecznić swoich wychowanków. Stara się także rozwijać ich osobowość, by pozwolić im na samodzielne kierowanie swoim życiem, choć sądzę , ze wszystkie szkoły świata zwracają zbyt mała uwagę na rozwój cech indywidualnych. Innymi słowy: szkoła realizuje pewien społecznie uznany ideał wychowawczy, stanowiący dla wychowanków punkt orientacyjny, który daje gwarancję wytwarzania w wychowankach w całym kraju niektórych cech wspólnych i podobnych, umożliwiających efektywniejsze funkcjonowanie społeczeństwa, państwa, gospodarki i kultury.
4. FUNKCJE SZKOŁY:
Dydaktyczna:
ü możliwość pobierania bezpłatnej nauki na wszystkich typach szkół ( w naszej
placówce),
ü opieka nad uczniami z dysfunkcjami oraz uzdolnionymi ( zindywidualizowanie
programów nauczania),
ü dostosowywanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy,
ü upowszechnienie wiedzy ekologicznej,
ü dobre przygotowanie do kontynuowania nauki nad wyższym poziomie lub
podjęcia pracy zawodowej,
ü kształtowanie rozwoju intelektualnego,
ü możliwość uzupełnienia wykształcenia w technikum zaocznym ( dla
absolwentów szkół zasadniczych),
ü kształtowanie motywacji do ustawicznego kształcenia i rozwoju,
ü możliwość korzystania z biblioteki i internatu,.
Wychowawcza:
ü kształtowanie postaw moralnych i społecznych zgodnych z zasadami demokracji,
ü umacnianie poczucia obowiązku pracy i nauki,
ü rozwijanie aktywnych postaw zawodowych i społecznych,
ü wspomaganie wychowawczej roli rodziny,
ü tworzenie kultury pozytywnych wzorów,
ü kształtowanie umiejętności współpracy i poczucia odpowiedzialności,
ü przeciwdziałanie przemocy i uzależnieniom.
5. CELE DOBREJ SZKOŁY:
ü dobro dziecka,
ü wyposażenie,
ü jasne i czytelne zasady postępowania,
ü bezpieczeństwo (walka z nałogami),
ü współpraca z rodzicami.
6. SZKOŁA ŚRODOWISKOWA- idea szkoły powiązanej ze środowiskiem. Jej rodowód sięga daleko w przeszłość. Znalazła swój wyraz w twórczości i nowatorskiej działalności znakomitych pedagogów XVIII i XIX wieku (J. H. Pestalozziego, A. W. Diesterwega, l. Tołstoja) i połowy XX wieku(St. Szackiego, Deweya, C. Freineta, W . Suchomlińskiego) a na gruncie polskim m. in. J. Wł. Dawida, St. Karpowicza, H. Rowida, J. Korczaka. Szczególnie znaczący wkład do rozwoju tej idei wnieśli H. Radlińska(uwagę poświęcała problemom współdziałania szkoły i środowiska, aktywizacji społeczności lokalnej integracji wpływów środowiskowych) oraz F. Znaniecki( autor idei społeczeństwa wychowującego, szkoły otwartej wielostronnie powiązanej z nurtem życia pozaszkolnego). W okresie międzywojennym spotykamy tez pierwsze próby konstruowania koncepcji szkoły powiązanej ze środowiskiem oraz jej weryfikacji praktycznej.
Większe zainteresowanie problemem interakcji szkoły środowiska obserwujemy w okresie powojennym, a w szczególności w latach 60.-80.-tych. W tym okresie znalazła szerokie odzwierciedlenie idea powiązania szkoły i środowiska w licznych koncepcjach pedagogicznych szkół, a w szczególności:
ü modelu szkoły wychowującej H. Muszyńskiego,
ü mikrosystemu wychowawczego A. Lewina,
ü szkoły całodziennej T. Wilocha i M. Oryla,
ü szkoły osiedlowej I. Jundziłł,
ü „szkoły przyszłości” zespołu naukowców wrocławskich,
ü szkoły otwartej J. Wołczyka,
ü szkoły środowiskowej w jej różnorakich wariantach (J. Mikulski, M. Jakowicka, S. Kawula, E. Trempała, M. winiarski).
Należy tu także wspomnieć o koncepcjach wychowania integralnego S. Kowalskiego, E. Trempały, Z. Zaborowskiego, M. Śnieżyńskiego oraz wychowania środowiskowego A. Kamińskiego, R. Wroczyńskiego, i I. Lepalczyk. Idea ta w pewnym stopniu przenikła też do praktyki pedagogicznej(eksperymenty pedagogiczne, doświadczenia niektórych szkół podstawowych, a także średnich). Nie mogła ona jednak zakorzenić się na szerszą skalę, gdyż nie było do tego odpowiednich warunków w środowiskach lokalnych oraz nie sprzyjały temu czynniki para lokalne. Dla rozwoju interakcji szkoły i środowiska pozaszkolnego niezbędne jest rzeczywiste usamorządowienie społeczności lokalnych (osiedlowych, wioskowych), uspołecznienie szkoły oraz placówek i instytucji pozaszkolnych, ograniczenie zewnętrznych, odgórnych nacisków i ingerencji regulacyjnych , zagwarantowanie szerokiej autonomii szkole i instytucjom środowiskowym, uczynienie dialogu społecznego podstawową formą funkcjonowania społeczności lokalnej i rozwiązywani, a jej podstawowych problemów. Są to główne znamiona demokracji lokalnej, która stopniowo- od początku lat 90.- staje się faktem w naszym kraju. Tworzą się więc korzystne warunki dla autentycznej wielostronnej współpracy szkoły ze środowiskiem.
Mimo pewnej awersji do przeszłości socjalistycznej, w tym także pedagogicznej (też szkoły środowiskowej) , idea powiązania szkoły ze środowiskiem odradza się , przybiera nową postać i znajduje swój wyraz w różnych kierunkach refleksji i praktyki edukacyjnej, mi. In. „edukacji równoległej”(E. Trempała ) „edukacji środowiskowej”( W. Theiss , A. Winnicki- Radziewicz) „szkoły usamorządowionej” (J. Radziewicz) „szkoły społecznej” (D. Rusakowska, M. Mendel), „szkoły przezroczystej”(M. Mendel) , prowadzonym na szeroką skalę konkursie „Mała Ojczyzna- tradycja dla przyszłości” (Fundacja Kultury), programie „Dziedzictwo Kulturowe W Regionie” (Ministerstwo Edukacji Narodowej) .
Najogólniej rzecz biorąc , pod mianem szkoły środowiskowej należy rozumieć taką szkołę, która jest ściśle powiązana ze środowiskiem lokalnym i dalszym. Przejawia się to w:
ü Rozszerzeniu zakresu funkcji i zakresu zadań w ramach poszczególnych funkcji, a mianowicie funkcji: dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i środowiskowej- organizującej ( aktywizująco- koordynacyjnej) ,
ü Socjotechnice działania społeczno- edukacyjnego opartego na wielostronnej współpracy z rodzinami, różnymi ośrodkami wychowania pozaszkolnego.
Szkoła taka aktywnie uczestniczy w przygotowaniu dzieci i młodzieży do ustawicznego samokształcenia i udziału w różnych placówkach i instytucjach wychowania pozaszkolnego, co wiąże się z wyposażeniem ich w odpowiedni zasób wiadomości i umiejętności oraz wzbudzeniem motywacji do partycypacji w życiu społeczno-kulturalnym. Działalność jej jest ukierunkowana na zaspokajanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych i kulturalno- oświatowych społeczności lokalnej. Kładzie akcent na aktywność, zespołowość i samorządność dzieci i młodzieży, oraz nauczycieli, wychowawców i rodziców . Wykorzystuje w pracy dydaktyczno-wychowawczej treści środowiskowe i zasób doświadczeń społecznych dzieci i młodzieży, oraz aktywizuje i włącza siły społeczne środowiska do realizacji swoich zadań programowych. Inspiruje, ukierunkowuje i integruje oddziaływania społeczno-edukacyjne wszystkich placówek, instytucji i grup społecznych środowiska.
Wszystkie poczynania tego typu szkoły w odniesieniu do środowiska lokalnego i dalszego odbywają się głównie w ramach wielostronnej współpracy (współdziałania), przejawiającym się we wzajemnym i świadomym wspomaganiu się rodzin dzieci, stowarzyszeń społecznych, placówek opiekuńczo-wychowawczych w różnych zakresach ich działalności w toku realizacji celów i zadań w dziedzinie kształcenia, wychowywania i opieki.
W socjotechnice działalności społeczno-edukacyjnej szkoły środowiskowej znajduje zastosowanie specyficzny mechanizm, wyrażający się w jednoczesnym występowaniu dwóch rodzajów oddziaływań, tj.:
ü Poprzez działania bezpośrednie (bezpośrednio skierowane na dziecko), oraz
ü Działania pośrednie (skierowane na rodziny dzieci, placówki i instytucje, w których przebiega życie dziecka). Chodzi tu o odpowiednie ukierunkowanie rodzin, placówek i instytucji pozaszkolnych w zakresie ich bezpośredniego oddziaływania opiekuńczo- wychowawczego na dziecko, mając na uwadze przede wszystkim jego dobro oraz dobro jego rodziny.
7. SPOŁECZNE NIERÓWNOŚCI EDUKACYJNE:
Humanizm szkoły XXI w. przejawia się nie tylko w zapewnianiu dostępu do edukacji, co bezpośrednio od samej szkoły najmniej zależy, ale także w tworzeniu programowo-organizacyjnych warunków równego udziału każdego ucznia w procesie nauczania/uczenia się. Pomniejszanie różnic między uczniami rozpoczynającymi edukację w szkole jest bardzo trudne, bo obciążone nierównością społeczną. Ujawnia się ona dobitnie w systemie edukacyjnym, będącym ,, maszyną, poprzez którą dokonuje się obiektywizacji i uniwersalizacji standardów grupy dominującej. Podstawowym (…) efektem działań jest sytuacja preferowana przez system edukacyjny uczniów pochodzących z warstw dominujących” (Mikiewicz,2001). ,, Instytucje edukacyjne faworyzują tych, którzy posiadają kapitał kulturowy dominującej grupy, przy czym postępuje się tak, jakby wszystkie dzieci miały równy dostęp do niego. Występuje tu zjawisko potwierdzania wstępnych nierówności przez ignorowanie ich” (Melosik,1994).To, co stwarza iluzję równości z korzystaniu z systemu oświaty przez dzieci z różnych warstw społecznych, pojawia się zarówno w momencie podejmowania nauki szkolnej (dostępność szkoły), jak i w czasie jej trwania ( równy udział każdego ucznia w procesie nauczania/uczenia się). ,, Mamy tu do czynienia z sytuacja nieograniczonego dostępu do systemu oświaty, w którym głównym kryterium oceny jest poziom merytoryczny wychowanka – jego wiedza. Traktuje się tu wszystkich uczestników <<wyścigu edukacyjnego>> jako posiadających teoretycznie te same szanse. Niestety, niektórzy maja w tym biegu dogodniejsza pozycje startowa (…) młodzież z grup dominujących posiada określony zasób wymaganych kompetencji kulturowych w znacznej większej mierze niż młodzież z warstw niższych” (Mikiewicz, 2001).
mpwjs