Od Kochanowskiego do Staffa - Antologia liryki polskiej.pdf - POEZJA - ChomikKulturalny

UłoŜył: Wacław Borowy

Od Kochanowskiego

do Staffa

Antologja liryki polskiej

Lwów

Wydawnictwo Zakładu Narodowego Im. Ossolińskich

1930

Przedmowa

Kiedy w pamiętną noc czerwcową 1927 roku tłumy ludzi godzinami czekały w kolei przed

katedrą Świętego Jana w Warszawie, aby zobaczyć zbliska trumnę Słowackiego, kierowały

niemi napewno najrozmaitsze wyobraŜenia o poecie. Dla jednych to był nadewszystko jeden z

wielkich bojowników niepodległości polskiej; dla innych — wielki wyobraziciel swojej

epoki; dla innych jeszcze — człowiek o wzruszającem, niezwykłem, „poetycznem” Ŝyciu;

byli moŜe przed katedrą Świętego Jana i tacy, którzy w Słowackim czczą przedewszystkiem

wyznawcę pewnych przekonań, tych naprzykład, które zostały wyłoŜone w piśmie Genezis z

Ducha; znalazł się tam pewno i niejeden badacz literatury, którego ku Słowackiemu pociągają

zagadki jego koncepcyj pisarskich, przejawy niezupełnie jasnych, a przeto wymagających

komentarza pierwiastków jego organizacji twórczej. Byli wreszcie i tacy — i moŜna

przypuszczać, Ŝe było ich więcej od innych — dla których Słowacki jest poprostu autorem

pewnej ilości wierszy do czytania; wierszy, do których się powraca; wierszy, które w

pewnych chwilach chce się umieć napamięć.

Z myślą o tego ostatniego typu miłośnikach poezji była układana ta Antologja; i ten cel jest

legitymacją jej powstania.

Antologij poezji polskiej mieliśmy niemało, przewaŜnie jednak były to antologje o piętnie

historyczno–literackiem: obrazujące bądź dzieje pewnych tematów (jak krajobraz, miłość

it.p.), bądź form (np. sonetu), bądź znamiennych kierunków i stylów. Co więcej, pod

wpływem rozwoju badań czasów ostatnich, rozpowszechnił się i sposób patrzenia na poezję

wyłącznie historyczny. JakŜe często moŜna się spotkać ze zdaniem, Ŝe jakiś wiersz nie do

zniesienia jest dzisiaj, ale byłby dobry trzydzieści lat temu; jakŜe często się słyszy, Ŝe sąd o

wartości artystycznej utworów dawniejszych pisarzy jest niemoŜliwy bez wzięcia, pod uwagę

warunków, w których ci pisarze Ŝyli, teoryj, które wyznawali, mód, którym ulegali, it.d.

Zaprzeczają temu jednak manifestacje takie, jak drugi pogrzeb Słowackiego, albo zjazd

krakowski w czerwcu r. 1930, poświęcony Kochanowskiemu. Bo Ŝadne zasługi historyczne

nie mogłyby były nadać Ŝywego tętna tym uroczystościom, gdyby nie było ludzi, do których

— niezaleŜnie od względów na renesans czy romantyzm, na wspomnienia czasów

zygmuntowskich czy czasów wielkiej emigracji, na ciekawe wyniki takich czy innych metod

analizy krytycznej — bezpośrednio i poprostu przemawiają słowa tych poetów; gdyby nie

było ludzi, którym w pewnych chwilach Ŝycia, jako wyraz własnego stanu duchowego,

nasuwają się na usta słowa:

Serca nie zleczą Ŝadne złotogłowy,

albo (w zupełnej choćby niezgodzie z realnemi warunkami) słowa:

Z tobą! o! z tobą, gdzie białe mewy.

Gdyby nikt juŜ nigdzie nie mógł mieć ochoty modlić się wierszami Kochanowskiego, a

wraŜenia z oglądania grobowca Napoleona w ParyŜu nikomu nie mogłyby się splatać ze

wspomnieniami wiersza Słowackiego, — modlitwy Kochanowskiego i wiersz Na

sprowadzenie prochów Napoleona byłyby tylko zabytkami, muzealnemi objektami historji

kultury.

Nie chodzi tu zaś bynajmniej o powiększanie zasobu łatwo ironicznych zdań o muzeach.

Muzea w świecie cywilizacji są instytucjami wielce cennemi, a wraŜenia, które się z nich

czerpie, mogą karmić nietylko intelekt, ale i uczucie. Innego to jednak rodzaju szczęście

znajdować się w gablocie z napisem, a innego — być Ŝywym i krąŜyć między ludźmi.

Układanie niniejszej Antologji przeniknięte było pragnieniem zebrania z pewnego obszaru

poezji polskiej (określonego w tytule) przykładowych rzeczy Ŝywych, mogących znaleźć

bezpośredni odzew w duszach dzisiejszych czytelników.

Skąd ten odzew wynika? Co jest jego istotą? To podstawowe pytania przy wszelkich

rozwaŜaniach nad poezją. Pięknie sformułowanemi odpowiedziami moŜnaby zapełnić liczne

stronice. Miarą zresztą trudności zagadnienia jest to, Ŝe najznakomitsi teoretycy posługiwali

się w tych odpowiedziach przenośniami i wspomagali terminologją z innych dziedzin.

Językiem ośmnastowiecznej filozofji politycznej mówi Shelley, Ŝe poeci są „nieuznanymi

prawodawcami świata”. Na gruncie epistemologji stawia sprawę Wordsworth, nazywając

poezję „subtelniejszym duchem wszelkiego poznania”. Echo idealistycznej metafizyki

pobrzmiewa w słowach Edgara Poe, Ŝe poezja jest „rytmiczną kreacją piękna”, a piękno

wspiera się na „intensywnem i czystem podniesieniu duszy”. Znamienne dla świetnego

rozwoju studjów krytycznych w XIX wieku jest zdanie M. Arnolda, Ŝe poezja jest „krytyką

Ŝycia”. Sąsiedztwo pragmatyzmu czuje się w wywodach współczesnego poety i estetyka L.

Abercrombie, który za sedno poezji uwaŜa układanie w pewien plan i ład wyobraźniowych

doświadczeń naszego Ŝycia i wzbudzanie w nas przekonania o ich znaczeniu.

Wymowniejszemi od wielu innych mogą być dziś słowa O. Barfielda, wypowiedziane w

polityczno–gospodarczym języku naszych czasów: poezja, rozszerzając naszą świadomość,

powiększa nasz duchowy stan posiadania. Doświadczenie poetyckie — opisuje Barfield —

„stworzyło we mnie coś: zdolność, czy część zdolności, która da mi widzieć to, czego

dotychczas nie mogłem widzieć”; i temu właśnie wzbogaceniu duchowemu towarzyszy

rozkosz estetyczna.

MoŜna więc mówić o „poŜytkach poezji” (taki tytuł VIII nosi studjum krytyka

angielskiego Roberta Lynda). Czy te „poŜytki” osiągamy tylko ze sztuki współczesnej?

Poczytność dzieł wielu dawnych pisarzy jest na to pytanie dostateczną odpowiedzią. I cóŜ

stąd, Ŝe dzieła te zawisłe tą od zmiennych prądów duchowych? CóŜ stąd, Ŝe najrozmaiciej

bywały sądzone, zaleŜnie od takich lub innych nastawień rozmaitych epok? W tem się tylko

przejawia działanie „korektorki wiecznej”, nieznuŜonej Przyszłości, która nieustanie zamienia

się na Przeszłość. Suma szeregu „korekt” daje świadectwo trwałości siły ekspresyjnej dzieła,

określa miarę przydatności zawartych w niem wyobraźniowych doświadczeń. Ze zmianą

wieków zmieniają się niektóre sądy, ale nie ustaje sama potrzeba sądzenia, jak nie ustaje

potrzeba poznawania i wykładania Ŝycia.

KaŜdy czytelnik poezji zna chwile, o których współczesny poeta Juljan Tuwim mówi, Ŝe w

nich jakiś bezmiar

Sam się układa w swoją ostateczność)

I woła jak się nazywa.

Bezmiar ten krystalizuje się w świadomości poety dzięki znalezionej ekspresji. Dzięki

tejŜe ekspresji krystalizuje się w świadomości naszej, „odbiorców” poezji. Oczywiście,

moŜliwe to jest tylko wówczas, kiedy słowa poety są nam całkowicie dostępne. O dostępność

zaś taką, rozumie się, łatwiej przy utworach współczesnych. Zmiany historyczne tworzą

róŜnorakie przeszkody, które niezawsze nawet przezwycięŜa komentarz. Pewne rzeczy, w

swoim czasie ekspresyjne, bledną później wskutek powstania rzeczy o silniejszej ekspresji,

it.d. Trudno teŜ nam mówić za wszystkie epoki. Wolno nam jednak mówić o wszystkich

epokach z punktu widzenia naszej własnej. — Tak właśnie chce mówić ta Antologia. Z

ogromnego obszaru liryki polskiej czterech bezmała wieków wyodrębnia ona i przykładowo

przedstawia te rzeczy, które — w mojem przekonaniu posiadają charakter poetyckiej

„zwierciadlaności” dla naszego pokolenia, ludzi pierwszej połowy XX wieku.

Nie były więc w tym wyborze uwzględniane kryterja Historyczno–literackie. Rola

odegrana przez jakiegoś autora czy utwór w dziejach poezji; „pierwszość” w zakresie tych lub

innych elementów techniki artystycznej, wraŜliwości czy ideologji; wszelkie zasługi

prekursorskie i propagandowe: wszystko to było pomijane. Stanowisko Niemcewicza w

historji poezji polskiej jest waŜne, jego miejsce jednak w Antologji jest stosunkowo małe:

taka bowiem jest dziś wartość czytelnicza jego poezyj. Niejednego poetę, mającego dobrą

kartę w historji literatury, wypadło na tej karcie w milczeniu zostawić. Przykładem:

DruŜbacka.

Nie były teŜ brane pod uwagę względy krytyczno—psychologićzne: względy na typowość

wybieranych utworów dla ich twórców. Względy te bowiem nie łączą się z kryterjami

estetycznemi. WszakŜe dla niejednego poety znamienna jest duŜa ilość utworów słabych.

Gdyby np. w wyborze wierszy Asnyka chodziło o scharakteryzowanie jego pisarskiej

indywidualności, niepodobnaby było pominąć jego filozoficznych sonetów Nad glębiami i

jego poezyj tatrzańskich. Tutaj zaś ani jedna, ani druga grupa nie są reprezentowane, jako pod

względem ekspresyjnem naogół jałowe. Wiersze takie, jak np.

O wielki poemacie natury! któŜ moŜe

Iść wślad za twych piękności natchnieniem wieczystem?

albo takie, jak:

Wtedy swobodne masz do czynu pole:

Opadło jarzmo, więzy twoje prysły,

I jako czynnik chętny, niezawisły,

W rozwoju świata grasz świadomą rolę

nie odpowiadają przyjętemu tutaj pojęciu poezji. — Nie ma więc Antologja ambicji

dawania t. zw. Wizerunków poetów lirycznych w wybranych ich dziełach. Ma natomiast

ambicję dawania ich reprezentacji w najlepszych ich utworach (ściślej: w utworach z grupy

najlepszych). Pomijając z całym spokojem liczne i znamienne momenty Asnyka, w których

poeta ten pozostaje na poziomie Gwiazdy betleemskiej Zmurki, albo alegoryj Wojciecha

Gersona, stara się ona uchwycić i zilustrować te, rzadsze, momenty, które pozwalają mówić,

dla porównania, o poziomie Altany Aleksandra Gierymskiego albo Błędnego kala Jacka

Malczewskiego.

W ograniczonej tylko mierze, zwłaszcza przy poezji staropolskiej, był brany pod uwagę

wzgląd na oryginalność. Starałem się unikać ścisłych przekładów, nie moŜna jednak było nie

uwzględnić poetyckich parafraz, które tak były w dawnej poezji rozpowszechnione i w

których tak znakomite nieraz wyniki artystyczne osiągano.

Zakres Antologji ogranicza się do poezji lirycznej. Co przez to rozumieć? Staje przed nami

nowa trudność definicji. Oczywiście, mamy tu zarówno pojęcie formalne, jak zawartościowe.

Współczesny słownik terminologji krytycznoliterackiej (Merkera i Stammlera) mówi o

utworach lirycznych, Ŝe pod względem formalno–gatunkowym są to „stosunkowo krótkie

rytmiczne dzieła sztuki słowa, które wyodrębniają pewne… przeŜycia, …jako względnie

ograniczone (przedmiotowo i czasowo) wycinki z przyczynowej plątaniny rzeczywistości, i

usiłują je utrwalić w odbiciu językowem”. Od strony za wartościowej, według tegoŜ

leksykonu, liryka jest zespołem „wszelkich działających wartości sztuki słowa, które w

przewaŜającej mierze są nosicielkami jakiegoś jednolitego nastroju i dają swojej fali

nastrojowej wybrzmiewać w rytmie”. Te dość złoŜone określenia nie obejmują jednak jeszcze

rzeczy najwaŜniejszej, Ograniczone bowiem rozmiary, rytm i jednolitość nastrojowa nie

tworzą jeszcze utworu lirycznego. Dla jego powstania niezbędny jest przedewszystkiem i

ponad wszystko — liryzm. Na czem zaś polega istota liryczna, o tem referent słownika

niemieckiego (B. Markwardt) pisze szeroko, nie dając jednak, koniec końców, satysfakcji

zupełnej jasności. Bo czyŜ nas w pełni oświeca wyraŜenie o „subjektywnem przeŜyciu, które

bezpośrednio układa się w słowo”? albo wyraŜenie o „czystej uczuciowej ekspresji nastroju,

ześrodkowanego dokoła jaźni”? Określenia te akcentują pierwiastek spontaniczności,

egocentryzmu i uczuciowości. Ale przecieŜ liryka niezawsze bywa tylko spontaniczna, i

bynajmniej nie wyczerpuje się w doznaniach tylko osobistych i tylko czysto uczuciowych.

Duhamel pięknie powiada (w przedmowie do swojej antologji liryki francuskiej), Ŝe

„wybuchając z duszy, poezja liryczna rozlewa się na świat, oświetla go i transfiguruje”.

Materja to bardzo subtelna. Gdy się próbuje ująć ją w określeniu, ileŜ razy okazuje się, Ŝe się

chwyta rysy nieistotne lub drugorzędne. Kiedy się zaś stosuje wielki krytycyzm w wybieraniu

rysów, otrzymuje się nikły schemat, jak w studjum współczesnego poety i krytyka

Drinkwatera, dla którego liryzm jest „czystą energją poetycką, braną w niezaleŜności od

innych energij”. Wysoce teŜ znamienną rzeczą jest, Ŝe Duhamel (sam i poeta i krytyk

niepospolity) kończy swoje rozwaŜania na ten temat rezygnacją z definicji i odwołaniem się

do tego, co nam wiadomo o liryzmie z potocznego doświadczenia. Niech wolno będzie tutaj

iść za tym znakomitym przykładem.

Podobnie teŜ jak Duhamel mógłbym powiedzieć, Ŝe przy układaniu tej Antologji —

brałem liryzm bardzo szeroko, poszukując go „nawet w przebraniach. Nie przestaje bowiem

dla mnie być liryką utwór, w którym poeta przemawia nie imieniem własnem, ale imieniem

jakiejś postaci: jak pieśni Sobótki albo Roksolanek, jak Krosienka Kniaźnina czy Modlitwa

kmiecia Sowińskiego. PodobnieŜ bez Ŝadnych wątpliwości utworem lirycznym jest dla mnie

Widok gór ze stepów Kozłowa, choć formalnie jest to dialog. We wszystkich bowiem tych

utworach nietylko jest, ale dominuje liryzm.

Biorę teŜ pod uwagę i to, co doskonale sformułował cytowany juŜ Robert Lynd, mówiąc,

Ŝe „poezja ma zarówno swoje nastroje powszednie, jak świąteczne. Na kartach Antologji

odezwą się stany duchowe najrozmaitszego charakteru i najrozmaitszego napięcia

uczuciowego; narówni z motywami intymnie osobistemi — motywy natury

ponadjednostkowej, narówni z ściśle emocjonalnemi intelektualne, narówni z konkretnemi —

abstrakcyjne.

Nie będzie natomiast utworów, w których jest szerzej rozwinięta treść epicka. Nie wejdą

więc np. z dawniejszej literatury sielanki, a z literatury romantycznej ballady, aczkolwiek w

jednym i w drugim gatunku rola liryzmu jest niemała.

Innej kategorji ograniczeniem formalnem jest ograniczenie wedle rozmiaru utworów.

Trzymałem się tego wyobraŜenia, które w słowniku niemieckim kazało określić utwory

liryczne jako „stosunkowo krótkie”. Rzecz nie jest bez znaczenia dla charakteru estetycznego

działania utworów. Tylko przy poematach, które moŜna przeczytać jednym ciągiem, da się

mówić (jak to dawno juŜ zauwaŜył Edgar Poe) o jednolitości wraŜenia. Z drugiej jednak

strony wiemy, Ŝe są w literaturze dzieła dość obszernych rozmiarów, którym jednak miana

utworów lirycznych odmówić niepodobna. Tu nasuwała się konieczność ustalenia pewnych

granic, ze względu na rozmiary, jakie były w ksiąŜce do rozporządzenia. Nie było mowy o

tem, aby do Antologji mógł wejść np. poemat W Szwajcarji (niewątpliwe liryczny); wypadło

zrezygnować z pomieszczenia nawet sto kilkadziesiąt wierszy liczącego Farysa. NajdłuŜszy z

zamieszczonych utworów liczy 122 wiersze.

To ograniczenie wiąŜe się ściśle z innem. Antologja obejmuje tylko zamknięte całości

artystyczne i nie zawiera (jak liczne inne antologje) urywków z większych dzieł, urywków

nawet tak stosunkowo łatwo dających się wyodrębnić, jak dygresje Beniowskiego, albo

pogrzeb królewski w Kazimierzu Wielkim Wyspiańskiego. Uwzględnione tu są natomiast

wyraźne wstawki liryczne mieszczące się w utworach innego gatunku (jak np. Dumka z

Renegata Gosławskiego, albo dedykacja i pieśni Pazia i Mandolina z „fantazji”

norwidowskiej Za kulisami), a takŜe części cyklów lirycznych, o ile posiadają, jeśli się moŜna

tak wyrazić, swoją autonomję kompozycyjną. UwaŜałem więc za moŜliwe zamieścić np.

niektóre z Sonetów Mickiewicza i niektóre z Trenów Kochanowskiego, bo wprawdzie i

Sonety i Treny są zamkniętemi cyklami, ale pewne ich człony dają się (w mojem, a i nietylko

w mojem przekonaniu) traktować jako artystyczne całości takŜe zosobna. Nie wszystkie

jednak. Wydaje mi się np., Ŝe tren My nieposłuszne, Panie, dzieci Twoje moŜe być wyjęty z

cyklu i „oglądany” sam w sobie bez krzywdy dla swej wymowy artystycznej. Nie wydało mi

się natomiast, aby w taki sam sposób moŜna było jako utwór artystycznie autonomiczny

potraktować tren Nieszczęsne ochędostwo, Ŝałosne ubiory. Tren ten jest niemniejszem od

tamtego arcydziełem, ale pełną wymowę uzyskuje dopiero w związku z całością. Tak samo

róŜnie ma się rzecz z róŜnemi Sonetami krymskiemi it.d.

Ograniczenia tematyczne (stosowane narówni z formalnemi) nie wyczerpywały się na

kwestji mniejszego lub większego udziału pierwiastków epickich (o której to kwestji juŜ

wyŜej była mowa). Z załoŜenia Antologji wynikało, Ŝe wejdą do niej tylko te utwory, w

których wyraŜają się przeŜycia o charakterze pewnej typiczności, mające szeroko

zastosowalną symboliczną wymowę. Stąd trzeba było zrezygnować — przedewszystkiem —

z utworów dotyczących zagadnień twórczości poetyckiej. Wiersze takie, jak Kochanowskiego

Niezwyklem i nieleda piórem opatrzony, Mickiewicza Ajudah, Norwida Póki w cienistych

kniejach, Gomulickiego Gdzie Piękno, i inne podobne poematy, mówiące o dumie twórczej, o

boleści i szczęściu artysty, o niebezpieczeństwach jego dróg Ŝyciowych it.p., programowo tu

nie weszły. Uwzględnione zostały z tego zakresu te tylko utwory, które mówią o sprawach

tworzenia poetyckiego niejako językiem powszechności. Wiersz Kochanowskiego o słowie

trwalszem od mauzoleów i piramid, wiersz Słowackiego o kartce, która wieki będzie płakała,

tegoŜ Słowackiego pokorna modlitwa o siłę do realizacji natchnienia, it.p.: to rzeczy, które w

duszy kaŜdego myślącego i czującego człowieka znajdą rezonans, choćby go bliŜej nie

interesowały fenomeny twórczości.

Z tych samych względów, które kazały stosować ograniczenia co do motywów „lutni

poetyckiej , zostały wyeliminowane z Antologji utwory w węŜszem tego słowa znaczeniu

osobiste i utwory ściśle okolicznościowe. Nie zmieściły się więc w jej ramach rzeczy takie,

jak np. Mickiewicza Wizyta pana Franciszka Grzymały, Słowackiego Wspomnienie pani de

St. Marcel, albo Norwida Klaskaniem mając obrzękłe prawice. I tu znów granicę wyznaczył

stopień uniwersalizacji tematu. Nie wydawało mi się np. sprzecznem z zasadą włączyć wiersz

Kochanowskiego Do gór i lasów, albo mickiewiczowski sonet Pielgrzym.

W związku z tą zasadą, mniej obficie moŜe, niŜby się oczekiwało, przedstawia się tu liryka

narodowa i obywatelska: ta, która jest związana z pewnemi wypadkami historycznemi, czy

teŜ pewnym stanem historycznym. Nie figurują tu więc np. tak nawet wspaniałe wiersze, jak

Norwida Wczora i ja, albo Na zapytanie: Czemu w konfederatce? — odpowiedź.

PrzewaŜnie jednak powód nieobecności wielu głośnych utworów z liryki patrjotycznej i

społecznej tkwi nie w ich okolicznościowym charakterze, ale w czem innem: w tem

mianowicie, Ŝe utwory te działają na nas nie tylko siłą swojej poetyckiej wymowy, ale i

skojarzeniami pozaestetycznemi, które w nas znajdują. Oddzielone od tych skojarzeń, stają

Od Kochanowskiego do Staffa - Antologia liryki polskiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: