Blok: Ogólna charakterystyka procesu karnego - 12 -
I.
WSTĘPNE ZAGADNIENIA
Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje prawo karne materialne, prawo karne procesowe oraz prawo karne wykonawcze.
Prawo karne materialne (zwane prawem karnym sensu stricte) określa:
1. czyny zabronione pod groźbą kary, stanowiące przestępstwa,
2. skutki prawne w postaci kar i środków karnych, stosowanych w związku z naruszeniem prawa karnego,
3. normuje zasady odpowiedzialności za ich popełnienie.
Postępowanie karne czyli proces karny to prawnie uregulowana działalność zmierzająca do realizacji prawa karnego materialnego.
Prawo karne procesowe to ogół norm prawnych regulujących postępowanie karne. Określa ono uprawnienia i obowiązki organów procesowych, stron i pozostałych uczestników postępowania oraz normuje warunki, tryb i formy dokonywania czynności procesowych.
Źródła prawa karnego procesowego:
* Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej,
* Ustawy,
* ratyfikowane umowy międzynarodowe,
* rozporządzenie,
Problematyka źródeł prawa stanowi od dawna przedmiot żywej dyskusji. Są one typowym homonimem, a więc nazwą o wielorakim znaczeniu. W znaczeniu formalnym chodzi o sposób uzewnętrznienia woli organu państwowego stanowiącego prawo. Natomiast w znaczeniu materialnym rozumie się je jako układ warunków społecznych, gospodarczych i kulturowych, determinujących powstanie określonej normy prawnej.
Funkcje prawa karnego procesowego:
1. Funkcja porządkująca (regulacyjna) - prawo karne procesowe reguluje:
a) przebieg postępowania,
b) wyznacza porządek czynności,
c) ich sekwencję,
d) spełnia rolę koordynatora czynności procesowych.
2. Funkcja instrumentalna (prakseologiczna) polega na tym, że prawo karne procesowe tak kształtuje postępowanie, aby mogło ono w sposób właściwy i najbardziej efektywny, osiągnąć wyznaczone mu cele. Głównym celem jest aby każdy winny i tylko winny poniósł odpowiedzialność, na jaką w świetle prawa zasłużył.
3. Funkcja gwarancyjna - oznacza, że prawo karne procesowe, z jednej strony, wyznacza nieprzekraczalne ramy ograniczenia swobód, krępując w tym względzie przede wszystkim organy procesowe, ale jednocześnie wskazując, w jakim zakresie mogą one realizować zadania i strzec dobra wymiaru sprawiedliwości, z drugiej zaś strony -pozytywnie określa podstawy i granice obrony jednostki poprzez szczegółowe określenie uprawnień oraz obowiązków uczestników postępowania.
Uczestnicy postępowania karnego - to każda osoba (fizyczna, prawna, a także instytucja nie mająca osobowości prawnej), która bierze udział w postępowaniu w roki określonej przez prawo.
Uczestnikami postępowania są:
* organy procesowe (np. sąd, prezes sądu, organy dochodzeniowo-śledcze);
* strony (np. oskarżony, oskarżyciel posiłkowy, powód cywilny);
* przedstawiciele społeczni;
* podmiot określony w art. 52 k.k. (ten, kto uzyska korzyść materialną);
* przedstawiciele procesowi (np. obrońca, przedstawiciel ustawowy);
* pomocnicy procesowi (np. protokolant, tłumacz);
* osobowe źródła dowodowe (np. świadek, biegły).
Rodzaje (kierunki) działalności procesowej podmiotów procesu - funkcje procesowe.
Funkcje procesowe:
1. ściganie karne - zmierza do wykrycia, ujęcia i doprowadzenia do ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa. W postępowaniu sądowym występuje w postaci funkcji oskarżenia,
2. obrona karna - skierowana na ochronę praw oraz interesów oskarżonego i zmierzająca do uzyskania dla niego możliwie najkorzystniejszego rozstrzygnięcia;
3. orzekanie - polegające na rozpoznawaniu sprawy w postępowaniu głównym i rozstrzygnięciu jej przez skazanie lub uniewinnienie oskarżonego albo przez umorzenie postępowania oraz na (ewentualnym) poddaniu tego rozstrzygnięcia kontroli (dokonywanej najczęściej przez wyższą instancję) na skutek wniesienia przez stronę środka zaskarżenia.
W procesie adhezyjnym występują ponadto funkcje dochodzenia roszczenia cywilnego, skierowanego przez powoda cywilnego wobec oskarżonego, obrony oskarżonego przeciw temu roszczeniu oraz orzekanie o roszczeniu.
Ogólnymi celami postępowania karnego jest, aby:
1. sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna aby nie poniosła tej odpowiedzialności;
2. przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania nie tylko w zwalczaniu przestępstw lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego;
3. uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego;
4. rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.
II.
STADIA PROCESU KARNEGO:
Obowiązujące ustawodawstwo pozwala na wydzielenie następujących stadiów procesu karnego:
a) postępowanie przygotowawcze,
b) postępowanie główne (przed sądem I instancji)
c) postępowanie odwoławcze (kontrolne, przed sądem II instancji)
d) postępowanie wykonawcze.
Postępowanie główne i odwoławcze stanowi łącznie postępowanie sądowe (jurysdykcyjne). Jest ono w pewnych wypadkach rozszerzane po uprawomocnieniu się orzeczenia, przede wszystkim w razie wniesienia kasacji lub wznowienia postępowania, a więc posłużenia się nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia.
Kasację mogą wnieść strony oraz Minister Sprawiedliwości -Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich. Stronom kasacja służy jedynie od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie. Natomiast Min. Sprawiedliwości - Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich mogą wnosić kasację od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie.
Kasację od tego samego oskarżonego i tego samego orzeczenia można wnieść tylko raz.
Podstawę kasacji stanowi jedynie:
1. uchybienia będące bezwzględnymi powodami do uchylenia orzeczenia w trybie środka odwoławczego, a wskazane w art. 439 oraz
2. inne rażące naruszenie prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia, przy czym kasacji nie można wnieść wyłącznie z powodu niewspółmierności kary (art. 523).
Do rozpoznania kasacji uprawniony jest Sąd Najwyższy.
Ad. a: Postępowanie przygotowawcze rozpoczyna się z chwilą wydania postanowienia o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa w oparciu o uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w celu:
1. ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo (art. 297 § l pkt. l kpk);
2. wykrycia i w razie potrzeby ujęcia sprawcy (art. 297 § l pkt. 2 kpk);
3. zebrania danych o osobie oskarżonego stosownie do art. 213 i 214 - (art. 297 § l pkt. 3 kpk);
4. wyjaśnienia okoliczności sprawy, w tym ustalenia rozmiarów szkody (art. 297 § l pkt. 4 kpk);
5. zebrania, zabezpieczenia i w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów (art. 297 § l pkt. 5 kpk);
6. wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu (art. 297 § l pkt. 6 kpk).
Zakończenie postępowania przygotowawczego może nastąpić w postaci jego zamknięcia lub umorzenia.
Ad. b, c: Postępowanie sądowe rozpoczyna się wniesieniem do sądu aktu oskarżenia, złożeniem wniosku o warunkowe umorzenie postępowania lub o umorzenie postępowania z wnioskiem o zastosowanie środków zabezpieczających. Z tą chwilą osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie - staje się oskarżonym. Postępowanie sądowe toczy się do momentu uprawomocnienia się orzeczenia w I lub II instancji.
Ad. d: To stadium procesu karnego biegnie od momentu uprawomocnienia się orzeczenia do chwili zatarcia skazania. Od tej chwili skazanie uważa się za niebyłe, a wpis o skazaniu usuwa się z rejestru skazanych (art. 106 k.k.). Następuje ono z mocy prawa bądź postanowienia sądu albo w drodze indywidualnego ułaskawienia, amnestii lub abolicji.
III.
DOPUSZCZALNOŚĆ PROCESU KARNEGO - PRZESŁANKI PROCESOWE
Problematyka przesłanek procesowych, czyli dopuszczalności postępowania karnego należy do najbardziej złożonych i kontrowersyjnych tematów w tej dziedzinie prawa.
Należy uznać, że najczęściej uznawanym w doktrynie jest podział na przesłanki o charakterze:
A) materialnym:
1. czynu nie popełniono, albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
2. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego, albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
3. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
4. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze.
B) formalnym (ściśle procesowym):
1. oskarżony zmarł,
2. nastąpiło przedawnienie karalności,
3. postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
4. sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
5. brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
6. brak wymaganego zezwolenia na ściganie, lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej.
C) mieszanym:
1. abolicja,
2. niektóre immunitety,
3. przesłanki wykonywania kary (darowanie kary w drodze łaski lub amnestii),
4. karalność w obcym państwie.
IV.
WYBRANE ZASADY PROCESOWE
Zasady procesowe to normy określające główne cechy procesu. Są to ogólne idee obejmujące węzłowe kwestie w procesie i wyznaczające model procesu.
1. Zasada prawdy materialnej - zwana jest także zasadą prawdy obiektywnej lub po prostu zasadą prawdy, to dyrektywa, według której rozstrzygnięcia organów procesowych powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych.
Postuluje się żądanie, żeby ustalenia faktyczne były przynajmniej udowodnione, skoro nie jest realne wymaganie, aby były z całą pewnością i bezwzględnie prawdziwe.
Udowodnienie zaś powinno spełniać dwa warunki:
* dowody stanowiące podstawę ustaleń faktycznych muszą być obiektywnie przekonywalne, a więc dawać tak wysoki stopień prawdopodobieństwa, że normalnie oceniający człowiek powinien zostać przekonany o prawdziwości określonego ustalenia faktycznego -warunek obiektywny.
* powinno rzeczywiście wystąpić całkowite przekonanie organu rozstrzygającego o prawdziwości danego ustalenia faktycznego.
2. Zasada swobodnej oceny dowodów - w myśl tej zasady organ procesowy ocenia dowody i wyciąga z nich wnioski według swego wewnętrznego przekonania niekrępowany regułami prawnymi. Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego (art. 7 kpk).
3. Zasada obiektywizmu - to dyrektywa zobowiązująca organy procesowe do obiektywnego stosunku do sprawy i jej uczestników, pozbawionego stronniczości, uprzedzeń i osobistego nastawienia. Organy prowadzące postępowanie są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 kpk). Urzeczywistnieniu zasady obiektywizmu służy instytucja wyłączenia organu procesowego.
Według art. 40 k.p.k. sędzia jest z mocy prawa wyłączony, jeżeli:
* sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
* jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
* jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a linii bocznej, aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt. 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia opieki lub kurateli,
* był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
* &#x...
teo22