Retoryka jako sztuka walki.doc

Retoryka jako sztuka walki (sztuka zapaśnicza)                            3

Praca ta jest zbiorem refleksji i przemyśleń dotyczących sztuki przekonywania-retoryki. Aby dokładnie zbadać wszelkie aspekty tej dziedziny trzeba prześledzić jej rozwój w określonym kontekście historycznym. Warto , także zwrócić uwagę na tło polityczne i kulturalne. Jednocześnie nie można zapominać o podłożu filozoficznym, które stanowi swoistą kanwę decydującą o atrakcyjności i doniosłości retoryki. W mojej pracy postaram się udowodnić ,że retoryka to nie tylko umiejętność wpływania na zachowanie innych ale zalążek nowej religii, której najwyższym kapłanem jest człowiek a przedmiotem kultu słowo.

Od drugiej połowy V wieku p.n.e. Ateny staja się areną zasadniczych zmian. Dokonały się one  w wyniku wojen perskich w ,których to Ateny odegrały znaczącą rolę. Znaczenie polityczne i ekonomiczne tego miasta,  jakie uzyskało ono dzięki decydującej roli w zwycięstwie nad Persami zapewniło mu rzeczywistą hegemonię w ówczesnym świecie greckim. Owe przemiany spowodowane wydarzeniami wojennymi doprowadzają w rezultacie do ukształtowania się zupełnie nowej i dotąd nieznanej struktury politycznej-demokracji. Pojawienie się nowego tworu nie było jednak dziełem przypadku ale naturalną konsekwencją reform zapoczątkowanych w VI wieku p.n.e. przez  Solona. Ostateczne utrwalenie ustroju demokratycznego nastąpiło w epoce Peryklesa tworząc nowy model organizacji społeczeństwa. Nasuwa się w związku z tym pytanie: czym jest demokracja i jakie stawia przed sobą wyzwania?  Odpowiedz na to pytanie jest nader skomplikowana. Demokracja to ustrój polityczny oparty na zasadzie równości wszystkich wolnych obywateli, gdzie państwo staje się głównym regulatorem wszelkich działań ludzkich. Ważne jest zwłaszcza to, że demokracja w przeciwieństwie do wcześniejszych formacji ustrojowych stawia przed obywatelami postulat aktywnego uczestnictwa w sprawach publicznych. Aby jednak demokracja mogła w pełni zaistnieć potrzebna jest zmiana koncepcji człowieka. Najważniejszy problem to kwestia wychowania, które dotychczas traktowane było w sposób podstawowy i prymitywny kładąc nacisk głównie na sprawy religii , obyczajów , moralności. Zmiana  systemów wartości umożliwiła spojrzenie na człowieka z zupełnie innej perspektywy dając szerszą panoramę jego możliwości . Zaczęto przede wszystkim zwracać większą uwagę na wychowanie młodzieży w duchu obywatelskim. Sprawność w mówieniu i działaniu oraz mądrość polityczna stały się cechami najbardziej pożądanymi. Państwo w nowym ustroju było postrzegane jako źródło wszelkich norm postępowania, jako byt nadrzędny w stosunku do jednostki i społeczeństwa.

W owym czasie w Atenach pojawili się sofiści podający się za nauczycieli mądrości i dzielności politycznej. To oni zapoczątkowali nowoczesne podejście do demokracji. Propagowali hasło CZŁOWIEK MIARĄ WSZECHRZECZY dające zarówno wyraz ich filozofii jak i praktycznego stosunku do życia. Sofiści zaproponowali zupełnie nowe podejście do spraw zasadniczych takich jak sprawiedliwość ,prawda , dobro. Stwierdzili , że nie istnieje prawda obiektywna a więc  „...co się każdemu wydaje, z pewnością jest takie...“[1]. Świat zjawisk jako jedyna realnie istniejąca rzeczywistość nie podlega pierwiastkowi transcendentnemu. Z tak postawionej tezy sofiści wywodzili przeświadczenie, że to człowiek wyznacza i konstytuuje porządek rzeczy. Odkryty przez sofistów nowy człowiek to człowiek nie zaprogramowany przez przynależność do danej grupy czy pozycję społeczną, to człowiek, którego można uformować w procesie wychowawczym. Sofiści przykładali ogromną wagę do edukacji młodych ludzi dzieląc ją na trzy elementy: nauczanie ,uczenie się i ćwiczenia. Motywem i głównym celem działalności człowieka miało stać się czynne uczestnictwo w działalności społeczno-politycznej. Aby przygotować grunt pod ziarno demokracji sofiści postanowili nauczać wszystkich chętnych dzielności obywatelskiej. Warto zapytać: Czym była owa dzielność? Otóż odpowiedz na to pytanie dostarcza wielu  trudności. Pragnąc jak najlepiej wywiązać się z tego zadania pozostawiam to pytanie bez odpowiedzi ale mam nadzieję, że po przeczytaniu  tej pracy czytelnik będzie miał podstawę merytoryczną  do rozpatrywania tego problemu. Szukając alternatywnych dróg myślenia i postępowania sofiści wybrali sztukę retoryczną jako nośnik wartości służących realizacji  wolności. Retoryka stawia sobie za cel umiejętność przekonywania,”...co jest naprawdę najwyższym dobrem i dzięki czemu człowiek jest wolny sam, a równocześnie panuje nad drugimi, każdy w swoim państwie...” Umiejętność przekonywania zyskuje się dzięki sztuce wymowy”[2]... bo mówca potrafi wprawdzie przed wszystkimi i o wszystkim mówić tak, że będzie miał zawsze tłum po swojej stronie...”[3]. Sztuka wymowy jest jednak tylko  narzędziem  przekonywania. Najważniejszym komponentem retoryki jest fundament filozoficzny, który stanowi wykładnię myślenia a co za tym idzie i postępowania. Sofiści byli przeświadczeni o zmienności praw , norm etycznych , wzorców kulturowych kształtujących się w zależności od sytuacji i okoliczności. Nie uznawali żadnego kryterium prawdy twierdząc, że wszelkie poglądy to tylko mniemania uformowane potęgą słowa. Przedmiotem poznania mogą być tylko rzeczy postrzegalne ponieważ „... wszystko bowiem, co postrzegamy , ma naturę nie taką , jaką my chcemy, iżby miało, a taką, jaka każdej rzeczy przypada w udziale...”[4].

Potęga słowa jest ogromna. Może ono bowiem poprzez kształtowanie mniemań oddziaływać na ludzi. W nieodpowiedzialnych rękach staje się niebezpieczną bronią. Użyte w dobrej sprawie przynosi widoczne korzyści. Słowo jednak nie jest w stanie przekazać wiedzy o obiektywnie istniejącej rzeczywistości bo jak uzasadniał w piśmie „O niebycie” Gorgiasz „... jeśli bowiem to, co istnieje, jest widzialne i słyszalne i jest przedmiotem wspólnego postrzegania zmysłowego jako to, co istnieje poza nami, z tego zaś to, co widzialne, jest chwytane przez wzrok to, co słyszalne-przez słuch, nie na odwrót , jak zatem może  to być przekazane komuś innemu?. Tym bowiem co przekazujemy jest słowo...”  

Demokracja ateńska zmieniła w sposób zasadniczy obraz państwa , polityki , jednostki. Odrzucając dawne stereotypy i wzorce zaproponowała nowatorskie podejście do spraw natury społeczno-politycznej. Podkreślając równość wszystkich obywateli wyznaczyła asumpt umowy społecznej . Państwo nie było już postrzegane w dawnych  kategoriach. O rozwiązaniach różnorakich problemów decydowała społeczność w drodze umowy (nomos). Pierwiastek boski jak i prawo natury zostały odsunięte na boczny tor. Suwerenem stał się lud , zbiorowość natomiast człowiek urósł do rangi głównego kreatora rzeczywistości. W tym ważnym z punktu widzenia zmian okresie coraz widoczniejsza staje się działalność sofistów. Dążą oni do większego spopularyzowania idei demokracji. Ucząc wymowy , sztuki erystycznej próbują przygotować człowieka do zupełnie nowych wyzwań. Trzeba zaznaczyć, że retoryka odgrywa w ich systemie filozoficznym kluczową rolę. Dlaczego jednak retoryka jest tak ważnym elementem ich nauki?. Po pierwsze w ustroju demokratycznym , każdy ma takie samo prawo do wygłaszania poglądów i tylko od stopnia umiejętności ich przekazywania  zależy jego popularność bądź sukces. Po drugie retoryka to także sposób kształtowania coraz lepszych rozwiązań zarówno ustrojowych jak i społecznych .W drodze sporu , wymiany argumentów wykluwają się często zaskakujące odpowiedzi. O każdej rzeczy istnieją dwa przeciwstawne sobie zdania – ważne jest aby pogląd słabszy uczynić silniejszym. (Protagoras, Sztuka erystyki).”... Lekarz zmienia stany z pomocą lekarstw, a sofista z pomocą słów...”[5]. Jest to porównanie wielce znamienne : obiektem działań lekarza i sofisty jest człowiek. Lekarz z istoty swego zawodu zmienia stan ciała, z gorszego na lepszy, działaniu sofisty podlega człowiek w jego płaszczyźnie duchowej, sofista jest wiec szamanem dusz. Jego rola sprowadza się do uczynienia z człowieka gorszego „nowej osoby”- wykształconej i wychowanej w duchu demokratycznym. Sofista sprawia, że człowiek żywiący złe mniemania , nabiera mniemań lepszych, co z kolei wpływa na to, iż akty umowy społecznej aprobują „rzeczy zdrowe zamiast lichych”. Aby jednak każdy mógł swoje mniemania przedstawić i przekonać słuchaczy o ich słuszności musi posiąść narzędzie przekonywania w postaci nauk: retoryki , erystyki , dialektyki a doceniając wagę słowa – wspólnego mianownika tych wszystkich dziedzin powinien przede wszystkim opanować sztukę wymowy.. 

Sofiści odrzucając idee bóstwa wyznaczyli człowiekowi centralną  rolę w porządku ziemskim. W tak zdefiniowanej rzeczywistości idea dobra  utożsamiana wcześniej z istotą najwyższą traci transcendentne znaczenie. Człowiek zaczyna sam kreować takie wartości jak sprawiedliwość , dobro , piękno. Pojęcia i prawdy ogólne tracą na znaczeniu. W demokratycznym społeczeństwie dochodzi do batalii słownej – pogląd silniejszy zwycięża  zajmując  określone miejsce w hierarchii wartości. Następuje fluktuacja pojęć i znaczeń.

Retoryka jako narzędzie walki musi być używana we właściwy sposób. Tylko wówczas może dostarczać pozytywne efekty. W przeciwnym razie  doprowadza do destrukcji i staje się przyczyną konfliktów. Opanowanie sztuki retorycznej nie jest rzeczą łatwą bo tylko”...mędrcy i dobrzy mówcy sprawiają, że się państwu rzeczy zdrowe zamiast lichych wydają sprawiedliwe. Bo jakiekolwiek by rzeczy dane państwo za sprawiedliwe i piękne uważało, takimi też one dla niego będą, jak długo państwo w nie wierzy; mędrzec sprawia, że w każdym wypadku zamiast tego, co jest dla państwa złe, przychodzi to, co jest dobre i dobre się wydaje...”[6]. Sofiści posiadali wielu przeciwników. Głównym  zarzutem wobec nich było to, że swoje „wątpliwe” nauki sprzedają za pieniądze. Arystoteles nazwał sofistykę filozofią pozorną, Platon nie włączał  jej nawet w nurt filozoficzny. Sofiści z racji uprawiania retoryki nazywani byli „łowcami dusz”. Wielu miało im za złe to, że byli popularni i powszechnie lubiani.

Podsumowując trzeba powiedzieć, że sofista to zapaśnik w dziedzinie walki na słowa, wyróżniający się jako mistrz w dyspucie. Jego zadanie to oczyścić dusze od mniemań które stoją na przeszkodzie naukom.

Sofiści ukształtowali nową wizję człowieka, który „...ani władzy nad sobą żadnej, ani przewodnictwa nie potrzebuje...”, niezależnie od tego, czy funkcję władzy i przewodnika pełniłoby bóstwo czy natura. Poprzednicy sofistów sądzili, że człowiek pozostawał w organicznym związku z natura, której prawo obejmowało swoim zasięgiem wszelkie aspekty bytu człowieka: biologiczny , rozumny , społeczny i polityczny wskazując mu właściwą pozycję w państwie i społeczeństwie, wyznaczając również przedmiot , sposób i cel oglądu rzeczywistości przez człowieka, niezależnie od tego, czy będzie to zasada materialna czy rozumny logos. Sofiści skrytykowali organiczność tego związku, zburzyli poznawczy schemat teorii stworzony przez dawną filozofię, przyznali człowiekowi rangę” miary wszechrzeczy”, wyrywając go spod panowania prawa natury w aspekcie jego bytu rozumnego i społecznego.

Demokracja to ustrój w którym rządzi opinia a nie prawda. Opinia jest gloryfikowana . W tej sytuacji umiejętność dyskutowania , prowadzenia sporów i przekonywania staje się najważniejszym wykładnikiem społecznej egzystencji. Pogląd najsilniejszy wygrywa i zyskuje miano powszechnie akceptowanej normy . Walka słowna to w ustroju ateńskim naturalny sposób artykulacji celów , interesów i potrzeb . Sztuką wymowy zatem może posługiwać się w sposób właściwy tylko człowiek, który wie, co słuszne i niesłuszne, który ma określony stosunek do świata i wartości. Sztuka wymowy jako narzędzie przekonywania nie może służyć własnym interesom jednostki. Wynika stąd, iż dla Gorgiasza sam mówca musi być człowiekiem sprawiedliwym, co sprowadza się do wiedzy o tym, co dobre, a co złe. Słowo jest jak lekarstwo – jednym przynosi spokój i ukojenie , innym ból i cierpienie.